نواب فتح محمد خان عباسی
نواب فتح محمد خان (صاحبزادہ حاجی خان) (وفات 1858ء) ریاست بہاولپور دے اٹھویں نواب ہن۔ آپ نواب محمد بہاول خان سوم دے وݙے پتر ہن۔ آپ نے پنج سال حکمرانی کیتی۔ آپ دے جانشین نواب محمد بہاول خان چہارم بݨے۔
سلسلہ نسب
لکھونواب آف بہاولپور، حضرت عباس بن عبد المطلب دے خاندان توں ہن۔ انہاں دا شجرہ نسب کجھ ایویں ہے:
- فتح محمد خان بن محمد بہاول خان سوم بن صادق محمد خان دوم بن محمد بہاول خان دوم بن نواب فتح خان اول بن نواب صادق محمد خان اول بن نواب مبارک خان اول بن بہادر خان دوم بن فیروز یا پیروج خان بن امیر محمد خان دوم بن بھکھر خان دوم بن بہادر خان بن بھکھر خان بن ہیبت خان بن امیر صالح خان بن امیر چندر خان بن داؤد خان دوم بن بن محمد خان بن محمود خان بن داؤد خان بن امیر چنی خان بن بہاءاللہ عرف بھلا خان بن امیر فتح اللہ خان بن سکندر خان بن عبد القدر یا قاہر خان بن امیر اِبان خان بن سلطان احمد ثانی بن شاہ مزمل بن شاہ عقیل بن سلطان سہیل بن سلطان یاسین بن احمد المستنصر باللہ الثانی بن الظاہر بامر اللہ بن الناصر لدین اللہ بن ابو محمد الحسن المستضی بامر اللہ بن المستنجد باللہ بن المقتفی لامر اللہ بن المستظہر باللہ بن المقتدی بامر اللہ بن القائم بامر اللہ بن القادر باللہ بن المقتدر باللہ بن المعتضد باللہ بن الموفق باللہ بن المتوکل علی اللہ بن المعتصم باللہ بن ہارون الرشید بن المہدی باللہ بن ابو جعفر المنصور بن محمد بن علی بن عبداللہ بن عباس بن عبد المطلب۔ [١]
دستار بندی
لکھواگرچہ صاحبزادہ حاجی خان نے نواب فتح محمد خان دا خطاب اختیار کر گھدا ہئی لیکن قلعہ دراوڑ اچ انہاں دی دستار بندی مورخہ 11 جمادی الثانی 1269ھ بمطابق 23 فروری 1853 کوں تھئی۔
کابینہ
لکھونواب فتح محمد خان نے درج ذیل افراد کوں اپݨی کابینہ اچ شامل کیتا:
- وزیر : فقیر سراج الدین
- سپہ سلار : فقیر شاہ نور الدین
- فوج کا کرنل : آقا اقبال
- فوج کا کمان دار : عقیل محمد خان اچرانی
- فوج دا بخشی : محمد یار خان اچرانی
- توشہ خانہ دا سربراہ : فضل محمد کہیری
- آب دار خانہ دا افسر : قابل محمد
- پروانہ نویس : مولوی مظفر الدین
- قاضی الضاة : مولوی جمیل الدین
- احمدپور تے بہاولپور دا قاضی : قاضی محمود الدین
- جمعدار : سردار خان اچرانی، محمد عارف، اسد اللہ خان تے اللہ بچایا
- نجی امور دا آفیسر : نباہو رام
- عدالتی (جج) : مولوی فیض محمد، قاضی احسان اللہ، مولوی ولی محمد
انعامات دی تقسیم
لکھو14 جمادی الاول کوں نواب فتح محمد خان نے افسراں تے انہاں امراء اس چ تحائف تقسیم کیتے جنہاں دی مدد نال اوہ تخت تے ٻیٹھا ہئی۔ اوں نے کجھ داؤد پوتراں تے امراء دا الاؤنس جاری رکھݨ دا حکم ݙتا تے ایویں اپݨے خادماں تے امرا کوں خوش کیتا۔
منشی چوکس رائے دا قتل
لکھونواب فتح محمد خان نے سوچا کہ منشی چوکس رائے اگر زندہ ریہا تاں خطرہ پیدا تھی سڳدے لہٰذا فقیر الدین نے اونکوں قلعہ اسلام ڳڑھ بھیڄا تے خفیہ ہدایت کیتی کہ رستے اچ موقع ݙیکھ کے اونکوں قتل کر ݙتا ونڄے ۔ اوں حکم تے عمل درآمد تھیا تے منشی دی لاش ریت دے ہک ڈھیر اچ دٻا ݙتی ڳئی۔
معزول نواب دے متعلق انتظامات
لکھودستار بندی دے بعد نواب فتح محمد خان نے معزول نواب صادق محمد خان سوم کوں بھانڈا (غلے دا گودام) توں کڈھ کے ہک راحت بخش مکان اچ زیر حراست رکھا۔ معزول نواب نے اپݨے زیر قبضہ تاج تے زیور نواب فتح محمد خان کوں بھیڄ ݙتے۔ نواب فتح محمد خان نے کمال فراخ دلی دا مظاہرہ کریندے ہوئے نہ صرف اوہ سب واپس بھیڄ ݙتا بلکہ مزید کئی تحائف بھیڄے تے بہت سارے خادم بھڄوائے نیز یقین ݙیوایا کہ اوندے نال رویے اچ کوئی فرق نہ آسی ماسوائے ایندے کہ اوہ نظر بند رہسی۔ نواب فتح محمد خان نے معزول نواب دے دیگر بھائیاں کوں وی رہا کر ݙتا تے انہاں دے نال مہربانی نال پیش آیا۔
فقیر سراج الدین دا قتل
لکھونواب فتح محمد خان کوں تخت تک پہنچاوݨ والیاں اچ مرکزی کردار فقیر سراج الدین دا ہئی جیں نے ایرانی داؤد پوتراں تے لمے دے امیراں کوں قائل کیتا کہ برطانوی حکام تخت نشینی دے داخلی معاملات اچ مداخلت نہ کریسی۔ سراج الدین نے اپݨے منصوبیاں کوں ایں قدر احتیاط دے نال عملی جامہ پہوایا کہ ہک جان وی ضائع نہ تھئی حالانکہ حریف دعویداراں دی افواج رو برو کھڑی ہن لیکن اوں دانش مندی دی وجہ توں ہی اوندے بہت سارے دشمن بݨ ڳئے۔ عقیل خان، سردار خان، اسد خان تے دیگر درباری اوندی خوشحالی تے اثر و رسوخ توں حسد کرݨ لڳے۔ اگرچہ سراج الدین نے داؤد پوتراں دی مدد نال انقلاب بپا کیتا ہئی لیکن اوہ انہاں دی ہٹ دھرمی تے بھروسا نہ رکھدا ہئی تے فوج اچ تعینات کیتے ڳئے زیادہ تر قابل اعتماد افسران (جنہاں کوں قلعہ دراوڑ مماچ لایا ڳیا ہئی) اوندے اپݨے رشتے دار تے عزیز ہن۔ ایں طرح عقیل خان اچراݨی کوں موقع مل ڳیا تے اوں نے 10 مئی 1853ء دی شام کوں نواب فتح محمد خان کوں اطلاع ݙتی کہ تمام افواج سراج الدین دی مرہون منت ہن تے انہاں تے بھروسا نی کیتا ونڄ سڳدا۔ اوں نے نواب کوں مشورہ ݙتا کہ انہاں دی جگہ تے داؤد پوتراں کوں لاوݨا چاہیدا اے۔ کجھ ہچکچاہٹ دے نال نواب نے 200 داؤد پوتراں کوں قلعے اچ آوݨ دی دعوت ݙتی۔ ایں کارروائی دے بارے سݨ کے فقیر سراج الدین محل اچ ڳیا تے نواب کوں پیغام بھیڄا کہ اگر اوندیاں کارروائیاں تے اعتماد نی تاں اونکوں مستعفی تھی ونڄݨا چاہیدا اے۔ نواب نے اونکوں پیغام اچ اڳلی صبح تک انتظار کرݨ کوں آکھا لیکن فقیر نے فی الفور اسد خان تے اللہ بچایا اچراݨی کوں اونہی رات احمد پور اچ قید کروا ݙتا۔ اوں نے انہاں دے خادماں کوں وی غیر مسلح کروایا تے احمد پور والی افواج کوں دراوڑ سݙوایا۔ اوہ سورج طلوع تھیوݨ دے وقت اتھاں پہنچ ڳئیاں۔ تݙانہہ ایرانیاں نے نواب کوں قائل کر گھدا کہ فقیر اونکوں معزول کرݨ دی تیاری کریندا پیا ہئی تاکہ اوندے بھائی صاحبزادہ عبد اللہ خان کوں تخت تے ٻلھا سڳے۔ نواب کوں اپݨے کیتے بدنیت پا کے فقیر نے دوبارہ استعفی پیش کیتا لیکن اونکوں حکم ݙتا ڳیا کہ اوں وقت تک کتھائیں نہ ونڄے جے تک نواب کوں برطانوی حکام توں تخت نشینی دی خلعت نہ مل ونڄے۔ جلد ہی سید سرور شاہ نے کھلم کھلا اوندی توہین کیتی جیندے تے فقیر نے اپݨی تلوار کڈھی تے اوندے ول چل پیا لیکن ݙوہاں حریفاں کوں الڳ الڳ کر ݙتا ڳیا تے معاملہ رفع دفع تھی ڳیا۔ 11 مئی کوں داؤد پوتراں نے فقیر تے اوندے بھائی نواز الدین تے پہرا لا ݙتا تے ترئے چار روز بعد اونکوں نواب دی تعظیم کرݨ توں روک ݙتا ڳیا۔ اوندے بعد فقیر سراج الدین دی ریاستی املاک قبضے اچ گھن گھدے ڳئے تے اوندے نامزد کردہ افراد کوں عہدیاں توں فارغ کر ݙتا ڳیا۔ 15 جون کوں اوندے مخالفین نے الزام عائد کیتا کہ فقیر سراج الدین دے ذمہ ریاست دے ݙو لکھ روپے واجب الادا ہن۔ اوں رقم دا مطالبہ کیتے ونڄݨ تے اوں نے جواب ݙتا کہ سرور شاہ تے جمعدار احمد خان ملزنی دے آوݨ تے اوں دعوے دا جواب ݙیسی۔ جݙݨ سرور شاہ ، فقیر دے کول ڳیا تے اینجھے الفاظ استعمال کیتے کہ اوں نے غصے اچ آ کے سرور شاہ تے تلوار دا وار کر ݙتا۔ سرور شاہ زخمی نہ تھیا لیکن اوندے ساتھیاں نے فقیر تے حملہ کر کے اونکوں مار سٹا۔ جمعدار احمد خان ملیزئی مقتول فقیر دی جگہ تے وزیر بݨا۔
ریاست دی عسکری طاقت
لکھواوں وقت ریاست دی عسکری طاقت 3743 بندوق بردار آدمیاں تے مشتمل ہئی۔ اوں فوج دی تنخواہ نواب ݙیندا ہئی تے اوندے علاوہ داؤد پوترے ضرورت دے وقت عسکری ملازمت دے بدلے جاگیراں گھندے ہن۔ انہاں دی تعداد اندازاً ویہہ ہزار آدمی ہئی۔
تعمیرات
لکھواوں سال بہاولپور توں کوٹ سبزل تک ہک سڑک تعمیر کیتی ڳئی۔ 54-1853ء اچ کراچی توں ہک سڑک کیتے سروے وی کیتا ڳیا ہئی۔ 1854ء اچ پٹیالہ دے نال دوستانہ تعلقات قائم تھئے۔
معزول نواب دا خط
لکھولاہور دے قلعے اچ نظر بند سعادت یار خان کوں دست برداری تے پچھتاوا تھیا کیونکہ ہݨ اوندا نصف الاونس معطل کر ݙتا ڳیا۔ اوں نے جیل توں ہی ہک خط داؤد پوتراں دے ناں لکھا جیہڑا نواب تک پہنچ ڳیا۔
نویں قوانین
لکھو- حکم عدولی کرݨ والیاں دی تحویل دے قواعد 1854ء اچ ڈپٹی کمشنر ملتان دے مشورے نال بݨائے ڳئے۔
- 1855ء اچ نواب دی سلامی 17 توپاں مقرر کیتے ڳئے۔
- 1856ء اچ 18 روپے 15 آنے تے 9 پیسے دے ٹرانزٹ واجبات اینجھی تمام اشیاء تے لائے ڳئے جیہڑے ریاست توں برآمد یا درآمد کیتے ویندے ہن۔
نیا پولیٹکل ایجنٹ
لکھو1855ء اچ پیر عباس خان دی وفات تے پیر ابراہیم اوندی جگہ مقامی پولیٹکل ایجنٹ بݨا۔
جنگ آزادی
لکھو20 مئی 1857ء کوں نواب کوں سرسا دے سپرنٹنڈنٹ مسٹر آلیور دی جانب توں ہک خط وصول تھیا جس چا درخواست کیتی ڳئی کہ بہاول ڳڑھ اچ رکھی ڳئی افواج کوں فاضلکا بھیڄا ونڄے۔ چنانچہ 200 سوار روانہ کر ݙتے ڳئے۔ بعد ازاں چیف کمشنر دی درخواست تے 500 سوار تے 500 پیدل سپاہی سرسا دی جانب بھیڄے ڳئے تے انجام کار ریاست نے تمام ترئے ہزار آدمی روانہ اوں طرف روانہ کر ݙتے ڳئے۔
وفات
لکھونواب دی صحت ہک ملاح دی موت توں متاثر تھئی جینکوں نواب دی خلوت گاہ س نادانستہ مداخلت دی سزا ݙتی ڳئی ہئی۔ نواب فتح محمد خان نے 22 صفر 1275ھ بمطابق 3 اکتوبر 1858ء کوں وفات پاتی۔ [٢] نواب دا وصال قلعہ دراوڑ اچ تھیا تے اوندی تدفین دراوڑ دے شاہی قبرستان اچ کیتی ڳئی۔ [٣]
اولاد
لکھونواب فتح محمد خان نے اپݨے پچھوں ݙو پتر چھوڑے ہن۔
- صاحبزادہ رحیم یار خان (نواب محمد بہاول خان چہارم)
- صاحبزادہ محبت خان [٤]
حوالے
لکھو- ↑ گزیٹر آف ریاست بہاولپور 1904ء مولف محمد دین اردو مترجم یاسر جواد صفحہ 231
- ↑ گزیٹر آف ریاست بہاولپور 1904ء مولف محمد دین اردو مترجم یاسر جواد صفحہ 94 تا 100
- ↑ http://www.mybahawalpur.com/nawabs-of-bahawalpur/
- ↑ گزیٹر آف ریاست بہاولپور 1904ء مولف محمد دین اردو مترجم یاسر جواد صفحہ 100