سانچہ:سرائیکی زبان

سرائیکی(ہندی:ਸਰਾਇਕੀ; सराइकी، انگریزی: Saraiki, Siraiki, Seraiki)، ہند یورپی زباناں نال تعلق رکھدی ہے۔ اینکوں 60 ملین (7 کروڑ ) توں ودھ لوک صرف سرائیکستان وچ بولݨ والے ہن جیہڑے موجودہ سرائیکی وسیب یا سرائیکستان (سرائیکستان تے جنوبی خیبر پختونخواہ)، شمالی سندھ تے مشرقی بلوچستان وچ رہندے ہن۔ پاکستان دے جیہڑے خطے وچ سرائیکی ٻلیندی اے اونکوں سرائیکستان آکھا ویندے. اس دے علاوہ بھارت وچ ہک وݙی تعداد وچ لوگ سرائیکی بولیندے ہن. جیہڑے تقسیم دے وقت ہجرت کرکے گئے ہن۔ اس دے علاوہ سرائیکی تارکین وطن (زیادہ تر) مشرق وسطیٰ وچ وی ہن۔ افغانستان وچ وی کجھ ہندو سرائیکی زبان ٻلیندے ہن لیکن اتھاں انہاں دی تعداد نامعلوم ہے.2017 دی مردم شماری آہدی ھ جو سرائیکی پاکستان دی ݙوجھی وݙی زبان ھ.

سرائیکی زبان دی تاریخ

سرائیکی لفظ دے اشتقاق دے متعلق کافی تحقیقات ہن۔ سرائیکی لفظ سنسکرت دے سؤوِریا ^[١] توں بݨا ہے جیہڑا قدیم ہند وچ پک سلطنت ہئی جس دا ذکر ہندواں دی مقدس کتاب مہا بھارت وچ وی ہے۔ کی دا لاحقہ لاوݨ نال ایہ لفظ سؤوِریاکی بݨ گیا۔ اس دے بعد بولݨ دی آسانی کیتے و دی آواز ہٹا ݙتی گئی یا وقت دے نال آپے ہٹ ڳئی جس نال لفظ سرائیکی بݨا ݙتا گیا۔

ایندے دے علاوہ جارج ابراہم گریسن نے لفظ سرائیکی کوں سندھی دے ہک لفظ سِرو دی بگڑی ہوئی یا سدھری ہوئی شکل ݙسیا جس دے معنی شمالی دے ہن. کرسٹوفر شیکل نے جارج ابراہم گریسن دی تحقیق کوں غلط آکھا ہے۔ ہک ٻئی تحقیق دے مطابق سرائیکی لفظ سرای توں بݨا ہے۔

سرائیکی ہک پراݨی زبان ہے۔ایہ پاکستان دے ادھلے علاقے وچ الای ویندی ہے۔پاکستان وچ ایندے الاوݨ والے تقریبا اٹھ کروڑکنوں وَدھ ہن۔ پاکستان دے علاوہ ایندے الاوݨ والے ہندوستان افغانستان عرب مما لک برطانیہ اتے امریکہ کنیڈا تے اسٹریلیا دے علاوہ ٻنیھں ملکیں وچ وی ہن۔ایہ آپݨے لٹریچر دے حوالے نال سرائیکی ہک امیر زبان ہے۔شاعری اتے نثر دے حوالے نال ہر سال ٻہوں زیادہ کتاباں چھپدین۔اتے ہر سال چنڳی کتاب تے اکیڈمی آف لیٹرز دی طرفوں خواجہ فرید انعام ݙتا ویندے۔

بھارت وچ رہوݨ والی ہک سرائیکی( ਸਰਾਇਕੀ، सराइकी) چھوکری

"جرمن دانشور سر آرل سیٹن کا مکالمہ رائل جیوگرافیکل سوسائٹی دے جریدے جیو گرافیکل جنرل اپریل 1942ء صفحات 174 تاں 182 وچ شائع تھئیاں ہن، صفحہ 176 تے پیرا نمبر 2 وچ رگ وید دے گیتاں وچ ھک عظیم دریا سرسوتی دا ذکر ہے سرسوتی کِنوں مراد سویراس وتی یعنی اصحاب الرس دا دریا ہے ایں بنا پر یقین غالب تھی سڳدے سرائیکی دا لفظ دراصل سوویراکی ھاں جو آہستہ آہستہ وگڑ تے سرائیکی تھے " سرسواتی دریا یاں ول ہاکڑا دریا چولستان وچ اِیں وقت خشک تھی چُکا ہے۔ ایہ دریا سرائیکی تہذیب و ثقافت دا ماخذ ہے احمد حسن دانی معروف تحقیق دان تے اسکالر ہن۔ ایں نظریے دی تصدیق کیتی ہے ٻقول احمد حسن دانی اکھدے کوٹ مٹھن وچ سویرا سلطنت دا دارالخلافہ ھاں جیندے شواہد احمد حسن دانی کٹھے کیتے ہن پیش کیتن ۔ شوکت مغل صاحب لکھیندن "پراݨی کتاباں وچ معلمین تے صوفیاء نے ایں زبان کیتے ایہ ناں استعمال کیتن گن ،سار،ایکی ،ایکہ،ایکم،وانی،اسور،ساریکا،سارایکی،آسورا اور اشورا ۔بعد وچ جو زبان ٻݨی اونکوں سارایکی یاں سرائیکی اکھیاں ڳئے۔شوکت مغل مزید لکھیندن جو سرائیکی زبان دا ناں " ساراسین " کِنوں نکلا ھوسے وی تھی سڳدے جو انھاں عرب قبائل کیتےاستعمال تھئیاں ہن، جنھاں دی سرحداں ابادان تے ختم تھیندا ھَن سراکین نام کا ایک ضلع وی عرب وچ موجود رہا ہے "

سرائیکستان دے ثقافتی، سیاسی تے روحانی مرکز ملتان دے کجھ مناظر

افغانستان وچ سرائیک ناں دا ھک شہر وی ہے ایں توں ایہ چیز وی ثابت تھیندی ہے سرائیکی زبان قندھار تک آلائی ویندی ھائی اُوڈو کشمیر تک آلائی ویندی ھائی۔سرائیکی لفظ سرائیکی زبان دا خالص لفظ ہے جیندے معنی عزت دار ،سردار ،اُچے شملے والا جیکوں سرداری کیتے منتخب کیتا ویندے ۔اگر سرائیکی لفظ دے مختلف لفظاں ݙیٹھاں ونجے ایندا شکلاں کجھ ایں بݨندن ۔۔

سرائیکی اصطلاحواں

سرائیکی لفظ خالص سرائیکی زبان دا ہے سرائیکی زبان دے وچوں نختے جیندے معنی ہن سردار یاں ول عزت دار ،عزت والا،عزت دے قابل،جیندی عزت کیتی ونجے۔ سرائیکی لفظ نہ تاں سِندھی زبان وچوں نختے نہ سِندھی زبان دا لفظ ہے نہ ھی سرائیکی لفظ ترکی یاں عربی زبان وچوں نختے نہ ھی تُرکی زبان وچ ایندے معنی ݙسدن۔ سرائیکی لفظ دیاں مختلف شکلاں ہن ۔ایں سرائیکی لفظ یاں حرف دیاں شکلاں صرف سرائیکی زبان وچ ہن یاں ݙسدن بعد تحقیق دے ݙوجھی کہیں زبان وچ ایہ شکلاں ثابت کائنی نہ ہی ݙسدن ۔سرائیکی لفظ/حرف دیاں شکلاں مندرجہ ذیل ہن

سرائیکی : عزت دار ۔سردار ۔اُچے شملے والا۔مخصوص شناخت دے حامل واسی ۔

سرائیک :1! عزت دے قابل ۔عزت کیتے منتخب کیتا گیا۔2! ایندے ݙوجھے معنی ایہ وی ہن دریاویں دی بھک تے آباد واسی مقامی لوک ۔دریاویں دے کناریں تے کاشتکاری کرݨ والے یاں دریاویں دی وچلی سُکی جاہ یاں زمین تے آبادکار یاں ول کاشتکاری کرݨ والے واسی
سرائیکیت : سرائیکی زبان دانی تے عبور ۔سرائیکی لفظاں دا کھیلاڑی ۔سرائیکی لفظاں دے معنی ݙساوݨ والا۔سرائیکی لفظاں دا عالم۔سرائیکی لفظاں دا علم
سرائیکِسٹ :سرائیکی پرست۔سرائیکی قوم پرست ۔ڄُڑا ھوا۔مضبوط۔
سرائیکا : جماعت ۔اجتماعی۔تمام ۔ھک مُٹھ۔یکا۔سب کجھ سارا دا سارا ۔ھم خیال ۔سالم
سرائیکِن : عورت یاں زنانی یاں تریمیت کیتے مخصوص لفظ یعنی عزت والی سردارنی ۔سرائیکی خاتون۔
سرائیکالوجی : سرائیکی عالم ۔جیں کِنے سرائیکی دا علم ھووے.سرائیکی علم۔سرائیکی زبان دا مفتی عالم فاضل ۔
سرائیکستان :علاقہ ۔مخصوص خطہ۔سرائیکی وسیب ۔سرائیکی پَٹی۔مخصوص علاقہ کِنوں تعلق رکھڑ والے افراد۔مخصوص شناخت دا حامل گروہ
سرائیکستانی : سرائیکی وسیب نال متعلق ۔ آدمی،رسم و رواج، شئے ،لباس ۔مخصوص اطوار دے سبب طور طریقے دے سبب ٻول چال دے سبب سرائیکی علاقے توں تعلق وغیرہ
سرائیکیانی :سرائیکی علاقہ توں وابستہ۔
سرائیکائی :سرائیکی زبان اچ ڈھلی ھوئی یا converted ۔سرائیکی وچ منتقل تھیوݨ ۔ داخل یاں شامل تھی ونجݨ۔سرائیکی دا حصہ بݨ ونجݨ ۔
سرائیکانی : سرائیکی صیغہ تانیث
سرائیکو : صنف شاعری. سرائیکی شاعری دی ھک قسم۔ سرائیکی شاعری دی ھک قسم " سی لہجہ " وی ھے
سرائیکوائی : سرائیکی زبان اچ ڈھالݨ یا convert کرݨ دا عمل۔

سرائیکنی : زنانی ۔تریمیت ۔عورت کیتے مخصوص لفظ یعنی عزت والی سردارنی خاتون
سرائیکیاں : جمع علامت سرائیکی
سرائیکیانہ : مخصوص بود باش ۔مخصوص لباس ۔مخصوص رسم و رواج دا حامل خطہ۔مخصوص علاقہ کِنوں تعلق رکھݨ والے افراد
سرائیکین : سرائیکستان پارلیمنٹ دے اَراکین ۔کٹھ دے اَرکان یاں ول اَراکین۔مجلس دے اَراکین۔سَتھ دے اَراکین۔گروپ دے اَرکان ۔گروپ دے اَرکان
سرائیکیان :۔سرائیکیاں دے ھم خیال، ھم شکل لوک تے ھم لباس ۔مخصوص بود باش دے حامل جو سرائیکی ہن تے زباناں دا ترنڈا۔

سرائیکیوں : تمام سرائیکی۔ سرائیکی قوم
سرائیکیو :سرائیکیاں کوں پُکارݨ ۔سرائیکیاں کوں آواز ݙیوݨ ۔
سرائیکیات: سرائیکی کہاوتاں / ظرب المثل تے مشتمل قدیم / جدید الفاظ جو مکمل طور تے سرائیکی زبان دا بیش قیمیت اثاثہ ہن.

سرائیکی زبان دے حروف

سرائیکی دنیا دی نانویں وݙی زبان ہے ۔ سرائیکی زبان دے پنتالیہہ حرف یا اکھر ہِن۔ انہاں وچوں انتالیہہ تاں اردو آلے ہِن ٻئے چھی خاص سرائیکی زبان دے ہن۔ او چھی ایہ ہن ٻ ڄ ڊ ݙ ڳ ݨ
ٻ:ٻلی، ٻکری، ٻوہا، ٻال، ٻلونگڑا، ٻلہݨ، ٻکاٹ، ٻیر، ٻُہاری، ٻاگھڑ ٻلا، ٻچہ، ٻڈھا، ٻُدھ، ٻلہانگ، ٻلی، ٻوہاری
ڄ:ڄموں، ڄوانترہ، ڄہا، ڄام، ڄنگھ، ڄُل، ڄٹ، ڄبھ، ڄلم، ڄواہاں، ڄلم،
ڊ:ڊوں۔ ڊہ، ڊُدھ، ڊوا، ڊاند، ڊیپال پور
ݙ:ݙانگ، ݙوئی، ݙاتری، ݙکھݨ، ݙیوا، ݙیـݨ، ݙہی، ݙیݙر، ݙاکو، ݙاڑھی، ݙاند، ݙند، ݙول، ݙولی، ݙانگ، ݙاچی، بھیْݙ، لَݙُو، اݙا، ݙور، ݙوکے، ݙاک ݙِنگا
ڳ:ڳاں، ڳوہا، ڳاہـݨـے، ڳیرا، ڳبھرو، ڳاوا، ڳنڈھیری، ڳاہلڑ، ڳن٘ڈھ، ڳیٹے، ڳوبھی، ڳوݙا، ڳُݙی، ڳاہ، ڳُتھلا، ڳٹھ، ڳٹا، ڳچی، ڳُڑ، ڳاناں ، پڳ ،ساڳ
ݨ: وݨ، کھݨ، مکھݨ، کھمݨ، لوݨ، پاݨـی، راݨی، سوہݨاں، ݙیݨ، ڳݨ، چُݨ، وڄݨ، اݨ بݨ، واݨ، سن٘ڄاݨ، کݨ مݨ.

سرائیکی وچ ݙو خاص واول علامتاں وݙی زیر تے وݙی پیش وی ہن۔

سرائیکی وچ لھ، مھ، نھ تے رھ وی ٻہوں آندن۔

رھ: یارھواں، ٻارھاں

لھ: ڳالھ، ولھ، سلھ، کولھو، کلھڑ

مھ: کمھار

نھ: ننھا

ن٘ڳ: ان٘ڳ، چن٘ڳا، سن٘ڳ، من٘ڳ، لن٘ڳ،
سرائیکی وچ وݙی ے درمیان وچ آوے تاں ی اتے جزم لین٘دے ہن۔ مثلاً ریْت، کھیْݙ، تھیْت، بھیْݙ، شیْر، دیْر، لیْٹ، پیْٹ، ٻکریْاں( ٻکرا دی جمع)، گھیْرا، پھیْر

ݙآݙی اڄ ٻیا ڳُڑ ݙے، ون٘ڄ ون٘ڄ ڄُل ڄُل، ݙاݙے کوں ناں سݨا.

سرائیکی زبان دے لہجے

سرائیکی زبان دے چار وݙے لہجے ہن

معیاری سرائیکی زبان (ملتانی)

ملتان، مظفرگڑھ , بہاولپور، دیرہ غازی خان، دیرہ اسماعیل خان، میاںوالی،خوشاب، صحبت پور، ضلع بار خان تے درگ وچ سرائیکی دا معیاری لہجہ الایا ویندے۔ سرائیکی زبان دے ویہہ ہزار کنوں ودھ شاعر ہن۔

لموچڑی یا لمّے دی ٻولی

رحیم یار خان، راجن پور، کشمور تے گھوٹکی دے اضلاع وچ سرائیکی دا لمے آلا لہجہ ٻولا ویندے. سندھی دے گہرے اثرات دی وجہ توں اے لہجہ معیاری ملتانی سرائیکی توں قدرے مختلف اے.

ݙبھاری یا رچناوی سرائیکی

جھنگوی سرائیکی: جھنگ، ساہیوال، پاکپتݨ، اوکاڑہ،تاندلیانوالا، کمالیہ، پیرمحل،پنڈی بھٹیاں، چنیوٹ، سرگودھا، منڈی بہاؤالدین،. بہاولنگر، تحصیل حاصل پور(ضلع بہاولپور)، فاضلکا تے سری گنگا نگر دے علاقیاں وچ جھنگوی سرائیکی الیندے ہن۔ ایں کوں ݙبھاری سرائیکی وی آہدے ہن۔ ایں لہجے وچ "ب" کوں "ٻ" ، "ج" کوں "ڄ" ، "د" کوں "ڊ" تے "گ" کوں ہمشہ "ڳ" ٻولیندے ہِن۔ سلطان ٻاہو، علی حیدر ملتانی، ریاض،عابد تمیمی تے وارث شاہ سرائیکی دے ݙبھاری لہجے دے شاعر ہن۔ ایں لہجے دے مزید ست لہجے ہن۔ ہر تحصیل دا لہجہ کُجھ نہ کُجھ وکھرا ہے.

سرولی یا سندھی سرائیکی لہجہ

سندھی یا سرولی سرائیکی، جیکب آباد، سکھر، کشمور، گھوٹکی، نصیر آباد، جعفرآباد تے جھل مگسی دے علاقیاں وچ لوگ مقامی طور تے الیندے ہن۔ کوٹ سبزل کنوں گھن تے رانی پور تائیں سرائیکی لوکل تے مقامی زبان ہے۔

شمالی یا ہندکی تے دامانی سرائیکی

شمالی سرائیکی: ضلع چکوال، پنڈ دادن خان، پنڈی گھیب، ڄنڈ تے کوہاٹ دے علاقیاں وچ وی سرائیکی الائی ویندی ہے۔ ایں لہجے کوں اعواݨکاری یا اعواݨی یا چکوالی یا کوہاٹی یا شمالی سرائیکی وی اہدے ہن۔ شاہ مراد چکوالی سرائیکی دا ٻہوں وݙا شاعر ہے۔ ۔ پیلو چکوال دا سرائیکی شاعر ہے۔ علی محمد مسکین وی ایں لہجے دا شاعر ہے۔ایہ شمالی سرائیکی ہے۔ کوہاٹی سرائیکی دے چھی لہجے ہن۔ خوشحال ڳڑھ دا لہجہ، توگھ دا لہجہ، ٻلی تنگ دا لہجہ، کوہاٹ شہر دا لہجہ، وادی بوراکا دا لہجہ، شکر درہ دا کوہاٹی لہجہ، 1981 دی مردم شماری وچ ضلع کوہاٹ وچ چالہی فیصد کوہاٹی (سرائیکی) ہائی،

ݙاکٹر یونس ندیم، محمد جان عاطف، ریاض، انجم یوسف زئی تے سعد اللہ خاں کوہاٹی زبان دے ادیب تے کارکن ہن۔ کوہاٹی، چکوالی، گھیبی تے اعواݨکاری لہجے آپس وچ ٩٠٪ سرائیکی نال٨٠٪ ہندکو نال٦٠٪ تے پنجابی نال٤٠٪ نال رلدے ملدے ہن۔ ایں سانگے ایہ سرائیکی شمار تھیندے ہن۔

بلوچستان دی جعفری تے کھیترانی، سوات دی آجڑی تے قندھار دی سرائیکی وی سرائیکی دے لہجے ہن۔^[٢]۔

تفصیل کُجھ ایہ ہے۔

ہندوستان دیاں ترائے سو چویٹھ زباناں دے ہک جامع سروے جہڑا ١٨٩٤ کنوں ١٩٢٨ تک انڈین سول سروس دے افسر جارج گریرسن دی نڳرانی وچ لینڳیوسٹک سروے آف انڈیا تھیا ہائی اوندے موجب ایہہ آلیاں ٻولیاں سرائیکی دے لہجے ہن۔

Awankari اوانکاری ۔جنوبی اٹک
Baar di Boli (424) بار دی بولی۔ گوجرانوالہ کا غیر کاشت اُچان کا علاقہ
Chabali (440) چھبالی
Chenavari (421) چِیناواڑی ۔ جھنگ
Chenhavari, Hindki (428) چِنھاوڑی، ہندکی ۔مظفر گڑھ کا چناب کے کنارے کا علاقہ جو ضلع جھنگ سے مِلتا ہے
Dhani دھنّی ۔ مغربی جہلم
Doabi (417) شاہ پور دوآبی
Ghebi (444) ضلع اٹک ۔ گھیبی
Hindki ہندکی ۔ ڈیرہ اسمٰعیل خان
Hindko Peshawari ہندکو پشاوری
Hindko, Hindku (434) سٹینڈرڈ ہندکو
Hindko, Hindku ہندکو ہزارہ
Jafri (430) جعفری
Jaghdali ( Jatki, Hindki) جغدالی یعنی جٹکی۔ ڈیرہ غازی خان
Jaghdali, Jatki Lehnda, جغدالی۔ بلوچستان
Jangli (420) جانگلی۔ نہری علاقے کے خانہ بدوش باشندے جنگل بار
Jatki (418) جٹکی
Jatki جٹکی۔ ساہیوال
Jitater (425) جٹا تر دی بولی۔ تحصیل پھالیہ کے بِٹھاڑ کے علاقے، ضلع گجرات
Kachari (423) کاچھڑی۔کاچھی یعنی دریائے جہلم کے داہنی کنارے ضلع جھنگ کے نِچان کا علاقہ
Kalar Boli کالر بولی ۔ راوی کے مغرب کی طرف
Kehlori کہلوری
Kerali کیرالی
Khetrani (630) کھیترانی
Kohati Awanki کوہاٹی اعوانکی
Kohati Hindki کوہاٹی ہندکی
Kohati کوہاٹی
Lamay di Boli لمّے دی بولی ۔ شیخوپورہ
Lehnda, Jatki, Jhangi (416) لہندا، جاٹکی، جھانگی ۔ ڈیرہ والی
Lehnda لہندا سٹینڈرڈ ۔لائلپور، جھنگ، شاہپور، آدھا ساہیوال ، گوجرانوالہ کا کچھ حصّہ، گجرات اور پبی کا کچھ علاقہ
Mulki, Hindko مُلکی ہندکو ۔ میانوالی ، بنوں
Multani (427) ملتانی سٹینڈرڈ
Multani, Siraiki, Hindki, Bahawalpuri (426) بہاولپوری، لموچی، ریاستی۔ مظفر گڑھ، ڈیرہ غازی خان ، شمالی بہاولپور، مظفر گڑھ کی ہندکی جو یہاں بولی جاتی ہے
Niswani (422) نسوانی ۔ جھنگ کے شمال میں نِسوانا خاندان
Pandocchi(442) پنڈوچی ۔ پنڈدادن خان
Pashawri پشاوری
Saraiki Hindki, Saraiki Lehnda (429) سرائکی ہندکی ، سرائکی لہندا،اُبھیچی، پنجابکی
Shahpuri شاہپوری
Tanouli(435) تناؤلی ۔ ہزارہ کا تناؤلی خاندان
Thalli, Jatki (432) تھلی یا جٹکی۔ کچھ حصّہ تھل ، شاہ پور اور میانوالی ، جہلم، جھنگ
Thalochri تھلوچڑی۔ جھنگ
Ubbhay di Boli اُبّھے دی بولی ۔ گوجرانوالہ

سرائیکی زبان وچ قرآن شریف دے ترجمے

سرائیکی زبان وچ قرآن شریف دے ٢٠ کنوں ودھ ترجمے موجود ہن۔ پرفیسر ڈاکٹر مقبول حسن گیلانی سرائیکی زبان وچ قرآن شریف دے ترجمے دے موضوع تے پی ایچ ڈی کیتی ہے۔ کجھ مترجمین دے ناں ایہہ ہن^[٣]

ڈاکٹر مہر عبدالحق سومرہ
پروفیسر دلشاد کلانچوی^[٤]
پروفیسر صدیق شاکر
ڈاکٹر طاہر خاکوانی
ریاض شاہد
عبد التواب ملتانی
حفیظ الرحمان

سرائیکی ڈکشنریاں

سرائیکی ڈکشنریاں دے کجھ مصنف ایہہ ہن۔

اوبرائن
جیوکس
شوکت مغل
پرفیسردلشاد کلانچوی
انیس جیلانی
سراج الدین سانول
اکبر مخمور
مرید حسین جتوئی
قیس فریدی
سعداللہ کھیتران
راݨاپرتاب سنگھ گنوری
‌(ڈکشنری، ملتانی ہندی شبد کوش، بھارت)

سرائیکی گرائمر دیاں کتاباں

کجھ گرائمر دیاں کتاباں دے مصنف ایہہ ہن۔

سرائیکی شاعر، ادیب تے فنکار

جݙاں سرائیکی دی تریخ لکھی ویسے تاں ایندے وچ سب توں ڈھیر بھانگا سرائیکی شاعراں دا ھوسے . بلا شک سرائیکی شاعراں ماء بولی دی جتنی خذمت کیتی ہے اوندی قوماں دی تریخ وچ مثال ملن مشکل ہے . جیکر اساں ڈھیر پچھوں تے نہ ونجوں صرف ھک ھزار سال پہلے سرائیکی زبان وچ لکھے گئے " نورنامے " کوں چا تے ݙیکھوں تاں نور نامہ اج وی او کتاب ہے جو قرآن مجید دی تلاوت دے بعد ایندا پڑھن ھر گھر وچ ضروری سمجھیا ویندے . ایہ تاں ھزار سال پہلے دی گالھ ھئی جیکر ھک صدی پہلے دی گالھ کروں تاں خواجہ فرید سئیں تے انہاں دی شاعری دا کون سونہاں کائنی ؟ ایہ خواجہ سئیں دی شاعری دا فیض تے برکت ھی ھے جو اج اساں فرید سئیں دے روضے دی چھاں تلے رہ تے شاعری دیاں لکیراں لیکن آلے وسیم صدیقی دی گالھ کریندے بیٹھوں . وسیم صدیقی دیاں ݙو کتاباں " مونجھ دے پھٹ " تے ‏‎_‎‏ وسیب دے مان _ شائع تھی چکن تریجھی کتاب _ توں پار نہ ونج _ زیر ترتیب ھے . وسیم صدیقی . اپنی دھرتی . اپنی مٹی . تے اپنی ماء بولی نال پیار کرن آلا نینگر ہے . سرائیکی دی خذمت کوں عبادت سمجھدے . سرائیکی توں اولے گھولے تھیون آپنی حیاتی دا حاصل جاندے . میں سمجھداں جو ایجھے سرائیکی نینگراں دے دم قدم نال ھک ݙینھ سرائیکی دیس دے لوک اپنی منزل حاصل کر گھنسن ... سرائیکی ءچ تقریبا ݙیڑہ ہزار سال دی شاعری موجود ہے۔ سرائیکی شاعراں دی تعداد ویہہ ہزار کنوں ودھ ہے۔ جے سارے سرائیکی شاعراں دی فیرست بݨ ونڄے ناں دنیا وچ تہلکہ مچ ویسی۔

الف

ب، ٻ

ث، س، ص

سیف اللہ خان سیفل بلوچ سئیں خان گڑھ ڈوئمہ علی پور

ج، ڄ

چ

چندرشیکھر

ح، ہ

خ

د

ڈ، ݙ

ذ، ز، ض، ظ

ظہور ناظر
زبیرشاہ گیلانی

ر

ش

شبیر زیدی ،ناری

‍*شاہ محمد دانش

ع

غ

غیور بخاری
غلام رسول ݙݙا
غازی شاکر سگھرال، ڈھوک ٹاہلیاں
غلام محمد درد
غلام محمد پرویز، جھمٹ

ف

ق، ک

کشف لغاری
کامران کامی

گ، ڳ

ل

لطف علی

م

محمد حسین المعروف وݙو مسکین، خوشاب
ممتاز حیدر ݙاہر
محمد اسلم موچی آف بوہت
ملک محمد حسین تیلی آف سیدا (پھالیہ)
مدثر جاوید
مظہرحسین، کلہر کہار
ملک احمد نواز عادل، نلی
ملک غلام حسین الفت، نلی
ملک شعیب انجم تھہیم، کٹھ مصرال
ملک عمرحیات تھہیم
ملک اختر حسرت، نوشہرہ وادی سون
ملکممتاز ساجد، نلی
ملک شاہ سوار علی ناصر، خوشاب
ملک آڈھا خاں نطقال۔ گنجیال
مظہر نیازی
محمد محمود احمد
مختیار واثق
محمد محمود احمد
مجید عیسیٰ خیلوی
مہندر پرتاب چاند
مخدوم مصطفیٰ خادم
مصطفیٰ خادم
مشتاق سبقت
مُنشی حسن بخش

ن

و

ونود ݙاوڑا

ی

یاسر عباس ملغانی
یونس ناصر

موسیقار

علاقائی کھیݙاں

‌*‌‍وانجھی یا وِرلا

کِلـے بـانـدر کلے باندر کوں گنجی وی آہدن
‌لُــک چھـپک لُک چھپک کوں نوٹڑیں وی آہدن

‌*نـوڑا وٹ ‌*اندھــڑاں قصـئی

شادی دی تقاریب

سرائیکی زبان دے علاقے

سرائیکی زبان پاکستان تے ادھ وچلے علاقے وچ اکثریتی ٻولی دے طور تے ورتیندی اے. ایندے علاوہ بین الاقوامی سطح تے وی کافی علاقیاں وچ ٻولی ویندی اے. پاکستان تے ٻاہرلے ملکاں وچ سرائیکی زبان دے علاقے اے ہن:

سرائیکستان (سرائیکی وسیب)

سرائیکستان دے تریوی ضلعے ھن۔ سرائیکستان دا کل رقبہ ھک لکھ سٹھ ھزار مربع کلومیٹر ، انی سو اٹھانوے دی مردم شماری موجب چار کروڑ ویہہ لکھ اٹھ سو انجھاہ تے فی مربع کلومیٹر آبادی اݙھائی سو ھائی۔.ہݨ آبادی چھی کروڑ سٹھ لکھ ہے۔ اے علاقہ زیادہ تر سرائیکی زبان دے معیاری لہجے (ملتانی) دا ہے.

خیبرپختونخوا دے سرائیکی علاقے

دیرہ اسمعیل خان، ٹانک تے بنوں دی مقامی زبان سرائیکی ہے۔اینکوں سرائیکی دا ہندکی لہجہ آکھدن.

سندھ دے سرائیکی علاقے

کشمور، گھوٹکی، سکھر، ڄیکب آباد،خیرپور وچ مقامی زبان سرائیکی ہے۔ انہاں اضلاع وچ سرائیکی زبان دا سرولی لہجہ ٻولیا ویندے جیندے تے سندھی زبان دے اثرات گہرے ہن.

بلوچستان دے سرائیکی علاقے

سرائیکی بلوچستان دی تریجھی وݙی زبان ہے۔لورالائی، دَرُگ، موسیٰ خیل، بارخان، دیرہ اللہ یار، نصیر آباد، ڄعفر آباد، ڄھل مڳسی تے ٻولان دی مقامی زبان سرائیکی ہے۔ بلوچستان وچ سرائیکی زبان دے ڄٹکی تے کھیترانی لہجے ٻولے ویندن.

پنجاب وچ سرائیکی زبان

سرائیکی وسیب دے نال نال پنجاب وچ وی سرائیکی الائی ویندی ہے۔ چکوال، پھالیہ، منݙی بہاؤالدین، تاندلیانوالا تے پنڈی بھٹیاں وچ سرائیکی مقامی زبان ہے۔

بھارت وچ رہوݨ والے سرائیکی

بھارت وچ اڈھائی کڑور کنوں ودھ سرائیکی وسدے ہن۔ پر بھارت دی مردم شماری وچ سرائیکی دی آبادی ٻہوں گھٹ ہے ۔سرائیکیاں دی زیادہ تر آبادی ریاست ہریانہ تے مشرقی پنجاب وچ ہے. ہریانہ دے موجودہ وزیر اعلی. منوہر لال کھتر، آسام دے گورنر جگدیش مکھی، سابقہ آرمی چیف وی پی ملک، خلاباز مس کلپنا چاولہ، بالی وڈ اداکارہ جوہی چاولہ، نوبل انعام یافتہ ہرگوبند کھرانہ سرائیکی قومیت نال تعلق رکھدن. ہند وچ سرائیکی لٹریچر وچ کم دے حوالے نال ڈاکٹر ملک راجکمار ، رانا پرتاب سنگھ گنوری، جگدیش بترا، مہندر پرتاب چاند، چندر شیکھر، ونود ݙاوڑا، ارجن دیو جی پنکج وغیرہ اہم ہن. سرائیکی کمیونٹی دے فلاحی تے سماجی خدمات دے حوالے نال کیشو مہتا ملتانی، ڈاکٹر لکشمی نارائن بہاولپوری، دیوی دیال جی، جگن ناتھ آزاد، بھاشی ملتانی وغیرہ دے ناں اہم ہن تے ڳویئاں وچوں پروفیسر دینا ناتھ دا ناں اہم ہے.

سعودی عرب وچ سرائیکی زبان

سعودی عرب وچ پنجوی لکھ سرائیکی وسدے ہن۔ سرائیکی سعودی عرب دی ݙوجھی وݙی زبان ہے۔

عرب امارات وچ سرائیکی زبان

عرب امارات تے خلیج دے بنھاں ملکان وچ وݙی تعداد وچ سرائی وسدے ہن۔

افغانستان وچ سرائیکی زبان

افغانستان وچ قندھار دی مقامی زبان سرائیکی ہے۔

برطانیہ وچ سرائیکی زبان

برطانیہ وچ چار لکھ سرائیکی وسدے ہن۔

امریکہ دی سرائیکی کمیونٹی

امریکہ وچ ݙہ لکھ سرائیکی وسدے ہن۔ امریکہ دی مردم شماری وچ سرائیکی زبان شامل ہے۔

ایران وچ سرائیکی زبان

ایران وچ ݙو لکھ سرائیکی وسدے ہن۔

دنیا دے دیگر ملکاں وچ سرائیکی زبان

سرائیکی دنیا دے ہر ملک وچ وسدے ہن۔ ایں سانگے سرائیکی ہک بین القوامی زبان ہے۔

سرائیکی زبان دا پرنٹ تے الیکٹرانک میڈیا

ترائے نجی ٹی وی چینل روہی ،کوک تے وسیب ٹی وی سرائیکی زبان دی خدمت کریندے پئین۔ پی تی وی دا ملتان سنٹر وی سرائیکی زبان دی خدمت کریندا پیا ہے۔ بہاؤ الدین زکریا یونی ورسٹی ملتان، اسلامیہ یونیورسٹی بہاول پور تے گومل یونی ورسٹی دیرہ اسماعیل خان وچ سرائیکی زبان دے شعبے قائم ہن۔

سرائیکی دیاں ہمسایہ زباناں

سرائیکی زبان دی اہمیت

سرائیکی زبان وچ ویہہ ھزار کنوں زیادہ اکھاݨ موجود ھن۔سرائیکی ہک مکمل زبان ہے ۔ سرائیکی وچ چالہی ھزار کنوں ودھ محاورے ہن۔

شوکت مغل دی سرائیکی اکھاݨ ترائے جلداں مشتمل ہے ہر جلد وچ پنج ہزار الفاظ ہن ۔۔۔۔سرائیکی محاورے۔۔۔۔سرائیکی اردو مترادفات۔۔۔قدیم اردو لغت تے سرائیکی زبان۔۔۔سرائیکی آوازں دی کہاݨی ۔۔۔۔سرائیکی مصادر۔۔۔سرائیکی نامہ ۔۔۔ملتان دیاں واراں (صددارتی آیوارڈ ) ۔۔۔۔جامع سرائیکی لغت ست جلداں مشتمل سرائیکی مکمل ڈکشنری ھوسے ۔۔۔۔ اگر غور کیتا ونجے تاں سرائیکی تے اردو تے بے تحاشہ کم تھیندا پئے ۔۔۔اردو کوں سرکار دی سرپرستی حاصل ہے لیکن سرائیکی دا کم اپݨی مدد آپدے تحت تھیندا پئے. پاکستان وچ سرائیکی زبان بولݨ والیاں دی مردم شماری پہلی واری 1981ء وچ کیتی گئی۔^[٥]

صوبہ سندھ دے چند شمالی اضلاع وچ جتھاں سرائیکی زبان بولی ویندی ہے. اس دے علاوہ ہک تحقیق دے مطابق سرائیکی، اردو دی ابتدائی شکل ہے اس تے وی خاصی بحث تھی چکی ہے کیونکہ مسلماناں نے ملتان تک دے علاقے کوں فتح کرکے ملتان کوں پورے سندھ تے سرائیکی وسیب دا دار الخلافہ بݨایا ہئی۔

↑ A.H. Dani, Sindhu-Sauvira: A glimpse into the early history of Sind In Hameeda Khusro (ed), Sind Through The Centuries (Karachi: Oxford University Press, 1981) pp. 35-42
↑ https://sraiki.wordpress.com/2012/01/20/9/
↑ شریف دے ترجمے - Wikimedia Incubator
↑ Small Steps Higher Ambitions
↑ Javaid, Umbreen. 2004. Saraiki political movement: its impact in south Punjab. Journal of Research (Humanities), 40(2): 55–65. Lahore: Faculty of Arts and Humanities, University of the Punjab.

[1] A.H. Dani, Sindhu-Sauvira: A glimpse into the early history of Sind In Hameeda Khusro (ed), Sind Through The Centuries (Karachi: Oxford University Press, 1981) pp. 35-42

[2] ttps://sraiki.wordpress.com/2012/01/20/9/

[3] شریف دے ترجمے - Wikimedia Incubator

[4] Small Steps Higher Ambitions

[Javaid-5] Javaid, Umbreen. 2004. Saraiki political movement: its impact in south Punjab. Journal of Research (Humanities), 40(2): 55–65. Lahore: Faculty of Arts and Humanities, University of the Punjab.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]