مملکت خداداد بہاولپور، سرائیکستان

1690ء توں لا کے 1955ء تک 265 سال کامیابی تے خوشحالی نال قائم رہوݨ والی ریاست بہاولپور، وسیع و عریض تے قدیم و عظیم حکومتِ و سلطنتِ ملتان توں بعد سرائیکیاں دی سب توں وݙی تے شاندار حکومت رہی اے تے ایندی سب توں وݙی خوبی اے ہے کہ ریاست دے آغاز توں اختتام تک ہکو سرائیکی خاندان ایندے تے حکمران ریہا. ایں ریاست دے تمام اہم پہلوؤاں دا جائزہ درج ذیل اے. ریاست بہاولپور، برطانوی ہند وچ صوبہ ملتان دے بعد ݙوجھی سرائیکی حکومت ہئی۔ 1947ء وچ تقسیم ہند دے بعد اس پاکستان نال الحاق کیتا لیکن 1955ء تک اس دی ریاستی حیثیت برقرار رہی۔ ریاست بہاولپور دریائے ستلج تے دریائے سندھ دے کنارے پر واقع ہئی۔ ریاست ترے اضلاع بہاولپور، بہاولنگر تے رحیم یار خان وچ تقسیم ہئی۔ ریاست وچ سرائیکی زبان دے تمام لہجے ٻولے ویندے ہن.

Saraiki

Flag of State of Bahawalpur

Coat of arms of State of Bahawalpur

NWIndia 1857 imperial gazeteer

ریاست بہاولپور دے ڈاک ٹکٹ

1945ء تک ریاست بہاولپور برطانوی حکومت دے جاری کردہ ڈاک ٹکٹ استعمال کریندی ہئی۔ یکم جنوری 1945ء کوں سرکاری استعمال کیتے اپݨے ٹکٹ جاری کیتے۔ یکم دسمبر 1947ء کوں حکمران خاندان دی حکمرانی دے 200 سال پورے تھیوݨ تے یادگاری ڈاک ٹکٹ جاری کیتا گیا جس تے نواب بہاول خان دی تصویر تے لفظ بہاولپور لکھا ہویا ہئی۔ بعد وچ یکم اپریل 1948ء کوں مختلف نواباں تے عمارات دی تصاویر تے مشتمل ڈاکٹ ٹکٹ جاری کیتے گئے۔ بعد ازاں اکتوبر 1949ء کوں یونیورسل پوسٹل یونین دی 75 ویں سالگرہ تے وی ٹکٹ جاری کیتے گئے۔ اس دے بعد ریاست نے مزید ٹکٹ جاری نی کیتے تے صرف پاکستان دی جاری کردہ ٹکٹاں ہی استعمال کیتیاں۔

رقبہ تے جغرافیہ

ریاست بہاولپور دا رقبہ 45,911 مربع کلومیٹر ہئی جیہڑا کہ موجودہ بہاولپور ڈویژن دا رقبہ اے. جغرافیائی طور تے اے خطہ موجودہ پاکستان دے مشرقی علاقے وچ آندے جیندے مشرقی پاسوں بھارتی صوبہ راجستھان، جنوب وچ سندھ، مغرب وچ بلوچستان تے شمال مغرب وچ سرائیکستان دے ملتان تے ڈیرہ جات سمیت تمام اضلاع ہن. اہم شہراں وچ ریاست دا راجڳڑھ بہاولپور، بہاولنگر، منڈی چشتیاں، احمدپور شرقیہ، اوچشریف، خان پور کٹورہ،رحیمیارخان تے صادق آباد شامل ہن. روحانی مقامات وچ خانقاہ شریف، مہار شریف،چاچڑاں شریف، دین پور شریف، اوچشریف تے بھونگ شامل ہن. سیاحتی مقامات وچ اوچ، دیراوڑ، مروٹ، لال سہانرا تے موج ڳڑھ اہم ہن. ریاست دا راڄڳڑھ، بہاولپور شہر، جغرافیائی اعتبار نال ریاست دے ابھے توں لا لمے تک بالکل درمیان وچ اے تے ݙوہاں پاسوں فاصلہ برابر اے.ایں لحاظ نال اے شہر، ریاست دے تمام سرائیکی لہجیاں دا تے ثقافت دا سوہݨاں امتزاج اے.

موسم، آب و ہوا تے زمین

سارے سرائیکی خطے دی طرح سابق ریاست بہاولپور دا موسم سخت گرم تے خشک اے. پاݨی دی کمی تے دریاواں دے ویچݨ دے کارݨ اے خاصیت زیادہ ودھ ڳئی اے. باقی سرائیکی خطے دی طرح سابق ریاست دی زمین ریتلی اے مگر اتھوں دی ریت سونے دی طرح پیلی اے تے اے روہی دا خطہ سرائیکستان دا سہݨپ اے.

دورِ ریاست دا تعلیمی نظام

ریاست دے حکمراناں نے مختلف ادوار وچ کئی تعلیمی ادارے قائم کیتے جیہڑے درج ذیل ہن:

• جامعہ عباسیہ، بہاولپور

• صادق ایجرٹن کالج بہاولپور

• صادق ڈین ماڈل ہائی سکول، بہاولپور

• صادق عباس کالج، احمد پور شرقیہ

• صادق پبلک سکول، بہاولپور

• طبیہ کالج بہاولپور

سابق ریاست بہاولپور دی زبان تے ایندے لہجے

سابق ریاست بہاولپور دی مقامی، ثقافتی، اکثریتی تے سرکاری زبان سرائیکی ہئی. ایندی لمبائی شمالاً جنوباً 480 کلومیٹر اے. صرف ریاست دے ہک ضلع بہاولپور دی وسعت(ضلع دا رقبہ تقریباً 25000 مربع کلومیٹر)، دی وجہ نال ایندے وچ سرائیکی دے ترئے لہجے(ملتانی، ابھیچڑی تے اوچی) ٻولے ویندن. ایندی وجہ اے ہے کہ ملک دے باقی اضلاع دی طرح اینکوں تقسیم کر کے مزید ضلعے نی بݨائے ڳئے.سابق ریاست وچ ایں زبان دے جغرافیائی اعتبار نال تے ریاست دی وسعت تے پھیلاؤ دی وجہ نال جیہڑے لہجے ٻولے ویندے ہن انہاں دی تفصیل اے ہے: -

• ریاستی/ بہاولپوری:

اے لہجہ سابق ریاست دے دارالحکومت، بہاولپور شہر، تحصیل بہاولپور صدر، تحصیل خیر پور ٹامیوالی، ضلع بہاولنگر دے جنوبی حصے، خانقاہ شریف تے تحصیل یزمان دے شمال مشرقی حصے وچ تے سرحد پار، بھارتی صوبہ راجستھان دے نزدیکی علاقیاں وچ ٻولا ویندے. اے حصہ سابق ریاست دے بالکل درمیان وچ ہووݨ پاروں،مقامی لہجے دے اعتبار نال سرائیکی دے باقی لہجیاں دا امتزاج اے تے سرائیکی زبان دی سب توں خوبصورت شکل اے. بہاولپوری لہجہ صحرائے چولستان دے اثرات دے باوجود معمولی فرق نال خالص ملتانی (معیاری سرائیکی) لہجہ اے، حتٰی کہ سو کلومیٹر دی دوری دے باوجود ݙوہاں شہراں، ملتان تے بہاولپور دی لوکل زبان و لہجہ، الفاظ، شہری ثقافت، لوگاں دے مزاج تے رہݨ سہݨ وچ یکسانیت اے. دورِ ریاست وچ ایں لہجے کوں ریاستی تے بہاولپوری آکھا ویندا ہئی اس واسطے اتھاں ملتانی دی بجائے اوہا اصطلاح استعمال کیتی ڳئی اے جیہڑی اوں وقت وچ رائج ہئی.

• اُچوی:

تحصل احمد پور شرقیہ، اوچشریف، مبارکپور، کوٹلہ موسٰی خاں، جانو والہ، نوشہرہ جدید، ہتھیجی، دھوڑکوٹ، ترنڈہ محمد پناہ، ضلع مظفر ڳڑھ دی تحصیل علی پور تے ضلع بہاولپور دی تحصل یزمان دے جنوب مغربی حصے مثلاً دیراوڑ تے ہاکڑا دریا دی پراݨی گزرگاہ وغیرہ دی ٻولی ، سرائیکی دا اُچوی لہجہ سݙیندی اے. اوچشریف دی قدامت دی وجہ توں ایں حصے دی ثقافت دا ہک خاص حسن اے. ماہرین ایں لہجے کوں وی ملتانی(معیاری سرائیکی) وچ شامل کریندن.

• ابھیچڑی:

کھڑی ٻولی دی ایں سرائیکی کوں وسیب دے ݙوجھے اضلاع وچ جھنگوچی لہجہ آکھا ویندا اے. سابق ریاست دے ضلع بہاولنگر دے مشرقی، شمالی تے مغربی حصے تے ضلع بہاولپور دی تحصیل حاصل پور، تحصیل خیرپور ٹامیوالی دا علاقہ قائم پور مکمل طور تے ابھیچڑی لہجہ ٻلیندن. اے لہجہ سرائیکی دے معیاری، ملتانی لہجے توں مختلف اے.

• لموچڑی/سرولی:

سرائیکی وسیب دے ضلع راجن پور نال ملحقہ سابق ریاست دا ضلع رحیم یار خان اے جتھاں ایں ضلعے دے چاراں تحصیلاں (لیاقت پور، خان پور کٹورہ، رحیم یار خان تے صادق آباد) وچ لمے دی ٻولی یا لموچڑی سرائیکی ٻلیندی اے.ایں لہجے وچ سرائیکی دے معیاری ملتانی لہجے دی نسبت، سندھی زبان تے کلچر دا اثر غالب اے اس واسطے اے لہجہ وی، ملتانی (معیاری سرائیکی) لہجے توں کجھ مختلف اے.

• سرائیکی:

سابق ریاست دے جنوب وچ بالکل آخری علاقیاں، صادق آباد، کوٹ سبزل وچ مقامی ٻولی کوں سندھ دے شمالی اضلاع گھوٹکی، کشمور، سکھر وغیرہ دی مقامی ٻولی دی طرح سرائیکی آکھا ویندے. ایں لہجے وچ سندھی دا اثر لموچڑی دی نسبت کئی گنا زیادہ اے. لفظ سرائیکی دی خوبصورتی تے ایندی تاریخی حیثیت دی بناء تے 1962ء دے اعلان ملتان دے اجلاس وچ ملتانی، ریاستی، جھنگوچی، ڈیروی، تھلوچی، ہندکی، تے باقی ناواں سمیت سرائیکی لہجے دے ناں کوں وی فہرست وچ رکھا ڳیا جیہڑا کہ بعد وچ مشترکہ اعلان دی رو نال تے اڳواݨاں دے فیصلے نال سب لہجیاں دا ہکو تے معیاری ناں "سرائیکی" تجویز پایا. تے باقی تمام علاقائی ناواں کوں منسوخ قرار ݙتا ڳیا. ہݨ اساں انہاں لہجیاں دا تذکرہ محض جغرافیائی طور تے کریندے ہیں تے انہاں علاقائی ناواں دی ہرگز کوئی اہمیت نی.

تاریخ

درانیاں دے زوال تے مرہٹیاں دے عروج دے دور وچ ریاست بہاول پور ١٧٢٩ء وچ چودری دے علاقے وچ نواب حیات اللہ ترین دی ݙتی ہوئی جاگیر دی صورت وچ بݨی۔ وت ٻنھاں علاقیاں نال جنگاں تھیاں، تے علاقہ ودھایا۔ ١٧٤٢ء وچ نادر شاہ دی سرپرستی وچ ریاست ولدا بݨی۔ نواب محمد مبارک خان ١٧٧٢ء وچ لاولد فوت تھیا۔ تاں نواب دا بھتریجا نواب محمد بہاول خان دوم(اصل نام جفعر خان) ١٧٧٢ء وچ نواب بݨیا۔ وت درانیاں نال جنگاں تھیاں۔ ١٧٨٥ء وچ درانی خاناں بہاولپور تے قبضہ کرتے نواباں کوں قلعہ ڈراوڑ تے وت راجپوتانہ وچ پناہ گھنݨ تے مجبور کرݙتا۔ نواب بہاول بہاول خان دوم صاحب نے وت درانیاں دی سلطنت ختم تھیوݨ تے بہاول پور تے قبضہ کیتا تاں ١٨٠٢ء وچ باقاعدہ بہاول پور ریاست وجود وچ آئی۔ ٢٢ فروری ١٨٣٣ء کوں انگریزاں دی اتحادی ریاست بݨ ڳئی. نواب صاحب صادق محمد چہارم دی عمر ساڈھے چار سال ہووݨ پاروں ٢٦ مارچ ١٨٦٦ء کنوں ١٨ نومبر ١٨٧٩ء تائیں "ایجنسی دی حکومت" رہی۔ وت ١٠ مارچ ١٨٩٩ء کنوں ١٢ نومبر ١٩٠٣ء تائیں ایجنسی دی حکومت رہی۔

وت دُولھا سائیں صادق محمد خان پنجم دی عمر چھوٹی ہووݨ پاروں ١٥ فروری ١٩٠٧ء کنوں ٢٤ مارچ ١٩٢٤ء تائیں (١٧ سال) ایجنسی دی حکومت رہی۔

کل ٣٥ سال ایجنسی دی حکومت ہائی۔

١٨٠٩ء دے (انگریزاں نال) معاہدہ امرتسر دے تخت رنجیت سنگھ پابند ہائی جو ستلج دے ݙوجھے پاسے تے حملہ کائناں کریسی۔

ریاست دے وزیراعظم وی اکثر انگریز ہن۔

ریاستاں دیاں انگریزاں نال شرطاں:

فوج ، برطانوی آفیشل، پیراماؤنٹ پاور، داخلی خارجی حفاظت، خراج نہ ݙیسو تاں علاقہ واپس گھن گھنسی

ریاست بہاولپور دے خودمختار نواب

دور ریاست دے سرائیکی حکمران تے نوابان ریاست مندرجہ ذیل ہن:

• بہادر خان دوم عباسی، 1690ء توں 1702ء
• مبارک خان اول عباسی، 1702ء توں 1723ء

1. نواب صادق محمد خان اول عباسی، 1723ء توں 11 اپریل 1746ء
2. نواب محمد بہاول خان اول عباسی، 11 اپریل 1746ء توں 12جون 1750ء
3. نواب مبارک خان دوم عباسی، 12 جون 1750ء توں 4 جون 1772ء
4. نواب محمد بہاول خان دوم عباسی، 4 جون 1772ء توں 13 اگست 1809ء
5. نواب صادق محمد خان دوم عباسی، 13 اگست 1809ء توں 17 اپریل 1823ء
6. نواب بہاول خان سوم عباسی، 17 اپریل 1823ء 19 اکتوبر 1852ء
7. نواب صادق محمد خان سوم عباسی، 19 اکتوبر 1852ء توں 20 فروری 1853ء
8. نواب فتح محمد خان عباسی، 20 فروری 1853ء توں 3 اکتوبر 1858ء
9. نواب محمد بہاول خان چہارم عباسی، 3 اکتوبر 1858ء توں 25 مارچ 1866ء
10. نواب صادق محمد خان چہارم عباسی، 25 مارچ 1866ء توں 14 فروری 1899ء
11. نواب محمد بہاول خان پنجم عباسی، 14فروری 1899 ء توں 15فروری 1907ء
12. نواب الحاج جنرل سرصادق محمد خان پنجم عباسی رحمۃ اللہ علیہ، محسنِ پاکستان، 15 فروری 1907ء توں 14 اکتوبر 1955ء

بہاولپور دے امیر یا علامتی سرائیکی نواب

1. نواب محمد عباس خان عباسی بہادر، 24 مئی 1966ء توں 14 اپریل 1988ء ، سابق گورنر پنجاب، امیر آف بہاولپور
2. نواب صلاح الدین عباسی، 14ء اپریل 1988ء توں ہݨ تک، موجودہ امیر آف بہاولپور، سابق رکن قومی اسمبلی

دورِ ریاست دے اولیائے کرام

• حضرت خواجہ غلام فرید رحمۃ اللہ علیہ
• حضرت پیر ملوک شاہ رحمۃ اللہ علیہ
• حضرت خواجہ محکم الدین سیرانی رحمۃ اللہ علیہ
• حضرت خواجہ نور محمد مہاروی رحمۃ اللہ علیہ
• حضرت نور شاہ بخاری رحمۃاللہ علیہ
• حضرت پیر حامد شاہ رحمۃ اللہ علیہ
• حضرت خواجہ عاقل محمد رحمۃ اللہ علیہ
• حضرت باغوچی پیر رحمۃ اللہ علیہ
• حضرت گلݨ فقیر رحمۃاللہ علیہ
• حضرت پیر حاجی محمد باقر شاہ رحمۃاللہ علیہ
• مولوی لطف علی
• حضرت ڄیٹھہ بھٹہ رحمۃاللہ علیہ
• حضرت پیر مسکین علی شاہ
• حضرت چنݨ پیر رحمۃاللہ علیہ
• حضرت پیر حاجی شاہ رحمۃاللہ علیہ
• حضرت مخدوم جہانیاں جہانگشت رحمۃاللہ علیہ
• حضرت خواجہ خدا بخش رحمۃاللہ علیہ
• مولانا عبیداللہ سندھی رحمۃاللہ علیہ
• مولانا عبیداللہ بہاولپوری رحمۃاللہ علیہ
• قاضی عظیم الدین بہاولپوری
• علامہ فیض احمد اویسی رحمۃاللہ علیہ

مزید ݙیکھو

• ریاست بہاولپور