خلافت عباسیہ

خلافت راشدہ دے خاتمے دے بعد عرباں دی قائم کردہ ݙو عظیم ترین سلطنتاں وچوں ݙوجھی سلطنت خلافت عباسیہ سݙویندی ہے۔ جس دا قیام 750ء (132ھ) وچ عمل وچ آیا تے 1258ء (656ھ) وچ اس دا خاتمہ تھی گیا۔ اے خلافت ہک تحریک دے ذریعے قائم تھئی جیہڑی بنو امیہ دے خلاف ہئی۔ تحریک نے ہک عرصے تک اپݨے مقاصد دت حصول کیتے جدوجہد کیتی تے بالآخر بنو امیہ کوں شکست ݙیوݨ دے بعد بر سر اقتدار آگئی۔ عباسیاں دی حکومت وی امویاں دی طرح شخصی تے موروثی ہئی تے ولی عہدی دا وی اوہو طریقۂ کار ہئی جیہڑق بنو امیہ نے اختیار کیتا ہویا ہئی۔

خاندان عباسیہ نے دار الحکومت دمشق توں بغداد منتقل کیتا تے ݙو صدیاں تک مکمل طور تے عروج حاصل کیتا ۔ زوال دے آغاز دے بعد مملکت کئی حصیاں وچ تقسیم تھی گئی جنہاں وچ ایران وچ مقامی امرا نے اقتدار حاصل کیتا تے المغرب تے افریقہ اغالبہ فاطمیاں دے زیر اثر آ گئے۔

عباسیاں دی حکومت دا خاتمہ 1258ء وچ منگول فاتح ہلاکو خان دے حملے دے ذریعے تھیا۔ تاہم خلیفہ دی حیثیت نال انہاں دی حیثیت ول وی برقرار رہی تے مملوک سلطان ملک الظاہر بیبرس نے خاندان عباسیہ دے ہک شہزادے ابو القاسم احمد دے ہتھ تے بیعت کرکے اس دے ناں دا خطبہ تےطسکہ جاری کیتا۔ اس طرح خلافت بغداد توں قاہرہ منتقل تھی گئی تاہم اے صرف ظاہری حیثیت دی خلافت ہڑی، تمام اختیارات مملوک سلاطین کوں حاصل ہن.

عثمانیاں دے ہتھوں مملوکاں دی شکست دے بعد عباسییں دی اس ظاہری حیثیت دا وی خاتمہ تھی گیا تے خلافت عباسیاں توں عثمانیاں وچ منتقل تھی گئی۔ موجودہ عراق وچ تکریت دے شمال مشرق وچ رہوݨ والا العباسی قبیلہ تے پاکستان وچ ضلع بہاولپور دے علاقے ڈیرہ نواب صاحب وچ عباسی خاندان وی ایں خاندان عباسیہ نال تعلق رکھدے ہن. ایں عباسی خاندان دے موجودہ امیر نواب صلاح الدین عباسی ہن.

پس منظر

خاندان بنو امیہ دی حکومت دے دور زوال وچ سلطنت وچ ہر جگہ شورش تے بغاوتاں شروع تھی ڳئیاں ہن جنہاں اچ سب توں خطرناک تحریک بنی ہاشم دی ہئی۔ بنی ہاشم چونکہ اوں خاندان توں ہن جیندے وچوں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تھئے ہن، اس واسطے اوہ خود کوں خلافت دا بنی امیہ توں زیادہ مستحق سمجھدے ہن۔ بنی ہاشم اچ وی ݙو گروہ پیدا تھی ڳئے ہن۔ ہک اوہ گروہ جیہڑا حضرت علی رضی اللہ عنہ کوں تے انہاں دے بعد انہاں دی اولاد کوں خلافت دا حقدار سمجھدا ہئی۔ ایہ گروہ شیعان علی دا ہئی۔ بعد وچ ایہیں گروہ وچوں کجھ لوگاں نے شیعہ فرقے دی شکل اختیار کر گھدی تے اوہ اثنا عشری سݙیجے۔

ݙوجھا گروہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چاچا حضرت عباس دی اولاد کوں خلافت ݙیواوݨ چاہندا ہئی۔ شروع وچ ݙوہاں گروہاں نے مل کے بنو امیہ دی حکومت دے خلاف بغاوتاں کیتیاں لیکن بعد وچ عباسی گروہ غالب آ ڳیا۔ بنو عباس دی دعوت عمر بن عبدالعزیز دے زمانے وچ ہی شروع تھی ڳئی ہئی۔ ہشام دے دور اچ ایں نے سند حاصل کرگھدی۔ امام حسین رضی اللہ عنہ کی شہادت کے بعد شیعان علی نے منصب امامت امام دے صاحبزادے حضرت زین العابدین کوں پیش کیتا لیکن جݙݨ انہاں نے قبول نہ کیتا تاں شیعاں نے حضرت علی دے غیر فاطمی فرزند محمد بن حنفیہ کوں امام بݨا گھدا تے ایں طرح امامت دا منصب اہل بیت نبوی توں علوی شاخ وچ منتقل تھی ڳیا۔ محمد بن حنفیہ دے بعد انہاں دے صاحبزادے ابو ہاشم عبداللہ جانشیں تھئے تے ایران وچ انہاں دی دعوت خفیہ انداز وچ پھیلدی رہی۔ 100ھ وچ ابو ہاشم نے شام وچ وفات پاتی۔ اوں وقت انہاں دے خاندان وچوں کوئی شخص انہاں دے کول نہ ہئی۔ مشہور صحابی حضرت عبداللہ بن عباس رضی اللہ عنہ دے پوترے محمد بن علی قریب موجود ہن اس واسطے ابو ہاشم نے انہاں کوں جانشیں مقرر کرکے منصب امامت انہاں دے سپرد کر ݙتا تے ایں طرح امامت علویاں توں عباسیاں اچ منتقل تھی ڳئی۔ بنی ہاشم دی ایہ دعوت عمر بن عبد العزیز توں ہشام تک خفیہ رہی تے عراق و خراسان دے بڑے حصے وچ پھیل ڳئی۔ 126ھ اچ محمد بن علی دا انتقال تھی ڳیا تے انہاں دے وݙے بیٹے ابراہیم بن محمد انہاں دے جانشیں تھئے۔ انہاں دا مرکز شام وچ ہک مقام حمیمہ ہئی۔ انہاں دے دور اچ تحریک نے بہت زور پکڑ گھدا تے مشہور ایرانی ابو مسلم خراسانی اوں زمانے وچ عباسی تحریک دے حامی دی حیثیت نال داخل تھیا۔ اوں نے ہک طرف عرباں کوں آپس اچ لڑایا تے ݙوجھی طرف ایرانیاں کوں عرباں دے خلاف ابھارا۔ ایں جگہ ایہ ڳالھ قابل ذکر ہے کہ محمد بن علی نے ابو مسلم کوں ہدایت کیتی ہئی کہ خراسان اچ کوئی عربی ٻولݨ والا زندہ نہ چھوڑا ونڃے۔ مروان دے دور اچ ایں سازش دا انکشاف تھی ڳیا تے ابراہیم کوں قتل کر ݙتا ڳیا۔ ہݨ ابراہیم دا بھائی ابو العباس عبداللہ بن علی جانشیں تھیا۔ اوں نے وی حکم ݙتا کہ خراسان اچ کوئی عرب زندہ نہ چھوڑا ونڃے۔ اوں نے ابراہیم دے غم اچ سیاہ لباس تے سیاہ جھنڈا عباسیاں دا نشان قرار ݙتا۔

عربی تے ایرانی ہمیشہ ہک ݙوجھے توں نفرت کریندے ہن تے جݙݨ ایران تے عرباں دا قبضہ تھیا تاں خلفائے راشدین نے منصفانہ حکومت قائم کرکے اس نفرت کوں کم کرݨ دی کوشش کیتی لیکن بنو امیہ دے حکمران خلفائے راشدین دے اصولاں تے نہ چلے۔ ایرانیاں کوں وی حکومت توں شکایت ودھدی چلی ڳئی۔ او ہݨ مسلمان تھی ڳئے ہن تے بحیثیت مسلمان عرباں دے برابر حقوق چاہندے ہن۔ جݙݨ انہاں دے نال برابری دا سلوک نہ کیتا ڳیا تاں اوہ بنو امیہ دی حکومت دا تختہ پلٹݨ دی فکر کرݨ لڳ ڳئے تے اپݨا مقصد حاصل کرݨ کیتے انہاں نے بنو ہاشم دا ساتھ ݙتا۔

خلافت عباسیہ بغداد

خلافت عباسیہ بغداد اسلامی تاریخ دا خلافت راشدہ دے بعد سب توں شاندار، عظیم تے سنہرا باب اے. عباسی خلفاء نے دنیاداری دے تمام تقاضے نبھاوݨ دے علاوہ اپݨا مذہبی تقدس وی برقرار رکھا.

خلفائے بنی عباس بغداد، (132ھ — 656ھ / 750ء — 1258ء)

• 1.ابوالعباس عبداللہ السفاح، 749ء توں 753ء
• 2.ابو جعفر منصور، 754ء توں 775ء
• 3.المہدی، 775ء توں 785ء
• 4.الہادی، 24 جولائی 785ء توں 14 ستمبر786ء
• 5.ہارون الرشید، 786ء توں 809ء
• 6.الامین، 24 مارچ 809ء توں 27 ستمبر 813ء
• 7.المامون، 813ء توں 833ء
• 8.المعتصم باللہ، 833ء توں 842ء
• 9.الواثق باللہ، 5 جنوری 842ء توں 10 اگست 847ء
• 10.المتوکل علی اللہ، 10 اگست 847ء توں 10 دسمبر 861ء
• 11.المنتصر باللہ، 11 دسمبر 861ء توں 7 جون 862ء
• 12.المستعین باللہ،8 جون 862ء توں 17 اکتوبر 866ء
• 13.المعتز باللہ، 17 اکتوبر 866ء توں 9 جولائی 869ء
• 14.المہتدی باللہ، 9 جولائی 869ء توں 22 جون 870ء
• 15.المعتمد علی اللہ، 26 جون 870ء توں 15 اکتوبر 892ء
• 16.المعتضد باللہ، 15 اکتوبر 892ء توں 5 اپریل 902ء
• 17.المکتفی باللہ، 5 اپریل 902ء توں 13 اگست 908ء
• 18.المقتدر باللہ، 13 اگست 908ء توں 31 اکتوبر 932ء
• 19.القاہر باللہ، 31 اکتوبر 932ء توں 19 اپریل 934ء
• 20.الراضی باللہ، 23 اپریل 934ء توں 23 دسمبر 940ء
• 21.المتقی باللہ، 23 دسمبر 940ء توں 26 اگست 944ء
• 22.المستکفی باللہ، 26 اگست 944ء توں 28 جنوری 946ء
• 23.المطیع للہ، 28 جنوری 946ء توں 4 اگست 974ء
• 24.الطائع لامراللہ، 5 اگست 974ء توں 30 اکتوبر 991ء
• 25.القادر باللہ، یکم نومبر 991ء توں 29 نومبر 1031ء
• 26.القائم بامراللہ، 29 نومبر 1031ء توں 2 اپریل 1075ء
• 27.المقتدی بامراللہ، 2 اپریل 1075ء توں 3 فروری 1094ء
• 28.المستظہر باللہ، 3 فروری 1094ء توں 6 اگست 1118ء
• 29.المسترشد باللہ، 6 اگست 1118ء توں 29 اگست 1135ء
• 30.الراشد باللہ، 29 اگست 1135ء توں 17 اگست 1136ء
• 31.المکتفی لامراللہ، 17 اگست 1136ء توں 11 مارچ 1160ء
• 32.المستنجد باللہ، 11 مارچ 1160ء توں 18 دسمبر 1170ء
• 33.المستضی باللہ، 18 دسمبر 1170ء توں 27 مارچ 1180ء
• 34.الناصر لدین اللہ، 1180ء توں 1222ء
• 35.الظاہر بامراللہ، 6 اکتوبر 1225ء توں 10 جولائی 1226ء
• 36.المستنصر باللہ، 10 جولائی 1226ء توں 5 دسمبر 1242ء
• 37.المستعصم باللہ، 5 دسمبر 1242ء توں 20 فروری 1258ء

عباسی دور دے مشہور خلیفے

خاندان عباسیہ نے 500 سال توں زائد عرصے تک حکومت کیتی جیہڑا ہک طویل دور ہے۔ ایں طویل عہد اچ عباسیاں دے کل 37 حکمران بر سر اقتدار آئے تے انہاں وچوں کئی قابل تے اعلٰی صلاحیتاں دے مالک ہن۔

• ابو العباس السفاح (750ء-754ء)
• ابو جعفر المنصور (754ء-775ء)
• مہدی (775ء-785ء)
• ہارون الرشید (786ء-809ء)
• مامون الرشید (813ء-833ء)

واثق باللہ (842-847) تے متوکل (847-861) عباسیاں دے عہد عروج دے آخری ݙو خلفاء ہن جنہاں دے دور دی خاص بات سلطنت دی عسکری طاقت اچ اضافہ ہئی۔ تاہم متوکل دے بعد خلافت زوال دی جانب گامزن تھی ڳئی تے انہاں دی وسیع و عریض سلطنت دی حدود گھٹ تھیندی چلی ڳئی۔

تمام عباسی دور دی عظمت و وقار مندرجہ بالا چند خلفاء دی مرہون منت ہئی۔ اس دے علاوہ وی اے حکمران خوبیاں کے مالک ہن جنہاں دی وجہ توں عہد عباسیہ کوں تاریخ دا ہک نہایت شاندار دور آکھا گیا ہے۔ خصوصاً علمی ادبی تے تہذیب و ثقافت دے حوالے نال اے دور انتہائی اہمیت دا حامل ہے۔ کیونکہ اس توں قبل خلفائے راشدین تے بنو امیہ وچ فتوحات تے انتظام سلطنت دی طرف زیادہ توجہ ݙتی گئی جس نال انہاں سرگرمیاں دی جانب توجہ گھٹ رہی۔

اس خاندان دے خلفاء دے اصلی کارنامے انتظام سلطنت تے خصوصی طور تے علمی و تمدنی ترقی دے میدان وچ نظردن. علم و ادب تے تہذیب و ثقافت دی ترقی اس دور وچ اتنے وݙے پیمانے تے تھئی کہ اس دی ݙوجھی مثال اندلس وچ بنو امیہ دی حکومت دے علاوہ کتھئیں نظر نی آندی۔ انہاں وچ دینی تے دنیاوی علوم نقلیہ تے علوم عقلیہ شامل ہن۔

گوکہ اس خاندان دی حکومت دے دوران کئی انقلابات تے حوادث رونما تھئے تے خلفاء دی قوت وچ کمی بیشی تھیندی رہی۔ بعد دے خلفاء دا وقار مجروح تھیا لیکن بحیثیت مجموعی اس خاندان دی مرکزی حیثیت قائم رہی۔ تے اس دور وچ جݙݨ عباسیاں دی حکومت دی حقیقی ساکھ ختم تھی گئی تے طوائف الملوکی دا دور دورہ تھیا ول وی عالم اسلام دے کئی حکمران انہاں دے وفادار رہے۔ تاریخ دا اے دور مذہبی، تمدنی تے سیاسی اعتبار نال اہمیت دا حامل ہے۔

عباسی خلافت دے زوال دی وجوہات

بنو عباس دے زوال دی اصل وجہ ایہ نہ ہئی کہ انہاں دے حکمران نا اہل ہن بلکہ سب توں وݙی وجہ ترکاں دا عروج ہئی جیہڑے معتصم دے زمانے توں اپݨے اثر و رسوخ اچ اضافہ کریندے پئے ہن۔ اصل وچ عباسیاں کوں خلافت ݙیواوݨ وچ وݙا ہتھ ایرانیاں دا ہئی تے عباسیاں نے ذاتی مصلحت دے تحت ایرانیاں دے اثر و رسوخ دے گھٹ کرݨ کیتے ترکاں کوں اڳاں ودھایا جیہڑا خود انہاں کیتے نیک فال ثابت نہ تھیا۔

متوکل دے بعد ترک امرا دا اقتدار ٻیا ودھ ڳیا تے ہݨ اوہ خلیفہ دا حکم سݨݨ توں وی انکار کرݨ لڳے۔ انہاں نے کئی خلفاء کوں لہایا وی تے بعض کوں قتل وی کیتا۔ ایں طرح ترکاں نے مرکزی حکومت کوں کمزور تاں کر ݙتا لیکن خود کوئی مضبوط حکومت قائم نہ کرسڳے۔ تے ایں صورت حال وچ کئی مقامی امرا نے اپݨے اپݨے علاقیاں وچ خود مختار حکومتاں قائم کر گھدیاں۔ جنہاں وچ قابل ذکر بنی بویہ، سامانی تے فاطمی حکومتاں ہن۔

زوال دے دور وچ قرامطہ دا فتنہ وی رونما تھیا جنہاں نے 50 سال تک جنوبی عراق تے شام اچ ظلم و ستم تے لٹ مار دا سلسلہ جاری رکھا۔

دور زوال دے اچھے حکمراناں اچ قابل ذکر مہتدی ہئی جیں نے خلافت کوں زيادہ توں زیادہ اسلامی رنگ ݙیوݨ دی کوشش کیتی تے ایہیں کوشش دے نتیجے وچ ترکاں تے اسلامی پابندیاں توں نالاں شاہی حکام تے امرا دی سازشاں دا نشانہ بݨ کے ترکاں دے ہتھوں قتل تھی ڳیا۔ ایں دور وچ سب توں زیادہ خدمات انجام ݙیوݨ دے حوالے نال قابل ذکر خلیفہ معتضد ہے جیہڑا معتمد دے بعد خلافت تے ٻیٹھا۔ اوں نے ترکاں دا زور توڑا تے ہک وسیع علاقے تے دوبارہ امن و امان قائم کر ݙتا تے حکومت دی ڈھہندی ہوئی عمارت کوں سہارا ݙتا۔ ایں دے بعد ایں دے ترئے پتر مکتفی، معتضد تے قاہر باللہ تخت نشین تھئے۔ جنہاں وچ مکتفی تے معتضد اچھے حکمران ہن لیکن ایں دا جانشیں مقتدر تن آسان، عیش پرست تے شراب و کباب دا رسیا ہئی اور بالآخر معزول کرݨ دے بعد قتل کر ݙتا ڳیا۔

حکمراناں دی عیش پرستی، نااہلی تے امرا دی خود سری و اخلاقی زوال دے نتیجے اچ خلافت دی حدود ول گھٹݨا شروع تھئے تے بالآخر بنی بویہ دے ہک حکمران معز الدولہ نے بغداد تے قبضہ کر گھدا۔ عباسی خاندان بویہی قبضے توں سلجوقیاں دے زیر اثر آ ڳیا۔ ایہ حالت ݙو سو سال تک رہی ۔ ایں دے بعد عباسی خلفاء ول آزاد تھی ڳئے لیکن انہاں دی حکومت عراق تک محدود رہی تے مزید سو سوا سو سال قائم رہݨ دے بعد تاتاریاں دے ہتھوں ختم تھی ڳئی۔

ایندے وچ کوئی شک نی کہ بعد دے عباسی حکمراناں نے اسلامی اقدار دے فروغ کیتے کافی کم کیتا۔ اسلامی قانون دے نفاذ اچ دلچسپی گھدی لیکن ایں حکومت دی وی بنیادی خرابی ایہا ہئی کہ اے ملوکیت ہئی۔ انہاں دے ہتھوں جیہڑا انقلاب برپا تھیا اوندے نال صرف حکمران ہی بدلے، طرز حکومت نہ بدلا۔ انہاں نے اموی دور دی کہیں ہک خرابی کوں وی دور نہ کیتا بلکہ انہاں تمام تغیرات کوں جوں دا توں برقرار رکھا جیہڑے خلافت راشدہ دے بعد ملوکیت دے آ ونڃݨ نال اسلامی نظام وچ رونما تھئے۔ بادشاہت دا طرز اوہو ریہا جیہڑا بنی امیہ نے اختیار کیتا۔ فرق صرف ایہ تھیا کہ بنی امیہ کیتے قسطنطنیہ دے قیصر نمونہ ہن تاں عباسی خلفاء کیتے ایران دے کسریٰ۔

ایں طرح عباسیاں دے 500 سالہ عہد کوں ترئے ادوار وچ تقسیم کریج سڳدا ہے:

پہلا دور، (750ء-861ء)

132ھ توں 247ھ تک یعنی ابو العباس السفاح توں متوکل تک، جیندے وچ 10 حکمران بر سر اقتدار ریہے۔ ایہ حکمران غیر معمولی صلاحیتاں دے مالک ہن۔ ابو جعفر، مہدی، ہارون تے مامون جیہے عظیم و باصلاحیت حکمران ایں پہلے دور نال وابستہ ہن۔ ایں دور اچ تہذیب و ثقافت، علم و ادب تے صنعت و حرفت دی ترقی عروج تے رہی بلکہ ایں دور دی ترقی دنیا کیتے ہک مثال بݨ ڳئی۔ ݙوجھا پہلو ایں دور اچ عجمی عنصر دا عروج ہئی۔ عرباں دے مقابلے اچ عجمیاں نے اثر و رسوخ حاصل کیتا۔ ایں دور دے آخری خلفا نے عجمیاں دے بارے وچ اپݨی پالیسی بدل ݙتی تے ترکاں کوں عروج ݙتا۔ ایہ پہلا دور ہک صدی تک ریہا۔

ݙوجھا دور، (861ء-1031ء)

ایہ 247ھ توں شروع تھی کے 422ھ تک ݙو صدیاں دا دور ہے۔ خلیفہ منتصر توں گھن کے قادر باللہ تک ایہ عرصہ خلافت عباسیہ دے ݙوجھے دور وچ شمار کیتا ویندے جیہڑا زوال دا دور ہے، خلافت کمزور پئے ڳئی، سلطنت دے اختیارات ترکاں تے ول امیر الامراء دے ہتھاں اچ چلے ڳئے۔ ہر کم حتیٰ کہ خلفا دی نامزدگی وی انہی دی مرضی نال تھیندی بلکہ اوہ اپݨی مرضی دے مطابق خلفا کوں تخت تے ٻلہاوݨ تے لہاوݨ وی لڳے۔ ایں دور اچ آل بویہ نے عروج حاصل کیتا تے ترکاں دی جگہ گھدی۔ قادر باللہ دے عہد اچ سلجوقیاں نے قدم ودھائے تے بغداد اچ آل بویہ دے اقتدار دا خاتمہ کر ݙتا۔ کئی دیگر خود مختار ریاستاں مثلاً سامانی تے صفاری قائم ہن جنہاں نے سلطنت وچ دراڑاں پیدا کرکے اینکوں کمزور کر ݙتا۔

تریجھا دور، (1031ء-1258ء)

تریجھا دور 422ھ توں 656ھ یعنی قادر باللہ توں مستعصم (آخری حکمران) تک ہے جیہڑا سلجوقیاں دے غلبے دا دور ہے۔ خلیفہ دی تمام حیثیت ختم تھی ڳئی۔ ایہ عہد بغداد دی مرکزیت تے سیاسی وحدت دے مکمل خاتمے دا وی دور ہے۔ تمام اختیارات سلجوقیاں دے ہتھاں اچ ہن تے آخر کار 656ھ وچ ہلاکو خان دے حملے نال عباسیاں دے آخری تاجدار مستعصم باللہ دے اقتدار دا خاتمہ کرکے عباسی خاندان دا چراغ وی گل کر ݙتا ڳیا۔

بحیثیت مجموعی انہاں تریہے ادوار وچ ہر دور دی اپݨی الڳ حیثیت ہے۔ آخری دور اچ تمام تر کمزوریاں دے باوجود خلافت دا روحانی لبادہ تے خلیفہ دا مذہبی تقدس بہرحال برقرار ریہا گوکہ سیاسی یکجہتی دا خاتمہ تھی ڳیا ہئی لیکن مذہبی حیثیت موجود رہی۔ خود مختار ریاستاں دے قیام نے بغداد دی مرکزی حیثیت تاں ختم کر ݙتی لیکن دنیائے اسلام دے کئی حکمران خلیفہ نال وفاداری دا دم بھریندے ریہے۔

مزید ݙیکھو

• ابو عبداللہ معاویہ بن یسار، عباسی خلیفہ المہدی دا وزیر اعظم