نواب صادق محمد خان سوم عباسی
نواب صادق محمد خان سوم (سعادت یار خان) (وفات 1861ء) ریاست بہاولپور دے ستویں نواب ہن۔ آپ محمد بہاول خان سوم دے بیٹے ہن۔ آپ کوں نواب نے اپݨی زندگی اچ ولی عہد نامزد کیتا ہئی۔ آپ نے صرف چار مہینے حکمرانی کیتی۔ اوندے بعد آپ کوں صاحبزادہ حاجی خان (نواب فتح محمد خان) نے معزول کر کے قید کر ݙتا ہئی۔
سلسلہ نسب
لکھونواب آف بہاولپور عباس بن عبد المطلب دے خاندان توں ہن۔ انہاں دا شجرہ نسب کجھ ایویں ہے:
- صادق محمد خان سوم بن محمد بہاول خان سوم بن صادق محمد خان دوم بن محمد بہاول خان دوم بن نواب فتح خان اول بن نواب صادق محمد خان اول بن نواب مبارک خان اول بن بہادر خان دوم بن فیروز یا پیروج خان بن امیر محمد خان دوم بن بھکھر خان دوم بن بہادر خان بن بھکھر خان بن ہیبت خان بن امیر صالح خان بن امیر چندر خان بن داؤد خان دوم بن بن محمد خان بن محمود خان بن داؤد خان بن امیر چنی خان بن بہاءاللہ عرف بھلا خان بن امیر فتح اللہ خان بن سکندر خان بن عبد القدر یا قاہر خان بن امیر اِبان خان بن سلطان احمد ثانی بن شاہ مزمل بن شاہ عقیل بن سلطان سہیل بن سلطان یاسین بن احمد المستنصر باللہ الثانی بن الظاہر بامر اللہ بن الناصر لدین اللہ بن ابو محمد الحسن المستضی بامر اللہ بن المستنجد باللہ بن المقتفی لامر اللہ بن المستظہر باللہ بن المقتدی بامر اللہ بن القائم بامر اللہ بن القادر باللہ بن المقتدر باللہ بن المعتضد باللہ بن الموفق باللہ بن المتوکل علی اللہ بن المعتصم باللہ بن ہارون الرشید بن المہدی باللہ بن ابو جعفر المنصور بن محمد بن علی بن عبداللہ بن عباس بن عبد المطلب۔ [١]
ولی عہدی
لکھوبورڈ آف کنٹرول دے ارکان مسٹر Hansel تے مسٹر جان لارنس دی دعوت تے نواب محمد بہاول خان سوم، صاحب زادہ سعادت یار خان، مبارک خان، محمد خان تے ریاست دے دیگر امرا دے ہمراہ (1100 پیدل، 400 سواراں تے 2 توپاں سمیت ) ملتان دے دورے تے آیا۔ 31 دسمبر 1851ء کوں لارڈ ڈلہوزی نال ملاقات کیتی جس اچ ملتان مہم اچ خدمات سر انجام ݙیوݨ تے نواب محمد بہاول خان سوم دا شکریہ ادا کیتا ڳیا۔ اوں ملاقات اچ نواب نے ہک خریطہ پیش کیتا جس اچ چار درخواستاں کیتے ڳئے ہن:
- صاحبزادہ حاجی خان دی بجائے سعادت یار خان کوں اوندا وارث تسلیم کیتا ونڄے۔
- نواب محمد بہاول خان سوم کوں ہک لکھ روپے سالانہ وظیفے دی بجائے زمین بطور جاگیر ݙتی ونڄے۔
- قبل ازیں نواب محمد بہاول خان سوم کوں رنجیت سنگھ توں اجارہ اچ ملݨ والے علاقے (دریاواں دے پار) اونکوں پٹے تے ݙتے ونڄن ۔
- نواب محمد بہاول خان سوم کوں عطا کردہ کوٹ سبزل ڈے علاقے کوں روہڑی تک توسیع ݙتی ونڄے جیسا کہ جزل نیپیر نے وعدہ کیتا ہئی۔
18 جنوری کوں لارڈ ڈلہوزی نے اپݨے جواب اچ سعادت یار خان کوں ولی عہد من گھدا تے اونکوں 21 خلعتاں نال نوازا۔
دستار بندی
لکھوچونکہ مرحوم نواب محمد بہاول خان سوم نے سعادت یار خان کوں ولی عہد مقرر کیتا ہئی تے حکومت ہند نے اوندی نامزدگی کوں تسلیم کیتا ہئی ایں کیتے اوہ نواب محمد بہاول خان سوم دی وفات دے بعد کہیں مسئلے دے بغیر تخت تے ٻیہہ ڳیا۔ نویں نواب دی دستار بندی مورخہ 5 محرم الحرام بمطابق 19 اکتوبر 1852ء کوں تھئی۔ 28 محرم (11 نومبر 1852ء) کوں اُچ دے گیلانی مخدوم (گنج بخش)، بخاری مخدوم نو بہار تے چاچڑاں شریف دے خدا بخش نے دراوڑ اچ نویں نواب دے سر تے ݙوجھی دستار ٻدھی۔ صاحبزادہ سعادت یار خان نے نواب صادق محمد خان سوم دا ناں اپݨایا۔
کابینہ
لکھونواب صادق محمد خان سوم نے درج ذیل تقرریاں کیتے:۔
زوال تے اوندے اسباب
لکھونواب صادق محمد خان سوم دا طرز عمل جلد ہی اوندے زوال دا سبب بݨ ڳیا۔
- نواب صادق محمد خان سوم نے اپݨے پیؤ دی زندگی اچ ہی صاحب زادہ حاجی خان (نواب فتح محمد خان) کوں دین ڳڑھ قلعے اچ نظر بند کروا ݙتا ہئی تے اپݨی دستار بندی دے اڳلے ݙینہہ ہی اوں نے اونکوں دراوڑ توں 18 میل جنوب دی طرف فتح گڑھ بھڄوا ݙتا تے نہایت سخت رویہ اپݨایا۔ اونکوں زندہ رہݨ کیتے روزانہ صرف ہک بہاولپوری روپیہ تے ٻارہاں شارک اٹا ݙتا ویندا۔ صرف ہک خادم اوندی خدمت تے مامور ہئی تے ہک محافظ ہر وقت ننگی تلوار گھدے اوندے سر تے پہرہ ݙیندا رہندا۔ اوں سلوک نے داؤد پوتراں اچ نفرت دی بھاہ کوں ہوا ݙتی۔
- صاحبزادہ حاجی خان دے دیگر بھائیاں کوں وی محصور تے زیرنگرانی رکھا ڳیا۔
- 11 محرم کوں نواب صادق محمد خان سوم نے متعدد حکام کوں برطرف کیتا جنہاں اچ کیپٹن ہول وی شامل ہئی ،جیں نے ملتان اچ ریاست کیتے بہت اچھی خدمات انجام ݙتے ہن تے انہاں اچ جمعدار احمد خان ملیزئی ( نواب محمد بہاول خان چہارم دا وزیر) وی شامل ہئی۔ موخر الذکر کوں اہل خانہ سمیت وطن بدر کر ݙتا ڳیا۔
- نواب صادق محمد خان سوم نے فقیر سراج الدین کوں وی صاحبزادہ حاجی خان دے نال مل کے سازش کرݨ دا الزام ݙتا۔ فقیر سراج الدین گرفتاری توں بچݨ دی خاطر یکم ربیع الثانی کوں ریاست چھوڑ کے چلا ڳیا۔
- سر ہنری لانس نے نواب صادق محمد خان سوم کوں اخراجات گھٹ کرݨ دی ہدایت کیتی ہئی جیندے تے عمل کرݨے دی وجہ توں متعدد گھوڑ سوار فارغ کر ݙتے ڳئے تے چند ہک خادم ہی نواب دے کول رہ ڳئے۔ داؤد پوتراں تے دیگر کوں تخت نشینی دے موقعے تے ݙتے ونڄݨ والے تحائف گھٹا ݙتے ڳئے تے حقوق یا دعویاں توں صرف نظر کیتا ڳیا۔
انہاں اقدامات دے نتیجے اچ لوگاں دے درمیان کافی بے چینی پیدا تھئی۔ کیٹین ہول، سراج الدین تے دیگر پناہ گزیناں نے آدم واہݨ کوں لمے دے امیراں تے داؤد پوتراں دے نال ڳٹھ جوڑ دا ڳڑھ بݨایا۔ انہاں سب دا مقصد ایہ ہئی کہ عقیل خان، سردار خان تے احسن خان دی مدد نال صاحبزادہ حاجی خان کوں تخت تے ٻلھایا ونڄے۔
صاحبزادہ حاجی خان دی رہائی
لکھونواب صادق محمد خان سوم دے خلاف سازش کرݨ والیاں نے بنگل خان، بہرام خان چوندیا، علی بخش دستی، احمد خان دستی، خدا بخش خان ہالانی، اللہ بچایا خان، محمد یار خان تے خان محمد خان کوں وی اپݨے نال ملا گھدا تے سب سازشیاں نے قرآن تے حلف گھدا کہ شہزادہ حاجی خان کوں بچیسن۔ چنانچہ 29 ربیع الثانی 1269ھ کوں اوہ ہک سو داؤد پوتراں کوں گھن کے فتح ڳڑھ کیتے روانہ تھئے تے رات دے وقت قلعے دے پھاٹک اچ نقب لاوݨی شروع کیتی۔ قلعے دی فوج نے خوف زدہ تھی کے دروازے کھول ݙتے۔ داؤد پوتراں دے داخل تھیوݨ تے ہک ہندو نے صاحبزادہ حاجی خان کوں ہلاک کرݨے دی کوشش کیتی لیکن علی بخش دستی نے اوندی کوشش ناکام بݨا ݙتی۔ علی بخش دستی حملہ آور توں چھکی ہوئی تلوار دا وار کر کے اونکوں مار ہی ݙیندا لیکن شہزادے نے مداخلت کر کے بچا گھدا۔ سازشی، شہزادے کوں اپݨے مونڈھیاں تے چا کے ترئے میل تک گھن ڳئے۔ اوندے بعد اٹھ تے سوار کرا کے خان پور پہنچایا جتھاں سراج الدین، کیپٹن ہول تے غلام محمد خان ملیزئی ( جمعدار احمد خان دا بھائی) وی انہاں نال آ ملے۔ دیگر داؤد پوترے تے لمے دے چھوٹے امیر وی آئے۔
بغاوت دے منصوبے
لکھوصاحبزادہ حاجی خان دی قیدوں چھٹݨ دی اطلاع 9 فروری کوں نواب صادق محمد سوم (تریجھا ) تئیں پُنی تے اُنہاں کوں صلاح ݙتی ڳئی جو جَلتی نال حاجی خان دا پیچھا کرو مگر اُنہاں ساریں صلاحیں کوں کنڈ پچھوں سٹ خان پور دے افسراں کوں حکم ݙتا جو شہزادے کوں پکڑ گھنو. نواب دا ایں حکم تے کوئی وفادار افسر عمل کرݨ کیتے کائنا ہا، کیوں جو حاجی خان پیلھے ای آپݨا وفادار نوٌاں کمانڈر لا چُکیا ہا. جݙاں حاجی خان ڈھڳ سارا سازوسامان، توپ خانہ، اسلحہ پنج ہزار بَندیں دی فوج کٹھی کر گھدی، تاں ول نواب صادق خان آپݨی فوج دا نوّاں کمانڈر محمد خان غوری کوں بݨا ݙتا تےجمعدار معزالدین کوں 80 ہزار ݙے تے فوجی بھرتی کرݨ دی ہدایت کیتی، ایںندے نال ای حاجی خان دے سنگتیں وفاداری بدلݨ کیتے سرفراز خان کوں وی ݙھڳ سارے پیسے ݙتے ڳئے. ترائے ݙینہہ بعد سموری فوج دی کمان معزالدین کوں ݙے ݙتی ڳئی تے مقامی کمانڈرفتح محمد کوں کجھ سنگتیں نال احمد پور شرقیہ (ایسٹ ) اچ تعینات کر ݙتاڳیا. حاجی خان وی ڈھیر سارے خط پتریں تے آپݨے قاصدیں کوں بھڄا دُھرکا تے سعادت یار خان دے ڈھیر سارے افسریں کوں آپݨے نال مِلا گھدا، چھڑے احمد پور شرقیہ (ایسٹ ) تھاݨیدار تے منشی سلامت رائے حاجی خان دے قاصداں کوں قیدی بݨا گھدا، انہاں قاصداں کنوں ملئیے خط پترے ݙیکھ نواب صادق کوں شک پیا جو باغی تھیوݨ آلے افسراں کوں وی ایویں بدراہ کیتا ڳیا ہوسے. نواب نے سلامت رائے دے ذمے لایا جو اُبھے دے داؤد پوتریں نال سنگت کوں ودھاؤ مگر ٻہوں دیر تنی چُکی ہئی. فوج وچوں معزالدین، شیر علی شاہ، یسسف علہ شاہ تے شاہی درٻار وچوں راجن بخش، سید خدا بخش، علی گوہر خان تے محمد رضا خان پیلہے ای حاجی خان نال اندری اندر ٻدھی کر چُکیے ہن جو اگر تساں احمد شرقیہ (ایسٹ) تے قبضہ کرݨ آسو تاں تہاکوں روکݨ ٹوکݨ کیتے کوئی سامھے کائنا آمسے تے نہ کوئی مقابلہ کریسے.
حاجی خان دی بغاوت
لکھو12 فروری 1853ء کوں نواب دی فوج ڳوٹھ چنی پُنی جتھاں اُنہاں کوں احمد خان دشتی تے بہرام خان چانڈیہ ہک ٻہوں وݙی فوج نال جنگ کیتے تیار ہن، نواب کنوں کمانڈراں اجازت منگی جو ہݨ کیویں دشمناں تےحاوی تھیوووں، جواب اچ نواب نے معزالدین تے سردارخان لکوزئی کوں حکم ݙتا جو ہر فوجی کوں نقدی رقم دے نال نال اُنہاں کوں دشمن تے حاوی تھیوݨ دے گُر سکھلاؤ مگر نواب دا حکم نہ اڳی تے پُڄایا ڳیا نہ اوندے اُتے عمل کیتا ڳیا،سرفراز خان کیولری فوج کوں تاں رقم ݙتی مگر انفنٹری کوں کجھ نہ ݙتونے، جنھاں کاوڑ اچ آ تے نواب دے خلاف دے خلاف جنگ لڑݨ دا عہد کیتا.15 فروری کوں فقیر سراج الدین، علی گوہر خان تے احمد خان چانڈیہ نے چار ہزار دے لشکر نال ڳوٹھ چنی ݙو کوچ کیتا، تے نواب دے فوجاں کو لالچ ݙے بہکاوݨ شروع کر ݙتا، 17 فروری 1853ء کوں نواب دی فوج دے ڈھیر سارے سپائی پنج توپاں نال حاجی خان دے لشکر ءچ شامل تھی ڳئے تے ایں باغی فوجی قافلے دے افسر (کجھ پیلہے ای باغی تھی چکیے ہن) آپݨے آپݨے گھراں روانہ تھی ڳئے. 18 فروری 1853ء کوں حاجی خان، خان پور دے سمورے معاملات آپݨے ہتھ کرݨ دے بعد چودھری دے ٹھکاݨے تے پڄ ڳئے. رستے اچ ملݨ آلیں لوکاں وی حاجی خان دی حمایت کیتی، 19 فروری 1853ء دی شام کوں سجھ لہندے وخت حاجی خان دا لشکر احمد پور شرقیہ(ایسٹ) اچ داخل تھیا، شَہر اچ چراغاں کیتا ڳیا تے توپیں دی سلامی ݙتی ڳئی، حاجی خان اِتھاں پڄ تے نواب فتح محمد خان دا لقب اپݨایا. 20 فروری 1853ء کوں قلعہ ݙراور دی فوج نے نوّیں نواب کوں آپݨی وفاداری دا سنہیا بھیڄا، اے سنہیا سݨ نوّویں نواب نے فقیر سراج الدین کوں آپݨی فوج دا کمانڈر بݨا تے قلعہ ݙراور تے قبضے دا حکم ݙتا، فوجاں اُتھاں پنڄاں تاں قلعے ݙراور دی فوج وی اِنہاں نال مل ڳئی تے کجھ کھپارے دے قلعہ فتح تھی ڳیا.
نواب دی گرفتاری
لکھومنشی چوکس رائے آپݨے ٻالاں سودھے قلعے توں فرار تھیندے ہوئیں پکڑا ڳیا، جیندے قبضے وچوں سونے دیاں مہراں تے زیور وی ملئے. صُلحا دے بعد پتہ لڳیا جو لاہور ونڄ تے انگریز کنوں مدد گھنݨ چاہندا ہا. ݙراور کوں فتح کرݨ دء بعد نواب صادق محمد خان سوم(تریجھا) کوں اناج دے گودام وچوں پکڑ قیدی بݨا گھدا ڳیا، تے اُنہاں دء ہامی فوجیں کوں وی قید کر ݙتا ڳیا. نوّاں نواب 22فروری 1853ء کوں ݙراور قلعے ءچ غازی بݨ داخل تھیا تے سعادت خان کوں جان دی امان ݙتی.
معزول نواب صادق کیتے نوّاں حکم
لکھودستار بندی دے بعد نواب فتح محمد خان اناج دے گودام قید نواب صادق، محمد خان سوم (تریجھا)کوں ہک وݙے تے چنڳے گھر اچ ساریاں سہولتاں ݙے پارہا لاݙتا، نواب صادق آپݨا تاج تے ڳئو ڳاھݨیں نواب فتح محمد ݙے پٹھ ݙتے، نواب فتح محمد وݙا دل کر شاہی تاج تے ڳاھݨیں واپس نواب صادق ݙے بھیڄ ݙتے تے ڈھیر سارے نوکر چاکر وی خدمت کیتے لا ݙتے، نال اے وی یقین ݙیوایا جو تہاݙے نال ساݙے چنڳے سلوک اچ کوئی فرق کائنا آسے مگر نظر بند رہسو. نواب فتح محمد نے نواب صادق دے بِھرانواں کوں وی آزاد کرݙتا تے اُنہاں نال چنڳی آؤ بھڳت نال پیش آئے.
ملتان منتقلی
لکھو5 مارچ 1853ء کوں انگریزاں دے افسر خاص (پولٹیکل ایجنٹ) پیر ابراھیم خان پنجاب دے چیف کمشنر سر جان لارنس دا خط نواب فتح محمد کوں پیش کیتا، جئیں اچ نواب ڈادق کوں ٻالاں بچیں سودھ ملتان بھیڄݨ دی درخواست کیتی ڳئی. نواب فتح محمد خان خط پڑھ تے برطانوی حکومت دے حکم توں انکار نہ کیتا، ُنہاں تخت تے آپݨا حق ڄݨوایا تے نال اے وی آکھیا جو میں سعادت یار خان (نواب صادق سوم) دی جان دا دشمن کائنی، انگریز سرکار معزول نواب کوں لاہور یا جالندھر بھیڄے تاں میکوں کوئی اعتراض کائنی. مگر برطانوی حکومت کوں نواب فتح محمد خان کوں ریاست بہاولپور دا حکمران تسلیم کیتا ونڄے. ملتان دا کمشنر پی ایم ایجورتھ 30 مارچ 1853ء کوں بہاولپور پُنا، نواب نے کمشنر کوں درخواست کیتی جو سعادت یار خان کوں برطانوی سرکار دے حوالے کرݨ سانگے تیار ہاں، مگر شرط اے جو او آپݨیں حکمرانی دے دعوے واپس گِھنے تے ایندے کیتے باقاعدہ لکھت اچ معاہدہ کرے. سعادت یار خان کوں پیلہی اپریل 1853ء کوں بہاولپور آندا ڳیا. کمشنر ایجورتھ نواب فتح محمد دی خواہش تے پیر ابراھیم خان نال معزول نواب دے کیمپ ڳیا تے اوں کوں ݙسایا جو تُہاکوں برطانوی افسراں دی ہدایت تے اِنہاں شرطاں تے آزاد کیتا ویسے. ایں ریاست دے خزانے وچوں 1600 روپے ماہوار وظیفہ ملسے، او لاہور یا جالندھر رہسن ایندا فیصلہ خود کرِن. معزول نواب اے شرطاں قبول کر گھداں تے دتخواست کیتونے جو میݙے بھرا تے ماں کوں وی میݙے نال رہݨ ݙتا ونڄے. پیلہے تاں نواب فتح محمد خان اعتراض کیتا مگر کمشنر ایجورتھ دے آکھیئے تے راضی تھی ڳیا. عوامی درٻار 2اپریل 1853ء کوں لڳیا تاں ملتان دے کمشنر ایجورتھ معزول نواب دی رہائی دیاں شرطاں پڑھ تے سݨایاں. ریاست دی شاہی توں دستبرداری دا معاہدہ لکھت دے بعد متح محمد خان کوں ݙے ݙتا ڳیا تے ہک نقل اوں آپݨے کول رکھ گھدی. اوں ݙیہاڑے شام ویلھے ای سعادت یار خان تے اُنہاں دے گھر آلیاں کوں 100 محافظ سواراں نال ملتان بھیڄا ڳیا. بہاولپور اچ اُوں راے چراغاں تھیا تے توپیں دی وی سلامی ݙتی ڳئی. برطانوی حکومت نوّیں نواب کیتے اعزاز تے تحفے بھڄوائے.
داؤد پوتریں دے ناں خط
لکھولہور دے قلعے اچ نظر بند نواب سعادت یار خان ریاست دی شاہی توں دستبردار تھیوݨ توں پچھتاݨاں، کیونجو اُنہاں دا ادھا وظیفہ گھٹ کر ݙتا ڳیا ہا. جیل وچوں ہک خط داؤد پوتریں کوں لکھیونے، جیڑھا نواب تئیں پُڄ ڳیا.
وفات
لکھونواب صادق محمد خان سوم ( تریجھا) لہور اچ نظر بندی دی حالت وچ ای 1861ء اچ وفات پا ڳئے ہن. نواب صادق خان کوں لہور وچ ای دفنایا ڳیا.[٢]