نواب بہاول خان سوم عباسی
نواب بہاول خان سوم ریاست بہاولپور دے چھیویں نواب ہن جنہاں نے 27 سال حکومت کیتی۔
پیدائش
لکھوصاحبزادہ رحیم یار خان دی پیدائش 1797ء اچ تھئی۔ آپ نواب صادق محمد خان دوم دے سب توں وݙے بیٹے ہن۔ [١]
سلسلہ نسب
لکھونواب آف بہاولپور حضرت عباس بن عبد المطلب دے خاندان توں ہن انہاں دا شجرہ نسب کجھ ایویں ہے:
- نواب محمد بہاول خان سوم بن صادق محمد خان دوم بن محمد بہاول خان دوم بن نواب فتح خان اول بن نواب صادق محمد خان اول بن نواب مبارک خان اول بن بہادر خان دوم بن فیروز یا پیروج خان بن امیر محمد خان دوم بن بھکھر خان دوم بن بہادر خان بن بھکھر خان بن ہیبت خان بن امیر صالح خان بن امیر چندر خان بن داؤد خان دوم بن بن محمد خان بن محمود خان بن داؤد خان بن امیر چنی خان بن بہاءاللہ عرف بھلا خان بن امیر فتح اللہ خان بن سکندر خان بن عبد القدر یا قاہر خان بن امیر اِبان خان بن سلطان احمد ثانی بن شاہ مزمل بن شاہ عقیل بن سلطان سہیل بن سلطان یاسین بن احمد المستنصر باللہ الثانی بن الظاہر بامر اللہ بن الناصر لدین اللہ بن ابو محمد الحسن المستضی بامر اللہ بن المستنجد باللہ بن المقتفی لامر اللہ بن المستظہر باللہ بن المقتدی بامر اللہ بن القائم بامر اللہ بن القادر باللہ بن المقتدر باللہ بن المعتضد باللہ بن الموفق باللہ بن المتوکل علی اللہ بن المعتصم باللہ بن ہارون الرشید بن المہدی باللہ بن ابو جعفر المنصور بن محمد بن علی بن عبداللہ بن عباس بن عبد المطلب۔ [٢]
دستار بندی
لکھودستار بندی مورخہ 9 رمضان 1241ھ بمطابق 1825ء کوں صادق محمد خان دوم دی وفات تے اوندے بیٹے رحیم یار خان عباسی اوندی جگہ جانشین تھئے تے نواب محمد بہاول خان سوم دا ناں اپݨایا۔ اوں نے دراوڑ کوں پایہ تخت بݨایا۔ نواب نے تخت نشینی دے بعد 18 ذوالحجہ 1241ھ بمطابق 1825ء کوں مہا راجا رنجیت سنگھ کوں تحائف بھڄوائے تے مہاراجا رنجیت سنگھ نے وی جواب اچ مبارکباد تے تحائف نال نوازا۔
کابینہ
لکھودستار بندی دے بعد نواب محمد بہاول خان سوم نے درج ذیل کابینہ بݨائی:
- وزیر : محمد یعقوب بخشی
- فوج کا بخشی : موتی رام
- میر مُنشی : مول رام
- پرنسپل آفیسرز : شیخ مقبول محمد ، شیخ نور محمد
- غیر ملکی درباراں اچ سفیر : سید غلام مصطفٰی شاہ، عزت رائے تے غلام حسن
- توشہ خانہ دا انچارج : سلامت رائے
- مصاحبین دیوان : سلطان احمد تے خواجہ زین العابدین
- ڈیرہ غازی خان دا حاکم : محمد قائم
سپاہیاں دی بغاوت
لکھونواب محمد بہاول خان سوم نے دستار بندی دے بعد محمد یعقوب بخشی دی خدمات دے اعتراف اچ اونکوں وزیر تعینات کیتا۔ اوہ ہک زبردست سپاہی ہئی لیکن اوندے اچ وزیر والی خوبیاں دا فقدان ہئی تے اوندی انتظامیہ سنگین ناراضگیاں تے منتج تھئی۔ روہیلہ سپاہیاں نے بغاوت کر ݙتی تے تنخواہ کیتے شور مچاوݨ لڳے۔ نال ہی رنجیت سنگھ ڈیرہ غازی خان ضلع کیتے واجب الادا نذرانہ دے حوالے نال دباؤ پاوݨ لڳا۔ نواب نے وزیر دی سرزنش کیتی لیکن جواب اچ اوں نے محض دعا منگݨ تے مراقبہ کرݨ تے ہی اکتفا کیتا۔ دریں اثنا روہیلہ بغاوت سنگین صورت اختیار کر ڳئی تے اوندی سرکوبی دی خاطر سپاہیاں کوں اُچ بھیڄݨا پیا لیکن باغیاں نے شیر شاہ سید جلال دی خانقاہ اچ بند تھی کے نواب دے سپاہیاں تے فائز کیتے جنہاں نے جوابی کارروائی اچ نصف خانقاہ کوں تباہ کر ݙتا۔ تاہم انہاں نے رحم دی درخواست کیتی تے انہاں کوں واجبات ادا کر کے ملازمت توں فارغ کر ݙتا ڳیا۔
ایسٹ انڈیا کمپنی دے نال معاہدہ امن
لکھوچونکہ ضلع ڈیرہ غازی خان دے پٹے دی واجب الادا رقم کئی سالاں توں ادا نہ کیتی ڳئی ہئی لہٰذا رنجیت سنگھ نے نواب دے حکام کوں ضلعے توں کڈھݨ کیتے جزل وینٹورا دے ماتحت ہک دستہ روانہ کیتا۔ جزل وینٹورا نے موجودہ ڈیرہ غازی خان، مظفر ڳڑھ تے ملتان اضلاع دے علاقیاں تے قبضہ کیتا تے ایویں اوہ ریاست دے دائرہ حکومت توں نکل ڳئے۔ نواب محمد بہاول خان سوم ایں نقصان تے شدید ناراض ہئی۔ پڑوسی ریاستاں سندھ، بیکانیر یا جیسلمیر دے نال اتحاد دا سوال ہی پیدا نہ تھیندا ہئی کیونکہ اوہ پہلے ہی بہاولپور دے خلاف دشمنی دے جذبات رکھدے ہن تے انہاں دی طاقت زیادہ نہ ہئی۔ چونکہ نواب ایسٹ انڈیا کمپنی دے نال اتحاد کرݨ کوں پہلے توں بے قرار ہئی تے انہاں حالات دی وجہ توں بے قراری اچ مزید اضافہ تھیا کیونکہ مہا راجا رنجیت سنگھ نے شام سنگھ اٹاری والا کوں ہک بہت وݙی فوج ݙے کے کہروڑ بھیڄا تے ہدایت کیتی کہ کہیں وی بہانے نال ریاست تے حملہ کرے۔ ایندے تے نواب نے شملہ اچ گورنر جزل دی طرف ہک ایلچی بھیڄا تاکہ اوندے توں درخواست کیتی ونڄے کہ اڳاں ودھے تے رنجیت سنگھ کوں ستلج پار کرݨ توں روکے تے ایں ڳالھ دی وی درخواست کیتی ڳئی کہ ریاست بہاولپور اچ ہک برطانوی ایجنٹ دی تقرری کیتی ونڄے۔ انہاں درخواستاں دے جواب آ لارڈ ولیم بینٹنک نے رضامندی ظاہر کیتی تے رنجیت سنگھ کوں تنبیہ کیتی ڳئی کہ ستلج پار نہ کرے۔
معاہدہ امن
لکھولدھیانہ اچ پولیٹکل ایجنٹ کیپٹن Wade کوں بہاولپور بھیڄا ڳیا تاکہ معاہدہ امن کیتے بات چیت کیتی ونڄ سڳے تے لیفٹیننٹ Mackeson اوندے ہمراہ ہئی۔ کیپٹن Wade نے ریاست دی تجارت کوں ترقی ݙیوݨ دی خواہش تے زور ݙتا تے نواب کوں ایہ مشورہ وی ݙتا کہ بہاولپور دا علاقہ وی دوبارہ اپݨے اختیار اچ گھناوے جتھاں دے گھاٹے جنگلاں اچ رنجیت سنگھ دے علاقیاں توں بھڄے ہوئے جرائم پیشہ افراد پناہ گھندے ہن تے مہاراجا کوں ریاست دے خلاف شکایت دی جائز وجہ ہئی ۔ ݙوجھی طرف، جیویں کہ نواب نے ݙسایا، شہر فرید خطے دے سرکش افراد اکثر بہاولپور اچ جرائم کریندے تے ول سکھ علاقیاں اچ پناہ گھن گھندے ہن۔ انہاں مذاکرات دے نتیجے اچ 22 فروری 1833ء کوں معاہدہ امن طے پایا جیندی شق 4 دے تحت لیفٹینٹ Mackeson بہاولپور اچ پولٹیکل ایجنٹ تعینات تھی ڳیا۔ ہک ضمنی معاہدے تے 5 مارچ 1835 کوں دستخط کیتے ڳئے، جبکہ 1838 ،1840 ء تے 1843ء اچ دیگر معاہدے قرار پائے۔ انہاں معاہدیاں دے تحت دریائے سندھ دے ذریعے گھنائے ونڄݨ والے مال تجارت تے ٹول اچ کافی کمی کر ݙتی ڳئی تے براستہ زمین پہنچائے ونڄݨ والے مال تجارت تے ڈیوٹیز دا تعین کیتا ڳیا۔ آخر کار 1847ء اچ نواب تمام ڈیوٹی ختم کرݨ تے من ڳیا۔ 1838ء اچ جݙݨ شاہ شجاع کابل توں معزول تھی ڳیا تے محمود شاہ تخت تے ٻیٹھا تاں 1833ء والے معاہدے دی تجدید تھئی تے نواب نے افغان جنگ دی وجہ توں افواج کوں گزرݨ اچ سہولت فراہم کیتی تے ریاست اچ ہک عسکری سڑک بݨوائی۔ شاہ شجاع الملک سرڈبلیو Macnaughten تے جزل Nott دے ماتحت افواج دے ہمراہ 22 دسمبر 1838 کوں بہاولپور پہنچا تے بیش قیمت تحائف دا تبادلہ تھیا۔ پیش قدمی دا سلسلہ 26 دسمبر کوں دوبارہ شروع تھیا۔ نواب نے 100 سوار جمعدار غلام حسن خان بابی تے جہان خان گنڈا پور دی زیر سرکردگی برطانوی فوج دے نال روانہ کیتے۔ 17 نومبر 1839 کوں کابل تے قبضے دی خبر ملی تاں بہاولپور تے احمد پور اچ چراغاں کیتا ڳیا۔ 1839ء اچ نواب نے احمد پور ایسٹ تے دراوڑ دے درمیان اچ دہری دے مقام تے وسیع و عریض عمارات بݨوائے تے پنجاہ ہزار روپے دی لاگت نال اورنگا یا نورنگا نہر دی کھدائی وی دوبارہ کروائی۔ 1842ء اچ کوٹ سبزل تے بھونگ بھارا دے پرگنے جیہڑے 1807ء اچ ریاست دے ہتھ توں نکل ڳئے ہن۔ ایسٹ انڈیا کمپنی نے سندھ دے امیراں توں واپس گھدے تے سر چارلس نیپئر نے برطانوی حکومت دی خصوصی عنایت دے طور تے ریاست بہاولپور کوں واپس کر ݙتے۔ اوہ ریاست دے زرخیز ترین علاقیاں اچ شامل ہن تے حیدر آبادی کرنسی اچ ٻیاسی ہزار پنج سو روپے مالیت رکھدے ہن۔
امیر علی اکبر خان دا خط
لکھو25 جولائی 1842ء کوں نواب محمد بہاول خان سوم کوں کابل دے امیر دوست محمد دے بیٹے امیر علی خان توں درج ذیل خط موصول تھیا۔
اساں سر الیگزینڈر برنز کوں قتل کر ݙتے تے برطانوی حکومت دا سارا سامان ساݙے قبضے اچ آ ڳیا ہے۔ برطانوی خزانے دی بدولت شہر دے گداگر امیر تھی ڳن۔ ایہ ملک دی صورت حال ہے تے ہݨ تہاکوں چاہیدا اے کہ ݙو مسلم ریاستاں دے درمیان اچ دوستی دا نصب العین اڳاں ودھاوݨ کیتے کمر ٻدھ گھنو۔
نواب نے ایہ خط مقامی پولیٹکل ایجنٹ کوں ݙے ݙتا تے نالے ہک پروانہ وی ݙتا جس اچ آکھا ڳیا ہئی کہ:
رمضان خان افغان نامی اے شخص اپݨے نال 100 پستول ،ہک دوربین ، ہک بندوق تے قطب نما وی گھن آیا ہئی۔
پولیٹکل ایجنٹ دی جانب توں حکم ملا کہ:
ایں آدمی کوں دریا دے پار کڈھ ݙتا ونڄے تے اوندے گھنائے ہوئے تحائف واپس کر ݙتے ونڄن۔
گورنر جنرل نے ایں وفاداری تے نواب دا شکریہ ادا کیتا۔ مئی 1843ء اچ نواب کوں امیر علی اکبر دی جانب توں ݙوجھا خط موصول تھیا جیہڑا نواب نے ہک مرتبہ ول برطانوی حکومت دے حوالے کر ݙتا۔ سنجراݨہ تھاݨہ دا قیام == نومبر 1843ء اچ سرسا دے مجسٹریٹ مسٹر رابنسن نے بہاول ڳڑھ دے دورے تے آئے ہوئے نواب کوں ݙسا کہ آصف والا، مروٹ تے ابوھر اچ جرائم دی روک تھام کیتے ضروری ہئی کہ سنجراݨہ خطے کوں زیر کاشت گھنایا ونڄے تے اتھاں ریاست تے برطانوی حکومت دے مشترکہ خرچ نال ہک پولیس چوکی قائم کیتی ونڄے۔ نواب نے ایں رائے نال اتفاق کیتا لیکن چوکی دی تعمیر دا تمام خرچ خود برداشت کرݨ کوں ترجیح ݙتی تے اونکوں ریاستی سواراں دے ہک مضبوط دستے دی زیر نگرانی رکھا۔ اوں چوکی دا ناں نواب دے بیٹے دے ناں تے سعادت ڳڑھ رکھا ڳیا۔
ریاست دے سرحداں دا تعین
لکھو11 ستمبر 1843ء دے معاہدے کوں نافذ کرݨ دی خاطر گورنر جزل (کرنل ہیملٹن ) دا ایجنٹ میجر Mackeson تے کیپٹن موریسن جنوری 1844ء اچ بہاولپور پہنچے۔ آصف والا تعلقہ ( جیہڑا علاقے دے ہک وݙے حصے تے مشتمل ہئی) دی سپردگی دے بارے اچ نواب دی رائے حاصل کیتی تے ایویں برطانوی علاقے ابوھر دی سرحداں کوں گھارا یا ستلج دے کنارے تک توسیع ݙتی ڳئی۔ سرحد اچ سپرد کیتے ڳئے دیہات دی تفصیلات مورخہ 7 فروری 1844ء دے خریطہ اچ لکھے ڳن۔ انہاں دا محصول پنجیہہ ہزار روپے ہئی تے انہاں اچ سعادت ڳڑھ چوکی وی شامل ہئی۔ 1845ء اچ لیفٹیننٹ جزل دے اسسٹنٹ ایجنٹ لیفٹینٹ کننگھم نے ریاست بہاولپور تے ریاست بیکانیر دے درمیان سرحد متعین کیتی۔ نومبر 1849ء اچ کیپٹن بیچر (جینکوں بہاولپور، بیکانیر تے جیسلمیر ریاستاں دے درمیان سرحدی تنازعات حل کرݨ کیتے مامور کیتا ڳیا ہئی) بہاولپور پہنچا تے بیکانیر دے شمال مغرب تے جیسلمیر دے شمال دی طرف سرحداں دی نشان دہی دا کم شروع کیتا۔ اوں نے رکن پور، اسلام ڳڑھ، بہاولپور تے دیگر مقامات تے ستون بݨوائے جیہڑے بعد اچ کارداریاں دے ذریعے پکی سلھ دے ستون تعمیر کروائے ڳئے۔
ملتان دی مہم
لکھوجݙݨ ملتان اچ مول راج دی بغاوت پھٹی تاں مسٹر Vans Agnew نے ہک خط بھیڄا جیہڑا 21 اپریل 1848ء کوں پولیٹکل ایجنٹ پیر ابراہیم خان تک پہنچا۔ اوندے اچ بغاوت تے کیپٹن اینڈرسن دے زخمی تھیوݨ دے متعلق ݙسا ڳیا ہئی تے درخواست کیتی ڳئی کہ توپ خانے تے رسد دے ہمراہ ہک دستہ ریاست دی طرفوں ملتان بھیڄا ونڄے۔ 22 اپریل کوں دستہ روانہ تھیوݨ والا ہئی کہ Vans Agnew دا ملازم ایہ خبر گھن کے پہنچا کہ کیپٹن اینڈرسن تے Agnew کوں قتل کر ݙتا ڳئے لہٰذا کوچ دا حکم واپس گھن گھدا ڳیا۔ 27 اپریل کوں نواب کوں لاہور دے ریذیڈنٹ دی جانب توں پیغام ملا کہ کہیں قابل کمانڈر دی زیر قیادت ہک طاقت ور دستہ ملتان روانہ کیتا ونڄے تے 29 اپریل کوں ݙوجھے پیغام اچ آکھا ڳیا کہ مول راج دی تمام جائداد ریاست نال منسلک کر ݙتی ونڄے تے اوندے وکیل کوں بہاولپور توں کڈھ ݙتا ونڄے۔ دریں اثنا مول راج نے بھاری معاوضے تے نویں آدمی بھرتی کرݨ دی خاطر ݙو آدمیاں کوں بہاولپور بھیڄا ۔ انہاں آدمیاں کوں ریاست توں کڈھ ݙتا ڳیا۔ 17 مئی کوں نواب کوں لاہور اچ اپݨے وکیلاں توں خبر ملی کہ ریذیڈنٹ دی خواہش ہے کہ بہاولپور دی افواج ستلج پار کرن تے امام الدین تے راجا شیر سنگھ دی مدد کرن۔ نواب نے جواب اچ آکھا کہ اوہ ایویں ہی کریسی۔ وک نواب کوں ریذیڈنٹ توں ہک ٻیا پیغام آیا کہ زیادہ توں زیادہ علاقہ اپݨے قبضے اچ رکھا ونڄے تے خبر دار کیتا کہ اوندی فوج برطانوی فوج دے آ ونڄݨ تک لوگاں کوں تحفظ ݙیوݨ، ربیع دا محصول جمع کرݨ تے ملک دے عمومی امن دی ذمہ دار ہوسی۔ نواب توں ایہ وی درخواست کیتی ڳئی کہ اوہ ستلج ا چلݨ والی کشتیاں اپݨے قبضے اچ گھن گھنے۔ 25 مئی کوں لیفٹیننٹ ایڈ ورڈز نے درخواست کیتی کہ فوج دا ہک دستہ غلام علی خان خاکوانی دی مدد کیتے کورٹ کموں بھیڄݨا چاہیدا اے جیں نے دیوان مول راج دے خلاف علم بلند کیتا ہئی۔ اوں نے لکھا کہ باغی لیہ تے حملے کرݨ دا ارادہ رکھدے ہن تے دریائے سندھ پار کر کے ڈیرہ اسمعیل خان تے دھاوا ٻولݨ والے ہن۔ اوندا تدارک کرݨ دی خاطر اوں نے نواب کوں آکھا کہ اپݨی فوج دریا دے پار ملتان بھیڄے تاکہ دیوان لیہ دے متعلق اپݨے منصوبے ترک کرݨ تے مجبور تھی ونڄے۔ چند ݙینہہ بعد ایڈورڈ نے نواب کوں (جینکوں لاہور دے ریذیڈنٹ نے آکھا ہئی کہ اوہ ستلج اچ موجود فیریز توں گھن کے ملتان دے پھاٹکاں تک سارے ملک کیتے زمہ دار ہئی) ݙسا کہ بہتر ہوسی اگر اوہ جلالپور فیری عبور کر کے براست شجاع آباد ملتان دی طرف ودھے بشرطیکہ اوندے خیال اچ ایہ حرکت دیوان کوں ہربھگوان (جیہڑا ڈیرہ غازی خان کیتے خطرہ بݨا ہویا ہئی) کوں واپس سݙݨ تے مجبور کر ݙیسی وگرنہ نواب کوں چاہیدا اے کہ خان ڳڑھ دے مقام تے ݙمر والا فیری کوں پار کرے تے اوندے نال آن ملے۔ نواب نے شجاع آباد دی طرف ودھݨا بہتر خیال کیتا۔ اوں نے ریاست اچ فیریز دے ذریعے نال ملتان دی طرف اسلحہ، پاݨی وغیرہ بھڄیڄݨ دا وی تدارک کر ݙتا تے کوٹلی عادل اچ 500 گھوڑ سوار تے 100 پیدل سپاہی تعینات کیتے تاکہ اونکوں دیوان دے افسراں دی دست درازیاں توں محفوظ رکھیج سکے۔ 27 مئی کوں مقامی ایجنٹ پیر ابراہیم خان نے ریذیڈنٹ دے حکم تے نواب توں درخواست کیتی کہ ملتان دی تسخیر کیتے ہک دستہ بھڄوائے۔ 28 مئی کوں ݙو رجمنٹاں، 200 کیولری تے 5000 جاگیردار لیویز، 9 توپاں تے 100 بارود دء ویگناں دے نال فتح محمد خان غوری دی زیر قیادت احمد پور توں کوچ کر ڳئیاں۔ 31 مئی کوں جلالپور توں گزر کے 2 جون کوں بلوچاں تے 3 جون کوں جلالپور سعادت والا پہنچی۔ اوندی روانگی دی خبر لیفٹینٹ ایڈورڈز کوں بھڄوائی ڳئی تے نال ہی ایہ وی ݙسا ڳیا کہ پندرہ سو آدمی معزالدین دی زیر قیادت سیت پور بھیڄے ڳئے ہن تے جھارکنڈ مل دی زیر قیادت 400 سردار واہ نالہ دی جانب بھڄوائے ڳئے ہن تاکہ انہاں علاقیاں اچ امن یقینی بݨایاونڄ سڳے۔ 31 مئی کوں ریذیڈنٹ دی جانب توں موصول شدہ خط اخ اونکوں آکھا ڳیا کہ ملتان اچ مول راج دا محاصرہ کرے۔ جݙݨ معزالدین تے دین محمد شاہ دی زیر قیادت فوج على پور پہنچی تاں مول راج دا ڈپٹی جواہر مل حیران رہ ڳیا۔ اوہ 100 گھوڑ سواراں تے 100 پیدل سپاہیاں دے نال محصول جمع کرݨ اچ مشغول ہئی۔ نتیجتاً تھیوݨ والی لڑائی اچ جواہر مل کوں شکست تھئی تے 100 آدمی مارے ڳئے تے اوہ بقیہ فوج دے نال بھڄ ڳیا۔ ہݨ لاہور توں موصولہ ہدایات دی روشنی اچ تہیہ کیتا ڳیا کہ بہاولپور دی فوج شجاع آباد دی طرف پیش قدمی کریندے ہوئے ایڈورڈز دے لیویز نال مل ونڄے۔ چنانچہ 12 جون کوں فوج نے فتح محمد خان دی زیر قیادت گوبن دی طرف مارچ کیتا۔ ایڈورڈز وی اوں جگہ تے پہنچا جتھاں اوندی درخواست تے نواب نے لیویز کوں چنانہہ پار کرواوݨ کیتے کشتیاں فراہم کیتے ہن تے ول اتھوں خان ڳڑھ روانہ تھیا۔ اتھاں اوں نے 14 جون کوں لکھا کہ اوہ بہاولپور دی فوج نال ملݨ کیتے ودھدا پیا ہئی تے ایہ کہ اونکوں خبر ملی کہ مول راج ریاست دی افواج اوندے نال ملݨ توں پہلے ہی انہاں تے حملہ کرݨ دا ارادہ رکھدا ہئی۔ چنانچہ ریاستی دستیاں نے 17 جون کوں بسوری اچ مورچے بݨا گھدے۔ دریں اثنا ایڈورڈز خان ڳڑھ اچ جنرل Van Cortlandt دے پہنچݨ دا منتظر ہئی۔ 18 جون کوں افواج نے گھیاں والا فیری نزد کنبیری دی طرف پیش قدمی کیتی تاکہ قریب آ چکے دشمن کوں قاٻو اچ رکھیج سڳے۔ ایڈورڈز دے لیویز دی تعداد ݙو ہزار گھوڑ سوار تے پیدل ہن تے اوندی مدد کیتے بھیڄی ڳئی بہاولپوری افواج دی کل تعداد 7129 انفنٹری، 2449 کیولری، 14 ہارس آرٹلری تے 108 اونٹ سوار ہن۔ اوندے بعد ریاستی افواج نے ردان نزد بسوری دی طرف مارچ کیتا جیندے تے مول راج دی فوج کنبیری توں نونار دی طرف ودھی تے انہاں تے حملہ کر ݙتا لیکن اوہ بہادری تے استقامت نال لڑے جݙݨ ایڈورز وی پہنچ ڳیا تے انہاں دے حالات ݙیکھ کے Van Cortlandt توں 6 توپاں تے ریگولر انفنٹری دے ݙو رجمنٹاں دا ہک دستہ گھدا تے لڑائی اچ شریک تھی ڳیا۔ ایہ صبح 8 توں شام 5 بجے تک جاری رہݨ والے ہک حملے دے بعد دشمن نے پسپائی اختیار کیتی۔ ریاستی لیویز نے 6 توپاں اپݨے قبضے اچ گھدے جبکہ ایڈورڈز نے ݙو توپاں تے رسد دی کافی مقدار تے قبضہ کیتا۔ ریاستی افواج دے 34 گھوڑ سوار تے 14 پیدل سپاہی مارے ڳئے۔ 19 جون کوں Van Cortlandt نے اتحادی افواج دے نال مل کے جنکشن بݨایا تے ایڈورڈز دے حکم تے بہاولپور دی فوج نونار توں شجاع آباد دے ترئے میل اندر تک پہنچ ڳئی۔ ایڈورڈز 20 جون کوں انہاں دے پڑاؤ اچ پہنچا۔ اوں نے پیر ابراہیم خان تے فتح محمد خان کوں قلعے تے حملہ کرݨ دی ہدایت کیتی لیکن ہندو مکھیے تے چودھری، ایڈورڈز تے پیر ابراہیم دے ناں درخواستاں گھن کے آئے جنہاں اچ غیر مشروط طور تے ہتھیار سٹݨ دی پیش کش کیتی ڳئی۔ چنانچہ شہر تے قبضہ کر کے فوج تعینات کر ݙتی ڳئی۔ 2 جون کوں ایڈرورڈز تے Van Cortlandt بقیہ ریاستی افواج دے نال شہر اچ داخل تھئے۔ 26 جون کوں اتحادی افواج نے سکندر آباددی طرف مارچ کیتا جتھاں دشمن فوج دا چھوٹا جیہا دستہ تعینات ہئی، لیکن انہاں نے سر تسلیم خم کر گھدا تے اوہ مقام بلا مدافعت قبضے اچ آ ڳیا۔ اڳلے روز افواج ادھی والا پہنچے تے 27 جون کوں سورج کنڈ پہنچے۔ اتھاں 28 جون کوں لیفٹیننٹ لیک بطور پولیٹکل ایجنٹ ریاستی فوج نال ملا۔ اوں نے 26 جون کوں احمد پور اچ نواب نال ملاقات کیتی ہئی۔ 29 جون کوں اتحادی کایان پور تے یکم جولائی کوں عربی پنچے۔ ݙوپہر دے وقت مول راج انہاں تے حملہ کرݨ کیتے ملتان توں ٻاہر فیض باغ اچ آیا لیکن کنڈے دار مقابلے دے بعد اونکوں واپس دھک ݙتا ڳیا تے قلعے اچ پسپائی اختیار کرݨ تے مجبور کر ݙتا ڳیا۔ چند سپاہی اوندے نال ہن جنہاں نے سدوحسام اچ درختاں دے پچھوں مورچے بݨا رکھے ہن۔ معرکے اچ 2 توپاں تے 30 قیدی ہتھ لڳے تے ریاستی افواج میک فرسن توں محروم تھئے، اوندے 14 آدمی کم آئے تے 4 زخمی تھئے۔ اتحادی فوج 2 جولائی کوں حامد شاہ باغ دی طرف ودھے۔ 26 تاریخ کوں باغی ولی محمد دے قریب پہنچے تاکہ انہاں دی پاݨی دی فراہمی منقطع کیتی ونڄ سڳے۔ یکم ستمبر کوں لیک تے ایڈورڈز سورج کنڈ توں باغ کٹا بیراگی چلے ڳئے تے جݙݨ دشمن نے جوڳ مایا توں گولہ باری شروع کیتی تاں بہاولپور افواج نے لیک کیتی زیر قیادت اوں مقام کوں وی نشانہ بݨایا تے دشمن شیدی لال ٹٻے تے پچھوں ہٹ ڳیا۔ ریاستی افواج دی 11 ہلاکتاں تھئے تے 25 زخمی تھئے۔ لیک نے انہاں دے طرزعمل کوں ناجائز طور تے بہت سراہا ۔ 12 ستمبر کوں لیک نے اتحادی افواج دے ہمراہ اوکھارا گوپال داس تے عمل کر کے سکھاں کوں شکست ݙتی جنہاں دے 800 آدمی مارے ڳئے۔ لیک اوں لڑائی اچ خود وی زخمی تھیا۔ اوندے بعد 3 اکتوبر تک غیر مسلسل لڑائی جاری رہی۔ لیکن اوں نے محاصرے اچ خدمات پیش کرݨ تے ہر بہاولپوری توپچی کوں ہک سو روپے دا انعام ݙتا۔ 7 اکتوبر کوں مول راج تے شیر سنگھ نے 18 توپاں جوڳ مایا دے قریب نصب کیتے تے اتحادی ولی محمد نہر مورچہ زن تھی ڳئے تے حملہ آوراں کوں بھڄایا۔ کٹا بیراگی تے حملے دی ہک ٻئی کوشش 31 اکتوبر کوں ناکام بݨائی ڳئی تے یکم تا 5 نومبر تک مختلف مقامات تے حملیاں کوں روزانہ ناکام بݨایا ڳیا۔ 6 نومبر کوں لیک دی زیر قیادت ریاستی افواج تے ہک بہادرانہ یلغار کیتی ڳئی مگر کوئی کامیابی نہ ملی۔ یکم توں 6 نومبر تک انہاں دے نقصانات صرف 2 ہلاک تے 15 زخمی ہن۔ 7 نومبر کوں جنرل whish نے ݙو ہزار آدمی منتخب کیتے جنہاں اچ نصف بہاولپوری فوج دے تے نصف ایڈورڈز دے لیویز توں تاکہ دشمن دے مورچیاں تے حملہ کیتا ونڄ سڳے لیکن Van Cortlandt دی زیر قیادت سپاہیاں دی چار کمپنیاں نے بغاوت کر ݙتی تے امام الدین تے ہک بہاولپوری رجمنٹ تے دھاوا ٻولا۔ اگرچہ باغیاں کوں جلد ہی منتشر کر ݙتا ڳیا لیکن کافی گڑبڑ پیدا تھئی۔ بایں ہمہ لیک ریاستی افواج دی مدد نال دشمن دے مورچیاں کوں تباہ کرݨ اچ کامیاب تھی ڳیا۔ اوں روز انہاں دے 5 آدمی ہلاک تے 38 زخمی تھئے۔ 20 جنوری تک ملتان قلعے دے آس پاس لڑائی جاری رہی۔ آخر کار مول راج نے مزید مدافعت بیکار خیال کر کے Whish دے اڳوں ہتھیار سٹ ݙتے۔ 8 نومبر توں گھن کے مہم دے اختتام تک ریاستی افواج دے کل 24 آدمی مارے ڳئے تے 2 زخمی تھئے۔ 29 جنوری کوں لیک نے بہاولپور کمانڈرنٹ کوں ہک طلائی کڑا، ہک موتیاں دا ہار تے بیش قیمت تلوار پیش کیتی۔ جنوری 1851ء ا چیمبرلین نے بورڈ آف ایڈمنسٹریشن دی جانب توں 49 افسراں کوں انعامات ݙتے۔ نواب دی خدمات دے اعتراف اچ لارڈ ڈلہوزی نے نواب محمد بہاول خان سوم دے کیتے تاحیات ہک لکھ روپے سالانہ وظیفہ جاری کیتا تے نواب دے علاقے تے اوندی فوج دی خدمات کیتے اٹھ لکھ روپے نقد انعام ݙتا۔
ولی عہد دا تعین
لکھوبورڈ آف کنٹرول دے ارکان مسٹر Hansel تے مسٹر جان لارنس دی دعوت تے نواب محمد بہاول خان سوم، صاحب زادہ سعادت یار خان، مبارک خان، محمد خان تے ریاست دے دیگر امرا دے ہمراہ (1100 پیدل، 400 سواراں تے 2 توپاں سمیت ) ملتان دے دورے تے آیا۔ 31 دسمبر 1851ء کوں لارڈ ڈلہوزی نال ملاقات کیتی جیندے اچ ملتان مہم اچ خدمات انجام ݙیوݨ تے نواب محمد بہاول خان سوم دا شکریہ ادا کیتا ڳیا۔ اون ملاقات اچ نواب نے ہک خریطہ پیش کیتا جیندے اچ اے چار درخواستاں کیتیاں ڳئیاں ہن:
- صاحبزادہ حاجی خان دی بجائے سعادت یار خان کوں اوندا وارث تسلیم کیتا ونڄے۔
- نواب محمد بہاول خان سوم کوں ہک لکھ روپے سالانہ وظیفے دی بجائے زمین بطور جاگیر ݙتی ونڄے۔
- قبل ازیں انواب محمد بہاول خان سوم کوں رنجیت سنگھ توں اجارہ اچ ملݨ والے علاقے (دریاواں دے پار) اونکوں پٹے تے ݙتے ونڄن ۔
- نواب محمد بہاول خان سوم کوں عطا کردہ کوٹ سبزل دے علاقے کوں روہڑی تک توسیع ݙتی ونڄے جیویں کہ جزل نیپیر نے وعدہ کیتا ہئی۔
18 جنوری کوں لارڈ ڈلہوزی نے اپݨے جواب اچ سعادت یار خان کوں ولی عہد من گھدا تے اونکوں 21 خلعتاں نال نوازا۔
دہلی دا دورہ
لکھونواب محمد بہاول خان سوم کوں اپݨے روحانی قائد خواجہ شاہ محمد سلیمان تونسوی آف تونسہ شریف دی وفات (7 صفر 1266ھ) نے شدید ݙکھ نال دوچار کیتا تے تݙانہہ دے بعد نواب نے والاں اچ رنگ لاوݨا چھوڑ ݙتا۔ اوں نے دہلی تے اجمیر اچ چشتی خواجگان دے مقبریاں دی زیارت کرݨ دا وی عہد کیتا۔ ممدوٹ اچ اوندا پرتپاک استقبال کیتا ڳیا جتھاں لاہور دے سراج الدین فقیر تے شاہ نواز الدين فقیر نے اوندے نال ملاقات کیتی۔ اوں ملاقات دے بعد ریاست اچ اوں خاندان دا اثر و رسوخ تݙانہہ توں شروع تھیا۔
پولیٹکل ایجنٹ
لکھونواب محمد بہاول خان سوم دے دور اچ برطانوی حکام دی جانب توں درج ذیل پولیٹکل ایجنٹ ریاست بہاولپور اچ تعینات کیتے ڳئے۔
- 22 فروری 1833ء کوں ریاست بہاولپور تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے نال معاہدہ امن طے پایا تاں سب توں پہلے پولیٹکل ایجنٹ لیفٹینٹ Mackeson تعینات تھئے۔
- لیفٹینٹ Mackeson دے بعد پولیٹکل ایجنٹ ڈاکٹر گورڈن بݨے۔
- ڈاکٹر گورڈن دی جگہ کیپٹن تھامس جولائی 1840ء اچ پولیٹکل ایجنٹ بݨے۔
- کیپٹن تھامس دی جگہ کیپٹن چارلس گراہم 23 ستمبر 1843 کوں پولیٹکل ایجنٹ بݨا لیکن اوہ اونہی سال 3 دسمبر کوں انگلینڈ روانہ تھیوݨ تے مجبور تھی ڳیا۔
- کیپٹن چارلس دے بعد پیر ابراہیم خان پولیٹکل ایجنٹ تعینات تھئے۔
- پیر ابراہیم خان دے انگلینڈ ونڄݨ دی وجہ توں نومبر (1850ء تا 1852ء) پیر احمد خان نے ریاست اچ مقامی پولیٹکل ایجنٹ دے فرائض انجام ݙتے۔
وفات
لکھونواب محمد بہاول خان سوم کجھ عرصہ بیمار رہݨ دے بعد 5 محرم 1269ھ بمطابق 19 اکتوبر 1852ء کوں بمقام دراوڑ وفات پاتی۔ آپ دی تدفین دراوڑ اچ شاہی قبرستان اچ کیتی ڳئی۔ [٣]
اولاد
لکھونواب محمد بہاول خان سوم نے اپݨے پچھوں چھی پتر چھوڑے جیہڑے اے ہن:
- صاحبزادہ حاجی خان (نواب فتح محمد خان)
- صاحبزادہ محمد خان
- صاحبزادہ سعادت یار خان (نواب صادق محمد خان سوم)
- صاحبزادہ مبارک خان
- صاحبزادہ گل محمد خان
- صاحبزادہ عبد اللہ خان [٤]
حوالے
لکھو- ↑ http://www.mybahawalpur.com/nawabs-of-bahawalpur/
- ↑ گزیٹر آف ریاست بہاولپور 1904ء مولف محمد دین اردو مترجم یاسر جواد صفحہ 231
- ↑ گزیٹر آف ریاست بہاولپور 1904ء مولف محمد دین اردو مترجم یاسر جواد صفحہ 86 تا 94
- ↑ گزیٹر آف ریاست بہاولپور 1904ء مولف محمد دین اردو مترجم یاسر جواد صفحہ 232