ڈاکٹر مہر عبدالحق

ڈاکٹر مہر عبدالحق

از: ڈاکٹر خالد اقبال

ڈاکٹر مہر عبدالحق دا اصل ناں عبدالحق اتے مہر لقب ہے۔ ڈاکٹر مہر عبدالحق لیہ شہر وچ پیدا تھئے۔ انہان منڈھلی تعلیم لیہ شہر دے اسکولاں توں حاصل کیتی۔ اتے ۰۵۹۱ء وچ ایم اے پاس کیتا ۷۵۹۱ء وچ پنجاب یونیورسٹی توں انہاں ”ملتان زبان اور اس کا اردو سے تعلق“ دے موضوع تے تحقیقی مقالہ لکھ تے پی ایچ دی دی ڈگری حاصل کیتی مہر عبدالحق سئین ساری عمراں محکمہ تعلیم وچ مختلف عہدیاں تے خدمات انجام ڈیندے رہئیے۔

تحقیقی کم انہاں دی حیاتی دا مقصد رہیا۔ لسانیات اتے فریدیات انہاں دے خاص موضوع ہن۔ سرائیکی زبان وچ قرآن مجید دا خوبصورت با محاورہ ترجمہ وی انہاں کیتا۔

سرائیکی زبان وچ مختلف موضوعات تے انہاں بہوں ساریاں کتاباں لکھیاں۔ ۶۹۹۱ء وچ انہاں وفات پائی۔

ڈاکٹر مہر عبدالحق ہک معروف محقق تے ماہر لسانیات ہن۔ سرائیکی زبان اتے لسانیات دے حوالے نال انہاں دا پی ایچ ڈی دا مقالہ ”ملتانی زبان اور اس کا اردو سے تعلق“ مزید لسانی تحقیقاں‘ سرائیکی اور اُسکی ہمسائیہ زبانیں بہوں بھرواں کم اے۔ اتے ایں لسانی کم دے راہیں انہاں بہوں محنت دے نال اتے مشکل حالات وچ سرائیکی زبان دے آغاز و ارتقاء‘ سرائیکی زبان بارے عام فکری مغالطیاں دی وضاحت۔ سرائیکی پنجابی زبان دا نکھیڑا۔ سرائیکی ہک قدیم اتے غیرآریائی زبان۔ سرائیکی زبان ہندوستان دی لنگوا فرینکا‘ سرائیکی سندھی رشتہ تعلق پوٹھوہاری قربت‘ سرائیکی دی انفرادیت توں علاوہ سرائیکی زبان دے حوالے نال انمٹ کم کیتا۔

مہر عبدالحق ہوراں دے تحقیقی کم دی اہمیت توں انکار نی کیتا ونج سگدا۔ انہاں بہوں خوبصورتی دے نال سرائیکی زبان دے لسانی گروہ‘ اوندے تاریخی جغرافیائی حالات‘ سرائیکی زبان دے لوک اتے قدیم ادب۔ سرائیکی زبان اتے بیرونی زباناں دے اثرات‘ سرائیکی زبان دا اردو زبان نال تعلق کوں اپنے ضخیم مقالے وچ پیس کیتا۔ شایئت ایِ کوئی بندہ انہاں دے ایں کم دا منکر ہووے۔سرائیکی زبان اتے لسانیات دے حوالے نال انہاں دے نظریات:۔

سرائیکی زبان دی قدامت:

ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں اپنے سرائیکی بارے لسانی نظرئیے وچ سرائیکی زبان کوں غیر سنسکرتی زبان قرار ڈتے اور آکھئیے جو اے پراکرت ہئی۔

              ”قدیم بولیاں یا پراکرتیں نہ سنسکرت سے نکلی ہیں نہ اس کی بگڑی ہوئی صورت ہیں بلکہ یہ ایک ایسی قدیم زبان کا پتہ دیتی ہیں جو سنسکرت بلکہ ویدوں کی زبان سے بھی زیادہ قدیم تھی اور ایسی بول چال کی زبان تھی جس سے جدید  اور قدیم بولیاں یعنی پراکر تیں اور سنسکرت دونوں بیک وقت پیدا ہوئیں“(۱)

ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں اپنے ایں نظرئیے دی تائید وچ واضح طور تے بیان کیتا جو ”اس بات کو یورپین مستشرقین ثابت کر چکے ہیں“۔

ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں اپنی زبان دی تاریخ اتے لسانی گروہ بیان کرن سانگے گرئیرسن۔ جان بیمز۔ ڈاکٹر محی الدین قادری زورؔ۔ بھیرومل اڈوانی‘ چیئرجی۔ ڈاکٹر ارنسٹ ٹرمپ جھئیں ماہرین لسانیات دیاں کتاباں‘ نظریات اتے تحیقی دے شواہد اکٹھے کیتے۔ اتے ایں توں بعد انہاں علماء تے ماہرین لسانیات دیاں تحقیقات دی روشنی وچ اپنا نظریہ قائم کیتا۔

              ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں سرائیکی زبان دے تاریخی‘ جغرافیائی حالات دے عنوان نال اپنے مقالے وچ ہک پورا باب رقم کیتے۔ جیندے وچ انہاں تاریخی شواہد دی بنیاد اتے سرائیکی زبان دی علاقے اتے رقبے بارے سنجان کرائی ہے۔ انہاں نے جنہاں ضلعیاں کوں شامل کیتے انہاں وچ کجھ موجودہ پاکستان (پنجاب) دے ہن اتے کجھ بئے صوبیاں وچ جیہڑے اضلاع آندے ہن او پرانی تقسیم موجب ملتان۔ ڈیرہ غازیخان اتے بہاول پور ڈویژناں توں علاوہ ضلع بھکر۔ میانوالی۔ جھنگ۔ ضلع ڈیرہ اسماعیل خان شامل ہن۔ اتے انہان دا رقبہ تقریباً ۳۹۰۸۴ مربع میل ہے (۲)

ڈاکٹر مہر عبدالحق ایں گالہہ بارے واضح نظریہ رکھدن جو وادیئ سندھ دیاں زباناں دے ذخیزہ الفاظ دا بہوں سارا حصہ غیرآریائی ہے اتے اوہ لکھدن جو ایں گالہہ دا بہوں زیادہ امکان ہے جو انہاں زباناں دی بنیاد کہیں اینجھی زبان اُتے رکھی گئی ہووے؟ جیندا سر چشمہ انہاں مغربی مُلکاں وچ ہئی جنہاں دا تعلق موہنجوداڑو اتے ہڑپہ دی قدیم تہذیب نال ہے۔

ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں اپنی لسانی تحقیق وچ سرائیکی زبان دے لسانی خاندان۔ ایندے مقام اتے ماہیت تے ملتانی زبان دی حقیقت بارے خوب گول پھرول کریندن تے او۔ ہند آریائی زباناں وچ پنجابی۔ لہندا تے ملتانی زبان دے مقام کوں متعین کریندے ہوئے پنجابی۔ لہندا تے ملتانی زبان دے فرق کوں واضح کریندے ہوئے لکھدن:

              ”پنجابی وسطی گروہ دی زبان ہے اور اپنی خالص ترین شکل میں باری دو آب کے بالائی حصے یعنی سر ہند اور جہلم کے درمیانی اضلاع امر تسر جالندھر۔ فیروز پور۔ لدھیانہ وغیرہ کی زبان ہے لیکن جب مشرقی حد سے چلتے چلتے جوں جوں شمال مغرب کی طرف جاتے ہیں تو وسطی گروہ کی زبان کے اثرات کم او رلہندا کے اثرات زیادہ ہوتے چلے جاتے ہیں۔ یہ عمل ارتقاء مسلسل اور تدریجی ہے کہ پنجابی اور لہندا کے درمیان فرق کرنا مشکل ہو جاتا ہے (۳)

ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں بہوں بحث توں بعد ”سرائیکی“ لفظ دی اہمیت کوں بیان کریندن تے بئے چیدہ نکات کجھ ایں طراں ہن:

سرائیکی لفظ قدیمی نام ہے اور شروع سے ہی وادیئ سندھ کی شمالی زبانوں کے معنی میں ہمیشہ استعمال ہوتا آرہا ہے۔سرائیکی جو کہ وادیئ سندھ کی زبان ہے اصول لسانیات کے لحاظ سے ہندوی زبانوں یعنی پنجابی اور ہندی سے بالکل مختلف ہے اس کے ماخذات سنسکرتی زبان میں ڈھونڈنے کی بجائے دراوڑی زبانوں میں تلاش کرنے چاہیں۔

یہ زبان صدیوں سے حملہ آوروں کی مار بچھاڑ کے باعث دیگرقوموں کی زبانوں سے اثر لیتی رہی ہے مگر پھر بھی اس نے اپنی اصلیت کو ہرگز نہیں بھلایا یعنی اس زبان نے اپنی انفرادیت کو ہر حالت میں برقرار رکھا ہے۔ملتانی زبان (سرائیکی) کی زبردست قوت‘ دوسری زبانوں کے الفاظ کو اپنا بنالینے او ر انہیں استعمال کرنے کی خوبی ہے۔

ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں اپنے پی ایچ ڈی دے تحقیقی مقالے دے علاوہ ”سرائیکی اور اسکی ہمسائیہ زبانیں وچ وی سرائیکی زبان دے آغاز و ارتقاء دے نال نال بہوں سارے عام فکری مغالطیاں دا جواب ڈتے انہاں دے پیش نظر اے گالہہ ہئی جو پاکستان دے چارے صوبیاں دے عوام باہمی آپت دے رابطے وچ وادھا تھیوے۔

او لکھدن‘ تاریخی جغرافیائی تے لسانی شواہد ایں گالہہ کوں ثابت کریندن جو وادیئ سندھ دی اے زبان (سرائیکی) جدید زبان جیہڑی جو فارسی‘ عربی نال گانڈھا سانگا جوڑ چکی ہئی اے قبول عام دی سند گھن کراہیں پورے ہندو پاک دے چفیر پھیل چکی ہئی۔ کیوں جو ایں زبان کوں بولن تے جانن والے سارے ہندوستان وچ آسانی نال گھم پھر سگدے ہن۔

ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں دے تحقیقی لسانی کم بارے رائے ڈیندے ہوئی سئیں حمید الفت ملغانی لکھدن:

              ”سرائیکی اور اس کی ہمسایہ علاقائی زبانیں“ ہک اینجھی کتاب ہے جیندے وچ سرائیکی زبان دا ڈوجھیاں پاکستانی زباناں دے نال تعلق کوں واضح کیتا گئے۔ زباناں دے ایں تعلق دی وضاحت کوں گرامر دے اصولاں دے مطابق بیان کرن دی کوشس کیتی گئی ہے ایں سلسلے دی ڈوجھی کتاب ”سرائیکی دے قاعدے قانون وچ محض سرائیکی زبان دی گرامر تے زور ڈتا گئے تے لسانیات دے موضوع دی مطابقت نال ”سرائیکی دیاں مزید لسانی تحقیقاں“ وچ لسانی تحقیقی مضامین کوں شامل کیتا گئے“۔(۴)

ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں ”مزید لسانی تحقیقاں“ وچ لکھدن جو سرائیکی زبان دے اندر نویں لفظ بناون دی وڈی قوت ہے۔ مثال دے طور تے امیدوار دا ترجمہ”آسروند“ نہ صرف ڈاڈھا سوہنا ہے بلکہ اینجھیں سانچے دی نشاندہی وی کریندے جیندے وچ بئیاں ڈھیر ساریاں ترکیباں ڈھل سگدئین۔

ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں دی محنت دا نتیجہ ہے کہ آج سرائیکی زبان اُچی شان رکھدی ہے انہاں اپنا تحقیقی تے لسانی کم ٹھوس بنیاداں اُتے کیتا ایہا وجہ ہے جو انہاں دے سرائیکی تحقیقی لسانی کم اتے سرائیکی لوکاں کوں ناز ہے۔

ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں اپنی تحقیق وچ سرائیکی اکھان‘ پہا کے محاورے۔ لغت نویسی‘ سرائیکی زبان دے قاعدے‘ قوانین دی جو نبیاد رکھی ہئی او سرائیکی زبان اتے لسانیات کیتے بہوں مضبوط اتے اہم ہے۔

ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں کلام فریدؒ داتجزیہ کرتے اوندی قدرو قیمت‘ تحسین کرن دی کوشش کیتی اے تے ایں کاوش وچ انہاں کلام فریدؒ (شاعری) وچ ورتیجن والے لفظاں‘ انہاں دے استعمال‘ تشبیہاں‘ استعارے‘ فکر بارے جو گول پھرول کیتی ہے او ہک طرحاں نال کلام فریدؒ دی تشریح ہے۔اینکوں تشریحی تنقید آکھیا ونجے سگدے اتے انہاں دی ایں تشریحاتی تنقید اسلوب وچوں عمرانی‘ جمالیاتی تے رومانی تنقید دے اشارے وی ملدن:

              ”ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں نے انہاں مقالات وچ موضوعات دے تناظر وچ صرف خواجہ فریدؒ دے نظریات اتے تصورات کوں بیاں نہیں کیتا بلکہ ہر مناسب موقع تے اپنا نقطہ نظر وی واضح کیتے۔ ایں طراں عملی اتے نظری ڈونہیں تنقید دے دبستان سامنے آگئے ہن ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں نے علمی و ادبی زبان استعمال کیتی۔  ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں دے انہاں تحقیقی و تنقیدی مقالات دی ہک خوبی ایہہ وی ہے جو‘ خواجہ فریدؒ کے نال نال تصوف اتے فلسفہ بارے وی اینجھے سوالات اٹھائے گئے ہن جیہڑے جو خواجہ علام فریدؒ دے حوالے نال بالعموم اتے انہاں موضوعات دے حوالے نال بالخصوص نویں بحث دا در کھولیندن۔ ایں طراں انہاں مضامین وچ عمرانی‘ جمالیاتی اتے رومانی تنقید دیاں جھلکیاں وی ملدین‘ جتھوں ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں دے وسیع مطالعے‘ دقت نظر اتے ڈونگھیاں سوچاں دے علاوہ انفرادی تنقیدی رویاں دی وی عکاسی تھیندی ہے“۔(۵)

ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں بجا طور تے اشارہ کیتے جو ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں دے تنقیدی مقالات وچ عمرانی‘ جمالیاتی تے رومانی تنقید دی جھات ملدی ہے مگر انہاں دا تنقیدی رجحان تشریحاتی ہے۔ اتے جتھاں تئیں ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں مہر عبدالحق ہوراں دے عملی تے نظری تنقیدی پکھ بارے گالہہ کیتی ہے۔ ایں گالہہ دا ویورا کرن دی ضرورت ہے کیوں جو نظری تنقید‘ تنقیدی اصولاں نال جڑت رکھیندی ہے جیندے وچ ادب پارے دی تحسین اتے اوندے وچ خامیاں بارے کجھ تنقیدی اصول طے کیتے ویندن کیوں نظری تنقید‘ تنقید اتے تنقید کریندی ہے ایں حوالے نال بہوں ساری بحث دی گنجائس موجود ہے البتہ ڈاکٹر مہر عبد الحق ہوراں پہلے توں بنے بنائے تنقیدی اصولاں دے مطابق تنقید لکھی ہے جینکوں عملی تنقید آکھیا ویندے اتے انہاں دے تنقیدی خیالات بہوں واضح صورت وچ ملدن۔ علم بیان دا استعمال سرائیکی زبان دیاں لسانی خصوصیات دے تناظر وچ تخلیق دا تجزیہ اتے تنقید انہاں دے تنقیدی اسلوب کوں نمایاں کریندی ہے۔سرائیکی زبان و ادب دے محقق تے نقاد ڈاکٹر انوار احمد انہاں دے اسلوب بارے آہدن:

              ”مہر صاحب دا سٹائل معلمانہ ہے او موضوعات تے براہ راست گفتگو کرن دی بجائی انہاں واپس منظر بیاں کریندن“۔(۶)

ڈاکٹر مہر عبد الحق ہوراں بنیادی طور تے معلم اتے عالم ہن اتِ واسطے انہاں داانداز بیاں معلمانہ ایں گالہہ دی دلیل ہے جو او موضوع دے معروضی حوالے اتے پچھوکڑ بارے چنگی ریت جان وندی رکھدے ہن۔ ”فرد فریدؒ“ حضرت خواجہ غلام فریدؒ دے کلام اتے پیغام بارے تحسینی جائزہ‘ ڈاکٹر مہر عباالحق ہوران دی تشریح تنقیدی دی خوبصورت مثال ہے۔ خواجہ غلام فریدؒ دے پسندیدہ موضوع تصوف بارے اپنا وصاحتی نقطہ نظر بیان کرنیدے ہوئے لکھدن:

              ”اساں خواجہ سائیں کوں روائتی تصوف دا پاسدار ہوون دے نال نال ہک منفرد‘ ارتقائی اتے جدید مکتب فکر دے بانی ہوون دی حیثیت ڈیون تے وی مجبور تھی ویندے ہیں تے انہاں دی انفرادیت دے کجھ نمایاں پہلو ہن:۱)۔عظمت آدم۔ ۲)۔فطرت دا قریب ترین زاویے نال مشاہدہ۔  ۳)۔اپنی سر زمین نال والہانہ محبت۔ ۴)۔عصری جبر و کرب دا شدید احساس۔  ۵)۔رجائیت اتے حرکت و عمل۔  ۶)۔ ذوق حضوری۔  خواجہ صاحب دی انفرادیت دے ایہے عناصر انہاکوں مابعد الطبعاتی فطانت دے مقام اتے فائز کریندن“۔(۷)

ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں دا تحقیقی اتے تنقیدی کم بہوں اہمیت اتے وسعت رکھیندے انہاں دا اسلوب سادہ ہے انہاں دی فکری مباحث وچ ربط اتے تسلسل واضح نظر آندے۔ انہاں سرائیکی لسانیات‘ زبان و ادب بارے اینجھیاں معلومات دی بنیاد رکھی ہے جیڑھیاں سرائیکی زبان کوں نہ صرف تاریخی اہمیت عطا کریندین بلکہ انہاں دی تحقیق قدر قیمیت رکھیندی ہے جیندے بارے معروف نقاد ڈاکٹر طاہر تونسوی آدہدن:

              ”ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں دی ۲۳۴ صفحیں دی ایں کتاب سرائیکی دیاں مزید لسانی تحقیقاں وچ سرائیکی دیاں عام تے خاص آوازاں‘ حروف سازی دے اصول‘ اسماء‘ افعال تے حروف دے بیان دے علاوہ مرکب الفاظ بارے جیڑھے انکشافات کیتین اور لسانیات دے ماہرین کیتے حیرت تے خوشی دا باعث بنٹرسن۔ ہک گالہہ دا اعتراف بہون ضروری ہے جو میں جھیاں طالب علم ڈاکٹر صاحب دے ایں علمی تے تحقیقی کارنامے کوں صحیح معنے وچ خراج تحسین پیش نی کر سگدا۔ ایندے کیتے مولانا سید سلیمان ندوی تے ڈاکٹر شوکت سبزواری جھیاں شحصیات دی لوڑھ ہی جنہیں سندھ کوں ارد ودامولد قرار ڈتے تے سندھ دی بہوں وڈی زبان سرائیکی دا بلاشبہ اردو دی تعمیر وچ ہتھ اے (ڈاکٹر مہر عبدالحق سئیں دا پی ایچ ڈی دا مقالہ ’‘ملتانی زبان اور اس کا اردو سے تعلق“ حوالے کیتے ڈٹھا ونج سگدے“۔(۸)

ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں ”سرائیکی زبان دے قاعدے تے قانون“ راہیں اپنے موضوع دا مکمل احاطہ کیتے انہاں نے سرائیکی زبان دیاں آوازان‘ حروف مرکب حروف‘لفظ سازی دے اصولاں اتے بحت کرتے اینجھیاں معلومات ڈتین کہ اے معلومات اپنی جاء مکمل ہن۔ جتھوں پتہ لگدے جو ہک استاد نے اپنے عملی تجربے اتے تخلیقی ذہن نال ایہہ ساریاں معلومات اسان کرتے ساڈے تک پہنچائن۔ ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں دا انویں تاں بہوں سارا لسانی۔ ادبی حوالے نال کم ہے مگر ایں کم وی خصوصی نوعیت تحقیقی زیادہ ہے انہاں دے ایں کم وچوں تنقید دے حوالے نال کجھ نکات تلاش کیتے ونج سگدن:

۱)         سرائیکی ادب دے فکری اتے نظری معاملات

۲)         عملی تنقید دے تشریحاتی‘ جمالیاتی‘ عمرانی اتے رومانی پکھ

۳)         سرائیکی زبان و ادب تے لسانیات

۴)         فکرِ فریدؒ دی ترجماتی تے مطالعہ

۵)         تحقیق راہیں اردو اتے سرائیکی زبان دے باہمی رشتے بارے واصح استدلال‘ تاں جو سرائیکی (ملتانی) زبان اپنے علاقائی‘ تہذیبی اتے تاریخی و معاشرتی تناظر وچوں اُبھرتے سامنے آ سگے۔

حوالہ جات

۱)         مہر عبدالحق‘ ڈاکٹر‘ ”ملتاتی زبان اور اس کا اردو سے تعلق‘‘ بہاول پور، اردو اکادمی ۷۶۹۱ء،ص:۳۳

۲)         مہر عبدالحق‘ ڈاکٹر‘ ایضا ً، ص:۸۰۱۔۶۰۱

۳)         مہر عبدالحق‘ ڈاکٹر‘  ایضا ً، ص۴۵

۴)         حمید الفت ملغانی‘ ”پاکستانی زبانوں کا ادب‘‘ملتان، بیکن بکس، ۸۰۰۲ء ص:۴۷۲

۵)         طاہر تونسوی‘ ڈاکٹر‘ دیباچہ،مشمولہ:”فرد فریدؒ“،مصنف: ڈاکٹر مہر عبدالحق، ملتان‘ سرائیکی ادبی بورڈ، ۸۸۹۱ء، ص:۷۱

۶)         انوار احمد‘ ڈاکٹر‘ پیش لفظ،مشمولہ: ”سرائیکی دیاں مزید لسانی تحقیقاں“ مصنف: ڈاکٹر مہر عبدالحق، ملتان‘ سرائیکی ادبی بورڈ‘ ۵۸۹۱ء،ص:۴

۷)         مہر عبدالحق‘ ڈاکٹر، ”فرد فریدؒ“،ص:۵۲

۸)         طاہر تونسوی‘ ڈاکٹر‘ پیش لفظ،مشمولہ: ”سرائیکی زبان دے قاعدے تے قانون“، مصنف: ڈاکٹر مہر عبدالحق،ملتان، سرائیکی ادبی بورڈ‘ ۴۸۹۱ء،ص:۲۱

(اقتباس از کتاب: ‘‘سرائیکی تنقیدی شعور’’۔ مصنف: ڈاکٹر خالد اقبال)

MubasherKaleem (talk) 14:17, 12 June 2019 (UTC)