نواب مبارک خان دوم عباسی
نواب مبارک خان دوم بانی ریاست بہاولپور صادق محمد خان اول دے ݙوجھے پتر تے محمد بہاول خان اول دے بھرا ہن۔ نواب مبارک خان نے ریاست تے 24 سال کامیاب حکمرانی کیتی۔
سلسلہ نسب
لکھونواب آف بہاولپور حضرت عباس بن عبد المطلب دے خاندان توں ہن۔ انہاں دا شجرہ نسب کچھ ایویں ہے:
- مبارک خان دوم بن نواب صادق محمد خان اول بن نواب مبارک خان اول بن بہادر خان دوم بن فیروز یا پیروج خان بن امیر محمد خان دوم بن بھکھر خان دوم بن بہادر خان بن بھکھر خان بن ہیبت خان بن امیر صالح خان بن امیر چندر خان بن داؤد خان دوم بن بن محمد خان بن محمود خان بن داؤد خان بن امیر چنی خان بن بہاءاللہ عرف بھلا خان بن امیر فتح اللہ خان بن سکندر خان بن عبد القدر یا قاہر خان بن امیر اِبان خان بن سلطان احمد ثانی بن شاہ مزمل بن شاہ عقیل بن سلطان سہیل بن سلطان یاسین بن احمد المستنصر باللہ الثانی بن الظاہر بامر اللہ بن الناصر لدین اللہ بن ابو محمد الحسن المستضی بامر اللہ بن المستنجد باللہ بن المقتفی لامر اللہ بن المستظہر باللہ بن المقتدی بامر اللہ بن القائم بامر اللہ بن القادر باللہ بن المقتدر باللہ بن المعتضد باللہ بن الموفق باللہ بن المتوکل علی اللہ بن المعتصم باللہ بن ہارون الرشید بن المہدی باللہ بن ابو جعفر المنصور بن محمد بن علی بن عبداللہ (رضی اللہ عنہ) بن عباس بن عبد المطلب (رضی اللہ عنہ)۔ [١]
تخت نشینی
لکھوچونکہ نواب بہاول خان اول دی کوئی اولاد نہ ہئی ایں واسطے انہاں دی جگہ انہاں دے بھائی مبارک خان نے گھدی ۔ داؤد پوترے ایں انتخاب تے پوری طرح متفق ہن۔ ایں واسطے نواب مبارک خان دی دستار بندی مورخہ رجب 1163ھ بمطابق 1749ء کوں تھئی۔
ریاست اچ وسعت
لکھوانہاں دی دستار بندی دے کجھ ہی عرصہ بعد نواب نے خیرپور دے وݙیرے محمد معروف خان، قائم پور دے قائم خان اربانی تے حاصل پور دے حاصل خان دی معاونت نال جیسلمیر توں مروٹ چھک گھدا۔ انہاں نے تاج و پنجند دے شمال و مغرب اچ وی فتوحات کیتے۔ مدولا تے اوندے زیر نگین علاقے تے شیہݨی (ہݨ ضلع مظفر گڑھ اچ) ناہڑاں توں چھکے تے ٻیٹ ݙوما دا علاقہ سیت پور دے مخدوم شیخ راجو توں 1164ھ اچ گھدا ڳیا۔ نواب نے منچن آباد کی موجودہ کارداری دے سامݨے والا علاقہ پاکپتن تک مطیع کیتا جس اچ کچھی، پیر غنی وغیرہ دے گرانہہ (موجودہ ضلع منٹگمری) سمیت شامل ہن۔ نیز لودھراں و میلسی دے علاقے بشمول دنیاپور و کہروڑ (موجودہ ضلع وہاڑی تے لودھراں) وی شامل ہن۔
جہان خان دا حملہ
لکھو1165ھ بمطابق 1751ء اچ احمد شاہ ابدالی دے ہک جرنیل سردار جہان خان نے اُچ تے حملہ کیتا جیندے تے نواب محمد مبارک خان نے موج گڑھ، مروٹ تے پھولرا اچ داؤد پوتراں کوں تعینات کیتا تے تمام افواج کوں خیر پور اچ جمع تھیوݨ دا حکم ݙتا۔ اُچ توں جہان خان بہاولپور دی طرف ودھا تے اٹھ ہزار آدمی خیر پور روانہ کیتے لیکن اوندے بعد تھیوݨ والی لڑائی اچ ایہ دستہ شکست توں دوچار تھیا (1751ء 1752ء) تے فاتحین نے لال سوہارنا تک اوندا تعاقب کیتا۔ جہان خان امن قائم کرݨ تے من ڳیا تے فتح پور فیری دے ذریعے ملتان واپس روانہ تھیا۔
تعمیرات
لکھوداؤد پوترے سردار، جیہڑے نواب دی غیر متعین اطاعت اچ ہن، ایں دور حکومت دے دوران تسخیر تے آباد کاری اچ سرگرم عمل وی ہن۔ قائم خان اربانی دے بیٹے کرم خان نے پھولرا دی تعمیر نو کروائی (1753ء)۔ اختیار خان مندهانی نے کلہوڑیاں توں ڳڑھی شادی خان چھکا تے اوندا ناں بدل کے اپݨے ناں تے رکھا۔ بہاول خان پیر جانی نے خیر پورنورنگا دی بنیاد رکھی تے دڄلہ نالہ ( اورنگ زیب دی کھٹوائی ہوئی ہک نہر) صاف کروا کے اوندا ناں نورنگا یا نگاہ رکھا۔ دین ڳڑھ قلعہ دی بنیاد معروف خان کہرانی دے بیٹے ابراہیم نے رکھی (1756ء) تے اوندے بھتریجے خدا بخش خان نے اونکوں مکمل کروایا۔ شکار پور سرحد تے سبزل کہرانی نے سبزل کوٹ دی بنیاد رکھی تے سبزل واہ نہر بݨوائی (1757ء)۔ دریں اثنا نواب نے جوئیاں تے ہیبت طاری کرݨ دی خاطر شہر فرید دے قریب مبارک پور قلعہ تعمیر کروایا ہئی تے چھی سال بعد ٹڈ ولھرا کوں فصیل بند کرݨ دی کوشش کیتی جیہڑا بیکانیر نے اونکوں پٹے تے ݙتا ہویا ہئی، لیکن راجا نے مجوزہ فصیلاں تے اعتراض کیتا تے نتیجتاً تھیوݨ والی جنگ اچ نواب فتح مند رہا۔ تݙانہہ نواب مبارک خان نے اپݨی فتح کوں یادگار بݨاوݨ دی خاطر ولھرا دے کھنڈر تے سردار ڳڑھ دا قلعہ بݨایا (1758ء)۔ نواب نے خود لودھراں تے میلسی دے علاقیاں اچ مبارک واہ، سردار واہ، خان واہ تے کجھ دیگر چھوٹیاں نہراں وی تعمیر کروائیاں جیہڑے اڄ وی جاری ہن۔ رائے سنگھ نے 1173ھ بمطابق 1759ء اچ نصف حصول دی ادائیگی کرݨ تے قلعہ دراوڑ وی نواب مبارک خان کوں واپس کر ݙتا تے اونہی سال اوں نے بیکانیر دے راجا گج سنگھ توں انوپ ڳڑھ گھدا، بہرحال اوں نے اڳلے سال دوبارہ اوندے تےقبضہ کر گھدا۔ ونجھروٹ 1174ھ بمطابق 1760ء اچ اوندے ہتھ لڳا۔ دریا خان جبرانی نے کارواناں تے محصول عائد کر کے 1757ء اچ اوندی مرمت کروائی ہئی، لیکن 1759ء اچ علی مراد خان پیرجانی نے اونکوں غصب کر گھدا تے اڳلے سال علم بغاوت بلند کیتا۔ چنانچہ نواب نے قلعے کوں قبضے اچ گھدا تے اپݨے علاقے نال ملحق کر گھدا (1760ء)۔ مد منتھار دی بنیاد 1763ء اچ منتھار نوہاݨی نے صادق آباد کار داری اچ رکھی تے اختیار خان مندهاݨی نے بھیم وار تے قبضہ کیتا جیں نے جیسلمیر دے راول مول راج دی قلعہ دار فوج کوں رشوت ݙتی ہئی تے اوندا ناں بدل کے اسلام ڳڑھ رکھ ݙتا۔ 1761ء اچ غلام شاہ کلہوڑا نے ایں ڳالھ توں خفا تھی کے ریاست تے حملہ کیتا کہ اتھاں اوندے بھائی عطرخان (جینکوں اوں نے سندھ توں بے دخل کیتا ہئی) کوں پناہ ݙتی ڳئی ہئی۔ غلام شاہ نے ڳڑھی اختیار خان تک پیش قدمی کیتی لیکن اوں وقت اپݨے ملک اچ واپس ولل آیا جݙن ایہ طے پا ڳیا کہ عطر خان کوں اوندے حوالے کر ݙتا ویسی۔ دریں اثنا بھنگی سکھ داؤد پوتریاں دی ودھدی ہوئی طاقت توں خطرہ محسوس کرݨ لڳے ہن تے 1766ء اچ جھنڈا سنگھ، گنڈا سنگھ تے ہری سنگھ نے نواب دے ستلج پار علاقیاں تے حملہ کیتا لیکن غیر فیصلہ کن معرکے دے بعد پاکپتن کوں ݙوہاں ریاستاں دے درمیان سرحد تسلیم کر گھدا ڳیا۔ پنج سال بعد سکھاں نے گنڈا سنگھ تے مجا سنگھ دی زیر قیادت ملتان دے علاقے تے دھاوا ٻولا تے اپݨی کارروائیاں کوں گھارا دے سڄے کنارے تے داؤد پوترا علاقے دے اندر تک گھن ڳئے۔ داؤد پوتریاں نے صاحب زاده جعفر خان (نواب بہاول خان دوم) دی زیر قیادت، کہروڑ دے قریب دشمناں نال ٹکر گھدی، جݙݨ مجا سنگھ مارا ڳیا تاں سکھ میدان جنگ توں چلے ڳئے۔
ریاست دے حالات
لکھومحمد مبارک خان دے عہد میں ریاست نے خاصی ترقی کیتی لیکن اگرچہ نواب مبارک خان ساری ریاست دا نواب ہئی لیکن مطلق حاکمیت حاصل نہ ہئی کیونکہ پیر جانی، کہرائی، اربانی، ہالانی، مندهانی، معروفیانی تے دیگر خوانین اپݨے اپݨے علاقیاں تے خود مختار حکومت کریندے پئے ہن۔ درحقیقت ریاست متعدد چھوٹی چھوٹی رعیتاں دی کنفیڈریشن ہئی۔ ہر رعیت دا حکمران ملکیتی حقوق دے علاوہ انتظامی اختیارات رکھدا ہئی تے نواب دی سرداری برائے نام ہئی۔
وفات
لکھونواب مبارک خان 24 سال تک حکومت کرݨ دے بعد 3 ربیع الاول 1186ھ بمطابق 5جون 1772ء کوں فوت تھئے۔ اوندی کوئی اولاد نہ ہئی۔
حوالے
لکھو- ↑ گزیٹر آف ریاست بہاولپور 1904ء مولف محمد دین اردو مترجم یاسر جواد صفحہ 231