سرائیکی افسانہ نگاری
اُوئیں تاں عالمی ادب وچ مختصر کہانی یا افسانے دی تاریخ کوئی ایڈی پرانی کائی نئیں۔ بس ایہو کوئی ڈوں صدیاں دا پندھ ہے۔ جیہڑا ویہویں صدی عیسوی دے شروع وچ ای اگوہاں تھیندا نظر آندے۔ اردو ادب نال افسانے دی ایہہ نویں صنف دا تعارف ایہندے توں وی کوئی ہِک سال بعد منشی پریم چند نے عام لوکاں دے رِیت روایت تے رہن سہن کوں آپڑیاں لکھتاں دا موضوع بنڑاں تے کرایا۔ لوکاں پہلی دفعہ حیران تھی تے ڈٹھا کہ کہانیاں صرف بادشاہاں، شہزادیاں، جِناں، بھوتاں تے پریاں دی گذارن دیاں نیءں ہوندیاں بلکہ گاموں، جِندو، نبلو، نبو، بھراواں تے جوائی دی گُزارن دی اجہی کہانی ہوندی ہے جیہڑی پڑھی وی ونج سگدی ہے تے سُنڑیں وی ونج سگدی ہے۔
ایہہ ہک عام انسانی رویہ ہے کہ انسان اوہدی ای گالھ سُنڑ دے، سُنڑویندے تے کریندے کہ جیہڑا اوندے کیتے بہوں اہم ہووے یا اہم رہیا ہووے۔ ایہہ اہمیت وی ڈوں پوڑیاں تے کھڑی ہوندی ہے۔ ڈر خوف دی انتہا تے یا وَل پیت، پِرم تے سوہنڑپ دی چھیکڑی بلانگ۔ ڈر خوف واسطے انساناں کول ہمیشہ جِن، بھوت، دیہہ، بادشاہ، وزیر تے ، حاکم، تے پیت پِرم واسطے کوہ قاف دیاں پریاں تے سوہنیاں شہزادیاں اُنہاں دے مختلف تصورات دا محرک تے مرکز رہے سن۔ لیکن ایہہ سارا کجھ اُوں اکثریت دی طبعی access کنوں باہرہا جیکوں عوام آکھیا ویندے۔ اُوں تاں انہاں کول پہنچ سگدے ہن تے نہ اوہناں کوں اَلوّا کراہیں، آپڑیں دل دا حال سُنڑا سگدے ہن۔ لہذٰا دنیا دا نثری ادب خاص طور تے ہِک عرصے توڑیں عوامی معاشرت دے حقیقی عوامل تے زندگی دے احساس کنوں کتھائیں بہوں پرے رہیا۔ابلاغ تھاویں تصوراتی کیوں نہ ہا، اوہدا وَل وی ہِک منڑیں ہا یعنی خواص کنوں عوام آلے پاسے۔ ایں صورت حال وچ عوام دی گالھ نہ تاں عوام کیتے اہم تے نہ حاکماں تک اوندی رسائی۔
ایں پس منظر وچ میدے نزدیک ادب دیاں سبھے صنفاں وچوں افسانہ ای اُو صنف ہے جیہنے محض قصے کہانیاں سُٹروالے عام لوکائی کوں اتنا معتبر کر ڈکھا یا کہ کہانی ہن شروع وی اُنہاں تے تھیون لگی تے ختم وی اُنہائیں تے ۔ایں طرحاں کتھائیں اُو خود قصے کہانیاں دا جیندا جاگدا کردار بن گئے۔ لہذا اَساں آکھ سگدے ہئیں کہ افسانے دا لکھیا ونجنا ای کتھائیں بادشاہت تے ملوکیت دے خاتمے دا سبب بن کراہیں جمہوریت دی شروعات دی علامت دے طور تے ساڈے ساہمنے آیا۔ ایہہ گالھ محض اتفاق یا مفروضہ کائی کہ دنیا وچوں بادشاہت تے ملوکیت دا خاتمہ تے جمہوریت دا آغاز دا گھٹ ودھ اوہو عرصہ ہے کہ جیندے وچ عالمی منظر نامے تے قصے تے داستاناں مُکدیاں پِن تے افسانہ عوامی جذبات دی بھرپور قوت تے جمہوریت دی خوشبو نال نسرداپے۔ ایں بیک ڈراپ وچ اساں ایہہ وی آکھ سکدے ہئیں کہ ڈوں سو سال پہلے امریکہ وچ افسانے دا آغاز کتھائیں اُوں تحریک دے عکس دے طور تے وی ساہمنے آیا جیہڑی پہلے اُوں خطے وچ تے ول ساری مہذب دنیا وچ عوامی اقتدار دے پھپھوڑ دی بنیاد بنڑیں۔
اساں اگر پاکستانی زباناں وچ لکھے ونجن والے افسانے دی گالھ کروں تاں ایہہ ساکوں پاکستان بنڑن توں بعد ای کہیں نہ کہیں شکل وچ ساہ گھندا ہویا نظر آندے ۔ میں ’’ساہ گھنن‘‘ دی گالھ ایں گالھوں کیتی ہے کہ عام طور تے اساں کہیں وی لکھت دے مُنڈھ کوں اُوں ڈینہہ توں ڈیکھن شروع کریندے ہئیں کہ جڈن اوہ شائع تھئی۔ حالانکہ شائع تھیونا چھپنا کڈھائیں وی نہ تاں کہیں لکھت دے قلم وچوں نکل تے کاغذ تے آ ونجن دی مُد دی نفی کر سگدے تے نہ اُوہندا متبادل بن سگدے کیوں جو طباعت تاں صرف لکھت دے ابلاغ کیتے ہوندی ہے نہ کہ اُوہندی تخلیق دی مُد دے تعین سانگے۔ سرائیکی وچ ای معلوم سطح تے پہلا چھپیا ہویا افسانہ بے شک ساکوں 1967ء وچ تحسین سبائے والوی دا ملدے۔لیکن ایکوں سرائیکی دا پہلا افسانہ آکھن میڈے نزدیک ہک غیر محتاط رویہ ہو سی۔ کیوں جو ایں گالھ توں کوئی وی انکارنیءں کر سگدا کہ تحسین توں وی پہلے کتنے لوکاں نے افسانے دا مُنڈھ بدھیا اوہناں کوں کتھائیں چھپواون دا موقع نہ مل سکیا تے جے کجھ چھپیاں وی سہی تاں ایجھی لا پرواہی نال کہ ایہناں دا ریکارڈ ای دستیاب کائی نیءں۔ تے ایں طرحاں اُو لکھتاں، لکھن والیاں دے نال ای مٹی سُوا تھی گئیاں۔
بھاویں 1976ء سرائیکی افسانیاں دا پہلا مجموعہ ’’اُچی دھرتی جھِکا اسمان‘‘ مسرت کلانچوی دا ہے لیکن ایہہ بھلا کیویں آکھیا ونج سگدے کہ ایں توں پہلے کہیں تریمت نے سرائیکی افسانہ لکھیا ای نہ ہو سی۔ جئیں ویلے کو اُوں زمانے توں ذرا پہلے ساکوں بشریٰ رحمن، شیما سیال، بتول رحمانی، نجمہ کوکب تے اقبال بانو دے ناں وی نظر آندن۔ ویہویں صدی دے ستر دے ایں ڈہاکے وچ جیہڑیاں تریمتیں سرائیکی افسانے دی بنیاد کوں مضبوط کرن دا سبب بنڑیاں اُوہناں وچ اُتے گھدے ہوئے ناواں توں علاوہ رعنا فاروقی، ناظمہ، طالب، غزالہ احمدانی، سلمٰی ناز، پروین عزیز، سعید افضل، صبیحہ قریشی، شاہدہ رحمن، شاہدہ عطا مقدس، بشریٰ قریشی، رخسانہ علی، میمونہ طاہرہ تے رفیعہ ضیاء عباسی وی شامل ہین۔ لیکن اِیہناں سب تریمت لکھاریاں دے افسانے ساکوں گھر دی چار دیواری دے اندر دا حال ڈیندے ریہن جنہاں وچ آپسی رشتیاں دے درمیان interaction دے مسائل، رسماں ریتاں دے رولے تے بئے زنانے گویڑ شامل ہِن۔
ایہہ افسانہ ساکوں ہک وسیبی گھر دا شیشہ تاں ضرور ڈکھیندا ہا، پر ایہہ کتھائیں وی کہیں وڈے گھیر وچ عالمی سطح تے کہیں بئے انسان نال جُڑدا ہویا نظر نہیں آندا۔ میڈے نزدیک ایہہ ایڈا کوئی غیر فطری وی کائی نہیں۔ ایکوں معاشرتی پریشر کُکر دے ڈسچارج والوّ توں چا تے گئے ویٹ (weight) دے بعد دی کیفیت نال تشبیہ ڈیونی چاہیدی ہے کہ جیندے وچوں نکلن والی اسٹیم وچ کُنی دے مسالیاں دا سواد تے چرار وی شامل تھی ویندے۔ ایہندی وجہ شاید اُو گھٹن وی ہائی کہ جینے سرائیکی تریمیت کوں تعلیم دے باوجود ہُن تئیں اُوں شعور توں محروم رکھیا ہویا ہا کہ جیندے نال انسان آپڑیں آپ کوں ہِک خاص علاقے دے چھوٹے جیہے گھر دی بجائے پوری کائنات دے ڈُکھ سُکھ نال گنڈھیا ہویا محسوس کریندے۔ افسانہ نگاری دی صورت وچ حقیقت نگاری دے ایں outlet نے جیہڑا شاعری دی تصوراتی دنیا کنوں بلکل ای مختلف ہا، سرائیکی تریمت کوں صرف ہک ایجھا روشندان ڈکھایا جیندے وچوں گھر دے ویڑھے وچ لگے ہوئے کِکر دے ون دے کنڈے ڈٹھے تے آپڑیں بُت وچ پُٹدے تاں محسوس کیتے ونج سکدے ہن، پر پورا اسمان ہالی وی اوندی نگاہ توں اُوڈھرہا۔
ایں پس منظر وچ اساں ڈیکھوں تاں سرائیکی افسانے دے تریمت لکھاریاں دی پوری صف وی صف جیہڑی ساکوں ستر دے ڈہاکے وچ وڈے تکھاج نال ساہمنے آوندی نظر آئی۔ اُوہ کجھ سالاں دے بعد خود بخود گم تھیندی گئی۔ کجھ تاں خود ای اُونہاں رسماں ریتاں دا نشانہ بن گیاں کہ جنہاں دی مذمت اُوہ اپ آپڑیاں لکھتاں وچ کریندیاں رہیاں ہن، کجھ شادی دے گھان وچ پہیج کراہیں لے مٹھی تھی گیاں۔ بتول رحمانی جہی افسانہ نگار کوں موت نے مہلت نہ ڈتی تے ایں طرحاں سارا بھار مسرت کلانچوی تے آ پیا جیہڑی گھر داری، نوکری اتے ڈراما نگاری وچ ونڈیجن دے باوجود تریمت افسانے دا گاڈا گھیلی آندی ہے۔ پر ہُن تقریباً چوتھائی صدی دے خلا توں بعد سرائیکی افسانے وچ تریمت لکھاری آپڑاں حصہ رلاون دی ولدے سِروں کوشش کریندی پئی ہے۔ لیکن ہُن ایہہ افسانہ ستر دے ڈہاکے والا کوئنی۔ اج دا تریمت افسانہ اکویہویں صدی دا افسانہ ہے کہ جیندی لکھن والی صنفی لحاظ نال عورت تاں ضرور ہے۔ لیکن اوندا افسانہ ہک ایجھے تَل وسیبی شخص دا افسانہ ہے جیہڑا آپڑیں خطے دی خوشبو رکھیندے ہوئے وی نہ تاں کہیں خاص علاقے وچ ونڈیا ہویا ہے تے نہ جنسی لحاظ نال زنائی مردانی تخصیص دا رُولا مچائی وَدے۔ ایہندا موضوع، مواد تے ٹریٹمنٹ کہیں اعتبار نال وی ایکوں سرائیکی نثری ادب دی ریل گادی دا زنانہ ڈبہ بنڑاون کوں تیار کائی نہیں۔ میڈے نزدیک ایہہ سرائیکی نثری ادب دا اُو ٹرننگ پوائنٹ ہے کہ جیندے بعد عالمی سطح تے ایہندے ابلاغ کوں نہ تاں جھلیا ونج سگدے تے نہ کہیں قسم دے تعصب دے ٹھپے نال ڈنبھ کراہیں ایکوں ہیکل کیتا ونج سگدے۔ عالمی ابلاغ دے نویکلے تقاضیاں دے اِیں عہد وچ multi langual تے با شعور تریمتیں دی جیہڑی ہِک صف سرائیکی کہانی دے ایں نویں درشن دے نال ساڈے ساہمنے آندی پئی ہے۔ اُونہاں وچوں ہک اہم ناں رابعہ خان دا ہے۔
رابعہ خان ’’ساہیوں سُول بسیرا‘‘ دے نال ایں دَگ وچ آپڑیں پیر پھبا چُکی ہے۔ سرائیکی افسانے دا جیہڑا قاری معاصر عالمی ادبی تے وی نگار رکھیندے اُوہندے کیتے رابعہ خان دے ایہہ یارہاں افسانے حیرت دا ہِک جہان گھن کے ساہمنے آندے پِن۔ اِناں لکھتاں وچ جتھاں کہانی آکھن دے تمام ingrediants مِلدن، اُتھ کر کہانی اُونہاں بنیادی انسانی جذبیاں، جبلتاں تے رویاں نال وی سنگری ہوئی ہے کہ جیہڑیاں پڑھن والے کوں آپڑیں نال رلا کر راہیں پیر تے پیر چاون تے مجبور کریندے تے وَل ایہے پیرے اگوں ونج تے کتھائیں اُوں جگ جہان نال ونج رلدن کہ جتھاں انسان دا انفرادی ڈُکھ سُکھ پوری انسانیت دے ڈُکھ سُکھ دے تسلسل دا حصہ بن ویندے۔ رابعہ خان دے موضوعات گھر دے وی ہِن تے گھر دے باہر وی۔ لیکن گھر دے جنہاں موضوعات کوں اُوہنے آپڑیاں کہانیاں دا روپ ڈتے، اُتھاں وی کوئی نہ کوئی اجیہا کردار باہر دا ضرور ہے کہ جیہڑا گھر کوں گھر نی راہون ڈیندا۔ ایں طرحاں رابعہ خان نے سرائیکی تریمتاں دی اُوں نسل دی نمائندہ دے طور تے کہ جیہڑی گھر توں باہر دفتراں وچ کم کرن دا آغاز کر چکی ہے، گھر تے گھر توں باہر دے مسائل کوں توازن ڈیون دی شعوری کوشش کیتی ہے۔ اُوہنے ایں حقیقت کوں وی نویاں معنیاں وچ پھباون دا آہر کیتے جو گھر دا اندر ٹھیک رکھن کیتے، گھر دا باہر ٹھیک ہوونا وی بہوں ضروری ہے۔
رابعہ خان دیاں کہانی دیاں چونڑویاں گالھیں وچوں اہم ترین اُوہناں دا کردار نگاری د ا ہُنر ہے۔ افسانے دے کہیں وی کردار دا تعارف کجھ اتنی گہرائی تے تفصیل نال کراون تے اُوہناں کوں کمال حاصل ہے۔ لگدے جو کہیں مصور تے تصویر بنڑا تے سامنے رکھ چھوڑی ہے۔ رابعہ دی لکھت دی ایں خوبی نال ساکوں اُوہناں دی کہیں وی کہانی دا کوئی وی کردار اُوپرنیءں۔ ایویں محسوس تھیندے کہ اُوہ ساڈے آسوں پاسوں راہندا رہے تے آؤ جی وی تھیندے رہی ہے۔ لیکن کجھ ایں طرحاں کہ نہ اُوہ ساڈے معاملات کنوں غافل رہے تے نہ اساں اُوہندے حال حویلے توں بے خبر۔ رابعہ خان کردار نگاری دی ایں کرشمہ سازی نال کہانی دے کرداراں تے قاری دے درمیان اُنس تے اپنایت دی ہِک اجیہی پُل بنڑا ڈیندی ہے، جیہڑی اُوندے افسانے دے مجموعی تاثر وچ کافی دیر تک کوئی ڈلیک نیءں پووَن ڈیندی۔
جتھاں تک رابعہ خان دیاں کہانیاں دے موضوعات دا تعلق ہے۔ اُوہ بظاہر اہم نیءں لگدے۔ کوئی نِکی جہی گالھ، کوئی غیر اہم واقعہ یا کوئی غیر محسوس احساس جویں کہیں کَکی کوّیلی نے کوئی مہین جہی چونڈھی پاتی ہووے۔ لیکن اُوہ آپڑیں ٹریٹمنٹ نال اوہناں غیر محسوس تے غیر اہم واقعات دی شدت (Intensity) اتنی ودھا ڈیندی ہے کہ پڑھن والا حیران تھیندے کہ ایہو جیہا واقعہ تاں اُونے وی ڈٹھا ہا لیکن اُوہنے ایکوں اِیں طرحاں محسوس کیوں نہ کیتا۔ ایہو جہی گالھ تاں اُوہنے وی سُنی پر اُہنے ایں طرحاں اوہندا اثر کیوں نہ گھدا۔ میڈے نزدیک ایہو ای کہیں کہانی کار دا سب توں وڈا وصف ہوندے کہ اُوہ آپڑیں پڑھن والے دی توجہ دے اِرتکاز کیتے آتشی شیشے (convex lens) دی طرحاں د اکوئی میڈیم بن ونجے کہ جیہڑا سیالے دی مِٹھی مِٹھی دُھپ کوں وی کہیں ہِک نکتے تے مرتکز کرتے بھاء بھڑکا سگدے۔
رابعہ خان دے افسانیاں دی ٹریٹمنٹ دا ذکر کریندے ہوئیاں ایں گالھ کوں اَملک نظر اندازنی کیتا ونج سگدا کہ ہالی آپڑیں ’’کہانی دے سفر‘‘ دے آغاز تے ای اُوہناں دی پکڑ افسانے دی کرافٹ تے واقعات دے منطقی تسلسل تے خاصی مضبوط ہے۔ میڈے نزدیک اُردو تے سرائیکی ادب وچ ماسٹرز کرن تے مطالعے دی وسعت دے پس منظر سبب، اُوہ شعوری طور تے ایں گالھ دا خیال رکھیندن کہ کہانی ایں طرحاں آپڑیں اندروں نِسرے کہ سب کجھ اوپرانہ لگے، فطری تے فطری تخلیق دے تقاضیاں دے مطابق ای لگے۔ رابعہ خان دیاں لکھتاں دی ہِک بئی اہم گالھ اُوہناں دی چسولی زبان ہے جیندے وچ قدم قدم تے ونکو ونک دے محاورے تے اکھان اُوندا چِر اربیاوی ودھا ڈیندن۔ اُوہ محاورے ایں طرحاں ورتیندن کہ محسوس تھیندے ایہہ محاورہ یا اکھان بنڑیاں وی ایں جملے یا سیچویشن کیتے ہا۔ رابعہ خان دی زبان تے بیان کہیں کہیں جا تے زنانی پوشاک وی پا گھندن۔ پر ایہہ ایں سانگے پھٹوڑنی نیءں لگدا کہ اُوہ ایں قسم دی ساری زبان، زنانے کرداراں کنوں ای بُلویندن۔ جیہڑا اُوئیں وی کہیں تخلیق کار کیتے بنیادی اہمیت رکھیندے۔ کیوں جو اگر کردار اُوہ زبان نہ بولیسن کہ جیہڑی اُوہناں تے پھبدی ہے تاں وَل تاں سبھو کجھ ای اُوپرا تے ان سونہاں لگسی۔ میڈے خیال وچ آپڑیاں افسانیاں وچ ای زبان وَرت کے رابعہ خان سرائیکی زبان دی اصل لُغت کوں در پیش اُوں خطرے دا مکو ٹھپن دی کوشش کیتی ہے۔ جیہڑا ملٹی لینگوئل سوسائٹی دے وجود وچ آون نال، تل وسیب دیاں زباناں کوں اُناں دی خوشبو کنوں محروم کرن دی صورت ساڈے سامنے موجود ہے۔
ایں گالھ تے تاں ڈوجھی رائے بئی کوئی نیءں تھی سگدی کہ اج دی کہانی وچ موضوع، کرافٹ، ٹریٹمنٹ اتے زبان توں بعد جیہڑا ingrediant بہوں ضروری گِنڑیاں ویندے، اُوہ اوہندی punch line ہے۔ ہک تکڑی پنچ لائن دے بغیر نہ تاں افسانے دا کوئی تاثر بنڑدے تے نہ کوئی اجہیا میسج (messege) اگو ہاں تھی سگدے کہ جیہڑا پڑھن والے کوں کجھ دیر تئیں ایہہ سوچن تے مجبور کرے کہ واقع اُوہنے اج کجھ نواں سکھے، نواں پڑھے یا اُوندے اندر چیزاں کوں ڈیکھن تے وَرتن دا کوئی نواں احساس جاگے۔ ایہندے وِچ کوئی شک نیءں کہ رابعہ خان دے افسانیاں دی پنچ لائن بہوں ای مضبوط تے پُر زور ہوندی ہے۔ اجیہا پنچ تے اجیہا زور جیہڑا نہ تاں نِیل پیندے تے نہ بظاہر محسوس تھیندے لیکن آپڑیں شِدت یا آپڑاں blow منوائے بغیر راہندا وی کائی نیءں۔ میڈے نزدیک اج دے نقاد کوں آپڑاں دل اِتنا تاں کُھلا رکھنا چاہیدا ہے کہ اج دی با شعور تریمت نے جے سرائیکی نثری ادب وچ صنفی تعصب (Gender Bias ) یا active feminism کوں ہِک پاسے رکھ تے ’’شخصی‘‘ توازن کوں اُچیچا کرن دا فیصلہ کر گھدے تاں ساکوں وی ایں فیصلے کوں من گھنڑاں چاہیدا ہے۔
منتخب افسانے
لکھو- سرائیکی افسانہ بی بی سی، لندن، لکھت اشرف جاوید ملک
- سرائیکی افسانہ اماں, لکھت فیاض باقر
- سرائیکی افسانہ از غلام یاسین نوناری
- "ڈِڈھ دا دوزک”, لکھت طلعت نقی
- سِر چِٹا تے راگ پھِٹا، لکھت سیݨ طلعت نقی
- سرائیکی افسانہ کھیڈ، لکھت طلعت نقی
- سرائیکی افسانہ، پاݨی
- درداں دی ماری دلڑی علیل حے!, لکھت، ذوالفقار ذلفی
- میݙا پیو فداحسین گاݙی(کِھنڈرے پُنڈرے یادیں دے کُجھ ٹوٹے ݙلاں), مشتاق گاݙی
- سرائیکی افسانہ، امباں دی پیٹی، لکھاری، اسماعیل بھٹہ
- ون ویلنگ، جمیل بلوچ
- ڳالھی اماں، جمیل بلوچ
- بھوپا، منظور اعواݨ
- پارت، جاوید آصف
- رفعت عباس ہوراں دے حکایتاں، مرتب، اسماعیل بھٹہ
- جھوک کہاݨی، عبید خواجہ
- باؤ بقال، منصور شانی
- گنگا بشیر تے کملی، اشو لال
- بادشاہی دا کمال، آفتاب نواز مستوئی
- خدا دے ناں، کارلوس فیونٹس (میکسیکو)، سرائیکی ترجمہ، سعید اختر سیال
- مہلت، منظور اعواݨ
- سرائیکی افسانہ، اندھی، لکھاری، اسماعیل بھٹہ
- سزا، لکھت، منظور اعواݨ