رام پرساد بسمل

رام پرساد بسمل (پیدائش۔ 11 جون، 1897ء وفات 19 دسمبر، 1927ء) ہندوستان دے ہک انقلابی تے معروف مجاہد آزادی ہن نیز اوہ معروف شاعر، مترجم، ماہر السنہ، مورخ تے ادیب وی ہن۔ہندوستان دی آزادی کیتے انہاں دی کوششاں کوں ݙیکھ کے انگریزاں نے انہاں کوں خطرہ ڄاݨدے ہوئے پھانسی دی سزا ݙے ݙتی ہئی۔

بسمل پارک، نوئیڈا

اوہ کانگریس دے رکن ہن تے انہاں دی رکنیت دے حوالے نال کانگریسی رہنما اکثر بحث کریندے ہن، جیندی وجہ بسمل دا آزادی دے حوالے نال انقلابی رویہ ہئی، بسمل کاکوری ٹرین ڈکیتی وچ شامل رہے ہن، جس وچ ہک مسافر ہلاک تھی ڳيا ہئی۔ 11 جون 1897ء (ہندو جنتری دے مطابق بروز جمعہ نرجلا ایکادشی بكرمی سن 1954) کوں اتر پردیش دے شاہجہاں پور وچ پیدا تھئے۔ رام پرساد کوں 30 سال دی عمر وچ 19 دسمبر 1927ء (پیر پوش کرشن نرجلا ایکادشی (جینکوں سپھل ایکادشی وی آکھا ویندا ہے) بكرمی سن 1984) کوں برطانوی حکومت نے گورکھپور جیل اچ پھانسی ݙے ݙتی۔

بسمل انہاں دا اردو تخلص ہئی جیندا مطلب مجروح (روحانی طور تے ) ہے۔ بسمل دے علاوہ اوہ رام تے نا معلوم دے ناں نال وی مضمون لکھدے ہن تے شاعری کریندے ہن۔ انہاں نے سن 1916ء وچ 19 سال دی عمر وچ انقلابی رستے تے قدم رکھا تے 30 سال دی عمر وچ پھانسی چڑھ ڳئے۔

11 سال دی انقلابی زندگی اچ انہاں نے کئی کتاباں لکھیاں تے خود ہی انہاں کوں شائع کیتا۔ انہاں کتاباں کوں فروخت کرکے جیہڑا پیسہ ملا اوندے نال اوہ ہتھیار خریددے ہوندے ہن تے ایہ ہتھیار اوہ انگریزاں دے خلاف استعمال کریندے ہن۔ انہاں نے کئی کتاباں لکھیاں، جنہاں وچوں 11 کتاباں ہی انہاں دی زندگی اچ شائع تھیاں۔ برطانوی حکومت نے انہاں تمام کتاباں کوں ضبط کر گھدا۔

بنكم چندر چٹوپادھیائے نوشتہ وندے ماترم دے بعد رام پرساد بسمل دی تخلیق سرفروشی کی تمنا نے کارکنانِ تحریکِ آزادی وچ ٻہوں مقبولیت پاتی۔

ݙاݙکا

بسمل دے ݙاݙا نارائن لال دا آبائی گرانہہ بربائی ہئی جیہڑا اوں وقت ریاست گوالیر وچ دریائے چمبل دے بیهڑو دے درمیان واقع تومرگھار علاقے دے مورینا ضلع ( موجودہ مدھیہ پردیش ) وچ اڄ وی ہے۔ بربائی دے دیہاتی بڑے ہی غیر ملنسار فطرت دے ہن۔ اوہ آئے ݙینہ انگریزاں تے انہاں دے قبضہ والے دیہاتیاں کوں تنگ کریندے ہن۔ خاندانی اختلاف دی وجہ توں نارائن لال نے اپݨی بیوی وچترا دیوی تے ݙوہاں پتراں مرلیدھر تے كلیان مل سمیت اپݨا آبائی گرانہہ چھوڑ ݙتا۔ انہاں دے گرانہہ چھوڑݨ دے بعد بربائی وچ صرف انہاں دے ݙو بھرا - امن سنگھ تے سمان سنگھ ہی رہ ڳئے جنہاں دے خاندان اڄ وی ایں گرانہہ وچ رہندن۔ اڄ بربائی دے ہک پارک وچ مدھیہ پردیش حکومت دی طرفوں رام پرساد بسمل دا ہک مجسمہ نصب کر ݙتا ڳیا ہے۔ ایندے علاوہ مورینا وچ بسمل دا ہک مندر وی بݨا ݙتا ڳیا ہے۔ وقت گزرݨ دے نال نال ایہ خاندان اترپردیش دے تاریخی شہر شاہجہاں پور آ ڳیا۔ شاہجہاں پور وچ منوگنج دے دروازے دے قریب واقع ہک عطار دی دکان تے صرف ترئے روپے ماہانہ تے نارائن لال نے نوکری کر گھدی۔ اتنے گھٹ پیسے وچ انہاں دے خاندان دا گزارا نہ تھیندا ہئی۔ ݙوہاں ٻالاں کوں روٹی بݨا کے ݙتی ویندی لیکن شوہر تے بیوی نصف بکھے پیٹ ہی گزارا کریندے۔ نال ہی کپڑیاں تے کرائے دا مسئلہ وی ہئی۔ بسمل دی ݙاݙی وچترا دیوی نے اپݨے شوہر دا ہتھ ونڈݨ کیتے مزدوری کرݨ تے غور کیتا ہئی لیکن نامعلوم خاتون کوں کوئی وی آسانی نال اپݨے گھر اچ کم تے نہ رکھدا ہئی۔ آخر انہاں نے اناج پیسݨ دا کم شروع کر ݙتا۔ ایں کم وچ انہاں کوں ترئے چار گھنٹے اناج پیسݨ دے بعد ہک یا ݙیڈھ پیسہ مل ویندا ہئی۔ ایہ سلسلہ تقریباً ݙو ترئے سال تک چلدا ریہا۔

نارائن لال ہن تاں تومر ذات دے چھتریہ لیکن انہاں دے افکار و اعمال، سنجیدگی تے مذہبی رجحان دی وجہ توں مقامی لوگ اکثر انہاں کوں " پنڈت جی " ہی آکھ کے مخاطب کریندے ہن۔ ایندے نال انہاں کوں ہک فائدہ ایہ وی تھیندا ہئی کہ ہر تہوار تے دان دکشنا تے کھاݨے وغیرہ گھر وچ آ ویندے ہوندے ہن ۔ ایں دوران نارائن لال کوں مقامی باشندیاں دی مدد نال ہک اسکول اچ ست روپے ماہانہ تے نوکری مل ڳئی۔ کجھ وقت بعد انہاں نے ایہ کم وی چھوڑ ݙتا تے ریزگاری ( ہک آنہ - ݙو آنہ - چونی دے سکے ) فروخت کرݨ دا کاروبار شروع کر ݙتا۔ ایندے نال انہاں کوں روزانہ پنج - ست آنے دی آمدنی تھیوݨ لڳی تے انہاں دی معاشی حالت سدھرݨ لڳی۔ نارائن لال نے رہوݨ کیتے ہک مکان وی شہر دے كھرنی باغ محلے وچ خرید گھدا تے وݙے پتر مرلی دھر دی شادی اپݨے سسرال والیاں دے خاندان دی ہی ہک نیک طینت مول متی نال کر کے اونکوں اوں نویں گھر وچ گھن آئے۔ گھر وچ نونہہ دے قدم پوندے ہی پتر دی وی قسمت بدلی تے مرلی دھر کوں شاہجہاں پور دی بلدیہ وچ 15 روپے ماہانہ تنخواہ تے نوکری مل ڳئی۔ لیکن انہاں کوں ایہ کم پسند نہ آیا۔ کجھ ݙینہ بعد انہاں نے ملازمت ترک کرکے کچہری وچ سٹامپ پیپر فروخت کرݨ دا کم شروع کر ݙتا۔ اوں کاروبار وچ انہاں نے اچھا خاصا پیسہ کمایا۔ ترئے ݙاند ریڑھیاں کرائے تے چلݨ لڳے تے سود تے روپیہ وی ݙیوݨ لڳے۔

ڄم، ابتدائی زندگی تے تعلیم

جون 1897ء کوں اتر پردیش دے شاہجہاں پور شہر دے كھیرنی باغ محلے وچ پنڈت مرلیدھر دی ذال مولمتی دے ڈھڈھ توں پیدا تھئے بسمل اپݨے ما پیؤ دی ݙوجھی اولاد ہن۔ انہاں توں پہلے ہک پتر پیدا تھیندے ہی مر ڳیا ہئی۔ ٻال دا زائچہ تے ݙوہاں ہتھاں دے ݙاہے انگلیاں دی گولائی ݙیکھ کے ہک نجومی نے پیش گوئی کیتی ہئی۔ " اگر ایں ٻال دی زندگی کہیں طرح دی نظریاتی بندش توں بچی رہے، جیندا امکان بہت کم ہے، تاں اینکوں عنان حکومت سنبھالنے توں دنیا دی کوئی وی طاقت روک نہ سڳسی۔ ما پیؤ ڏہیں ہی زائچے دے ستارے "اسد" دے حامل ہن تے ٻال وی ایہا صفت رکھدا ہئی۔ لہذا نجومی نے بہت سوچ بچار کرکے زائچے دے اعتبار نال میزان دے حرف ناں "ر" ہی تے ناں رکھݨ دا مشورہ ݙتا۔ ما پیؤ ݙوہیں ہی رام دے پرستار ہن، لہٰذا ٻال دا ناں رام پرساد رکھا ڳیا۔ ما, مول متی تاں ہمیشہ ایہو آہدی ہئی کہ اونکوں رام جیہا پتر چاہیدا ہئی سو رام نے انہاں دی عبادت توں خوش تھی کے پرساد دے طور تے ایہ پتر ݙتا، ایویں ایہ لوگ منیندے ہن ۔ ٻال کوں گھر اچ تمام لوگ محبت نال رام آکھ کے ہی پکاردے ہن۔ رام پرساد دی پیدائش توں قبل انہاں دی ما ہک پتر کوں ونڄا ٻیٹھی ہئی۔لہٰذا جادو ٹوݨے دا سہارا وی گھدا ڳیا۔ ہک خرگوش گھنایا ڳیا تے نوزائیدہ ٻال دے اتوں وتا کے ویہڑے وچ چھوڑ ݙتا ڳیا۔ خرگوش نے آنگݨ دے ݙو چار چکر لائے تے فورًا مر ڳیا۔ ایہ واقعہ عجیب ضرور لڳدے لیکن حقیقی واقعہ ہے تے تحقیق دا موضوع ہے۔ ایندا ذکر رام پرساد بسمل نے خود اپݨی آپ بیتی اچ کیتے۔ مرلیدھر دے کل 9 اولاداں تھیاں جنہاں وچ پنج دھیاں تے چار پتر ہن۔ رام پرساد انہاں دی ݙوجھی اولاد ہئی۔ بعد اچ ݙو دھیاں تے ݙو پتراں دا وی انتقال تھی ڳیا۔

عالم طفلی ہی توں رام پرساد دی تعلیم تے خصوصی توجہ ݙی ونڃݨ لڳی۔ جتھاں کتھائیں اوہ غلط حروف لکھدا، اوندی خوب پٹائی کیتی ویندی لیکن اونڈے وچ شوخی تے شرارت وی گھٹ نہ ہئی۔ موقع پیندے ہی نال آلے باغ اچ گھس کے پھل وغیرہ توڑ گھندا ہئی۔ شکایت آوݨ تے اوندی پٹائی وی تھیندی لیکن اوہ شیطانی توں باز نہ آندا ہئی۔ اوندا دل کھیݙݨ اچ زیادہ لیکن پڑھݨ اچ گھٹ لڳدا ہئی۔ ایں وجہ توں اوندا پیؤ تاں اوندی خوب گت بݨیندا لیکن ما ہمیشہ اونکوں پیار نال ایہو سمجھیندی کہ پتر رام ! ایہ بہت بری بات ہے، مت کر۔ اوں محبت بھری سیکھ دا اوندے دل تے کتھائیں نہ کتھائیں اثر ضرور پیا۔ اوندے والد نے پہلے ہندی حروف شناسی کرائی لیکن ہندی حرف उ (اُ) توں الو نہ تاں اوں نے پڑھنا سکھا تے نہ ہی لکھ کے ݙکھایا۔ انہاں ݙینہاں ہندی دے حروف تہجی وچ " उ (اُ) نال الو " ہی پڑھایا ویندا ہئی۔ ایں ڳالھ دی اوہ مخالفت کریندا ہئی تے بدلے اچ والد دی مار وی کھاندا ہئی، تھک ہار کے اونکوں اردو دے اسکول وچ داخل کرا ݙیا ڳیا۔ شاید ایہے فطرتی خصوصیات رام پرساد کوں ہک انقلابی بݨا سڳے۔ یعنی اوہ اپنے خیالات اچ پیدائش توں ہی بڑا پکا ہئی۔

تقریبًا 14 سال دی عمر اچ رام پرساد کوں اپݨے والد دے صندوقڑے توں رقم چراوݨ دی لت پئے ڳئی۔ چرائے ڳئے روپیاں نال اوں نے ناول وغیرہ خرید کے پڑھنا شروع کر ݙتا تے سگریٹ پیوݨ اور بھنگ دی عادت وی پئے ڳیوس۔ مجموعی طور تے روپیے چوری کرݨ دا سلسلہ چلدا رہا تے رام پرساد ہݨ اردو دے عشق اچ ناول تے غزلاں دی کتاباں پڑھݨ دا عادی تھی ڳیا ہئی۔ اتفاق نال ہک ݙینہ بھنگ دے نشے وچ ہووݨ دی وجہ توں رام پرساد کوں چوری کریندے ہوئے پکڑ گھدا ڳیا۔ خوب ٹکور تھئی، ناول تے دیگر کتاباں پھاڑ ݙتے ڳئے لیکن روپیے چراوݨ دی عادت نہ چھٹی۔ اڳاں چل کے جݙݨ اونکوں تھوڑی سمجھ آئی تݙاں اوہ ایں لت توں آزاد تھی سڳے۔

رام پرساد نے اردو مِڈِل دے امتحان وچ پاس نہ تھیوݨ تے انگریزی پڑھنا شروع کیتا۔ نال ہی پڑوس دے ہک پجاری نے رام پرساد کوں پوجا دا طریقہ کار سکھا ݙتا۔ پجاری ہک سلجھی ہوئی علمی شخصیت دے حامل ہئی۔ اوندی شخصیت دا اثر رام پرساد دی زندگی تے وی پیا۔ پجاری دی تعلیمات دی وجہ توں رام پرساد پوجا دے نال تجرد تے عمل کرݨ لڳا۔ پجاری دی دیکھا دیکھی رام پرساد نے ورزش کرݨا وی شروع کر ݙتا۔ سن بلوغ دی جتنی وی بری عادات ذہن وچ ہن اوہ وی چھٹ ڳیاں۔ صرف سگریٹ پیوݨ دی لت نہ چھٹی۔ لیکن اوہ وی کجھ ݙینہاں بعد اسکول دے ہک ہم درس سشیل چندر سین دی مصاحبت نال چھٹ ڳئی۔ سگریٹ چھٹݨ دے بعد رام پرساد دا من پڑھائی وچ لڳݨ لڳا۔ بہت جلد ہی اوہ انگریزی دے پنجویں درجے وچ آ ڳیا۔

رام پرساد اچ غیر متوقع تبدیلی آ چکی ہئی۔ جسم خوبصورت تے طاقتور تھی ڳیا ہئی۔ اوہ باقاعدہ پوجا اچ وقت گزارݨ لڳا ہئی۔ ایں دوران مندر وچ آوݨ والے نمائندے اندرجیت نال اوندا رابطہ تھیا۔ منشی اندرجیت نے رام پرساد کوں آریہ سماج دے بارے وچ ݙسایا تے سوامی دیانند سرسوتی دی لکھی کتاب ستیارتھ پرکاش پڑھݨ کوں ݙتی۔ ستیارتھ پرکاش دے سنجیدہ مطالعے نال رام پرساد دی زندگی تے حیرت انگیز اثر پیا۔

سوامی سوم دیو نال ملاقات

جݙݨ رام پرساد گورنمنٹ سکول شاھجھانپور اچ نانویں کلاس دا شاگرد ہئی تاں اتفاق نال سوامی سوم دیو دی آریا سماج بھون اچ آمد تھئی۔ منشی اندر جیت نے رام پرساد کوں سوامی جی دی خدمت اچ مقرر کر ݙتا۔ اتھوں اوندی زندگی دے حال تے سمت اچ تبدیلی شروع تھئی۔ ہک پاسے ستیارتھ پرکاش دا سنجیدہ مطالعہ تے ݙوجھے پاسے سوامی سوم دیو نال سیاسی موضوعات تے کھلی بحث نال اوندے ذہن اچ حب الوطنی دا جذبہ جاڳیا۔ ١٩١٦ٰ دےآل انڈیا کانگریس دے اجلاس وچ سدر استقبالیہ پنڈت جگت نارائن دے حکم دے دھڄیاں اݙیندے ہوئے رام پرساد نے جݙݨ برسرعام ، بال گنگا دھرتلک دا پورے لکھنؤ شہر وچ پروقار جلوس کڈھا تاں سبھے نوجواناں دی توجہ ایندے عزم تے حوصلے تے مرکوز تھئی۔ اجلاس دے دوران ایندا تعارف ، کیشو چکرورتی، سوم دیو شرما، تے مکندی لال وغیرہ نال تھیا۔ بعد اچ ہوں سوم دیو شرما نے سدھ گوپال شکل نال رل کے ، شہری ادبی مطبع ، کانپور توں ہک کتاب وی شائع کیتی جیندا عنوان رکھا ڳیا "امریکا دی آزادی دی تاریخ" ۔ اے کتاب بابو گنیش پرساد دے زیر اہتمام کرمی پریس لکھنؤ وچ١٩١٦ اچ شائع تھئی ہئی۔ رام پرساد نے اے کتاب اپݨی ما کولوں ݙو الڳ الڳ وقتاں اچ ݙو ݙو سو گھن کے شائع کیتی ہئی۔ ایندا ذکر اوں نے اپݨی سوانح عمری اچ کیتے۔ اے کتاب شائع تھیندے ای ضبط کر گھدی ڳئی۔ بعد اچ جݙݨ کاکوری سازش دا مقدمہ چلا تاں ثبوت دے طور تے ایہا کتاب پیش کیتی ڳئی۔ ہݨ اے کتاب تبدیلی کر کے سرفروشی دی تمنا نامی مطبوعہ کتب دے حصہ سوم اچ مرتب تھی چکی اے تے تینمورتی بھون کتب خانہ، نویں دلی سمیت کئی کتب خانیاں اچ ݙکھیج سڳدی اے۔

مین پوری سازش

١٩١٥ع اچ بھائی پرمانند دی پھانسی دی خبر سݨ کے رام پرساد برطانوی سلطنت کوں ختم کرݨ دا عہد کر چکا ہئی۔ ١٩١٦ع اچ ہک کتاب شائع تھی کے آ چکی ہئی۔ کجھ نینگر ایندے نال جڑ چکے ہن۔ سوامی سوم دیو دا آشیرواد وی انہاں کوں حاصل ہئی۔ ہݨ تلاش ہئی ہک تنظیم دی جیھڑی انہاں نے پنڈت گیندالال ڈکشت دی رہنمائی اچ ماتروویدی دے ناں نال خود ای بݨا گھدی ہئی۔ ایں تنظیم ولوں ہک اشتہار تے ہک عھد وی شائع کیتا ڳیا۔ تنظیم کیتے فنڈ جمع کرݨ دے مقصد نال رام پرساد نے جیہڑا ہݨ تک بسمل دے ناں نال مشہور تھی چکا ہئی، ١٩١٨ع دے دوران ترئے ڈاکے وی مار چھوڑے جیہڑی ڳالہوں پولیس ہوشیار تھی کے جاہ جاہ چھاپے پئی مریندی ہئی۔ ٢٦ توں ٣١ دعسمبر ١٩١٨ع تک دلی دے لال قلعے دے سامݨے تھئے اجلاس اچ ایں تنظیم دے نینگراں نے اچی اواز لا کے اپݨیاں کتاباں ویچݨیاں شروع کیتیاں تاں پولیس دا چھاپا پئے ڳیا لیکن بسمل دی ہوشیاری نال ساریاں کتاباں بچ ڳیاں۔

پنڈت گیندا لال دیکشت دا ڄم ، جمنا دے کنڈے دے مئی گرانہہ اچ تھیا۔ او اٹاوہ ضلعے دے ہک مشہور قصبے، اوریا دے ڈی اے وی سکول اچ استاد ہن۔ حب الوطنی دا جذبہ جاڳیا تاں شیواجی کمیٹی دے ناں نال ہک تنظیم بݨا گھدی تے ہتھیار جمع کرݨا شروع کر ݙتے تے ول ہک واری آگرے اچ ہتھیار گھناندے ہوئے پکڑیج پئے۔ ہک قلعے اچ قید کیتے ڳئے پر اتھوں پولیس کوں چکر ݙے کے فرار تھی ڳئے۔ بسمل دی ماتروویدی تنظیم دا الحاق شیواجی کمیٹی نال کرݨ دے بعد انہاں نے رل کے کئی کم کیتے۔ پنڈت جی ہک واری ول پکڑیجے ہن، فرار تھئے تاں پولیس ول پچھوں پئے ڳئی۔ بھڄ کے دلی نکل ڳئے جتھاں ایں جہان توں جھوک لݙا ڳئے۔ بسمل نے اپݨی آپ بیتی اچ پنڈت گیندا لال دا ذکر ٻہوں سوہݨے انداز نال کیتے۔

مین پوری سازش اچ شاہجہانپور توں چھی نینگر رلے تھئے ہن جنہاں دے لیڈر بسمل ہن پر او پولیس دے ہتھ نہ آئے تے فرار تھی ڳئے۔ ١ نومبر ١٩١٩ع کوں میجسٹریٹ بی ایس کرس نے مین پوری سازش دا فیصلہ سݨا ݙتا۔ جنہاں کوں سزاواں تھیاں ، انہاں وچوں مکندی لال دے علاوہ سب کوں فروری ١٩٢٠ع وچ عام معافی دے اعلان دے تحت چھوڑ ݙتا ڳیا۔ بسمل ݙو سال روپوش ریہا۔ اوندی پارٹی دے ای کجھ ساتھیاں نے شاہجہانپور ونڄ کے اے افواہ پھیلا ݙتی کے رام پرساد پولیس دی گولی نال مر چکے، جبکہ حقیقت اے ہئی کہ او جمنا اچوں تر کے دور نکل ڳیا ہئی تے ول دریا توں ٻاہر نکل کے لک ڳیا۔

روپوشی تے ایں دوران ادبی تخلیق

رام پرساد بسمل نے اتھوں دے ہک چھوٹے جیہے گراں رام پور جاگیر ( رامپور جہانگیر ) اچ پناہ گھدی تے کئی مہینے اتھوں دے اڄاڑ جنگلاں وچ گھمدے ہوئے گرانہہ دے گوجراں دی ڳاں، منجھ کھولی۔ ایندا بڑا دلچسپ بیان اوں نے اپݨی آپ بیتی دے ݙوجھے باب اچ کیتا ہے۔ اتھائیں رہ کے اوں نے اپݨا انقلابی ناول بولشیویكوں کے کرتوت لکھا۔ عملی طور تے ایہ ناول اصل اچ بنگالی زبان وچ چھپی کتاب نهلسٹ رہسیہ دا ہندی ترجمہ ہے جیندی زبان تے انداز ݙوہیں ہی بڑے دلچسپ ہن۔ اروند گھوش دی ہک انتہائی بہترین بنگالی کتاب یوگیک سادھن دا ہندی ترجمہ وی اوں نے زیر زمین رہندے ہوئے ہی کیتا ہئی۔ جمنا کنارے دی كھادر زمین انہاں ݙینہاں پولیس توں بچݨ کیتے محفوظ سمجھی ویندی ہئی ایں واسطے بسمل نے اوں مقام دا بھرپور استعمال کیتا۔ موجودہ وقت اچ ایہ گرانہہ چونکہ گریٹر نوئیڈا دے بیٹا ون سیکٹر دے تحت آندے ایں واسطے ریاستی حکومت نے رام پور جاگیر گرانہہ دے علاقے اچ آوݨ والی محکمہ جنگلات دی محفوظ زمین تے اوندی یاد وچ امر شہید پنڈت رام پرساد بسمل باغ تیار کر ݙتے جیندی نگرانی گریٹر نوئیڈا انتظامیہ دا ریاستی محکمہ جنگلات کریندے۔

بسمل دی ہک خصوصیت ایہ وی ہئی کہ اوہ کہیں وی مقام تے زیادہ ݙینہاں تک کھڑدا نہ ہئی۔ کجھ ݙینہ رام پور جاگیر اچ رہ کے اپݨی سکی بھیݨ شاستری دیوی دے گرانہہ كوسما ضلع مین پوری وچ وی ریہے۔ ہک دلچسپ پہلو ایہ ہے کہ اوندی اپݨی بھیݨ تک اونکوں پہچاݨ نہ پائی۔ كوسما توں چل کے باه پہنچے۔ کجھ ݙینہ باه ریہے وت اتھوں پنهٹ، آگرہ تھیندے ہوئے گوالیار ریاست وچ واقع اپݨے ݙاݙے دے گرانہہ بربائی ( ضلع مورینا، مدھیہ پردیش ) چلے ڳئے۔ اوں نے اتھاں ڄٹ دے ویس اچ رہ کے کجھ ݙینہاں ہل وی چلایا۔ جیویں کہ اتے مذکور ہے کہ اوندی بھیݨ تک پہچاݨ نہ پائی، ایں طرح پولیس تاں بالکل وی نہ پہچاݨ پائی۔ نقل مقانی دے دوران، اوں نے 1918ء وچ شائع انگریزی کتاب دی گرینڈمدر آف رشین روولیوشن دا ہندی ترجمہ کیتا۔ اوندے تمام ساتھیاں کوں ایہ کتاب بہت پسند آئی۔ اوں کتاب دا ناں اوں نے كیتھے ران رکھا ہئی۔ اتنا ہی نی، بسمل نے سشیل مالا سیریز توں کجھ کتاباں وی شائع کیتیاں ہن جنہاں اچ دماغ کی لہر نامی نظماں دا مجموعہ، کیتھے رائن یا آزادی دی دیوی، برشكووسكی کی مختصر سوانح عمری تے دیسی رنگ تے انہاں دے علاوہ بولشیویكیوں کے کرتوت نامی ناول شامل ہن۔ دیسی رنگ دے علاوہ دیگر تریہے کتاباں عام قارئین کیتے اڄ دے دور اچ وی کتب خانیاں وچ دستیاب ہن۔

چوری چورا واقعہ

تحریک خلافت دے عروج اچ چوری چورا، اترپردیش اچ گورکھپور دے قریب ہک قصبہ ہے جتھاں 4 فروری، 1922ء کوں ہندوستانیاں نے برطانوی حکومت دی ہک پولیس چوکی کوں بھاہ لا ݙتی ہئی جیندے نال اوندے وچ لکے ہوئے 22 پولیس ملازم زندہ سڑ کے مر ڳئے ہن۔ ایں واقعے کوں 'چوری چورا سانحہ' دے ناں نال ڄاݨا ویندا ہے۔

ایں واقعے دے فوراً بعد ڳاندھی نے عدم تعاون تحریک کوں ختم کرݨ دا اعلان کر ݙتا۔ بہت سارے لوگاں کوں ڳاندھی دا ایہ فیصلہ مناسب نہ لڳا۔ بالخصوص انقلابیاں نے اوندی براہ راست یا بالواسطہ مخالفت کیتی۔ رام پرساد بسمل تے انہاں دے نوجوان ساتھیاں نے ڳاندھی دی مخالفت کیتی۔ کانگریس وچ كھنہ تے انہاں دے ساتھیاں نے رام پرساد بسمل دے نال مونڈھے نال مونڈھا ملا کے ڳاندھی مخالف اچ ایسا احتجاج کیتا کہ کانگریس وچ ݙو گروپ بݨ ڳئے - ہک اعتدال پسند یا لبرل تے ݙوجھا باغی یا انقلابی۔ ڳاندھی باغی نظریے دے حامیاں کوں کانگریس دے عام جلسیاں وچ احتجاج کرݨ دی وجہ توں ہمیشہ ہلڑباز آہدے ہوندے ہن ۔ ڳاندھی نے عوامی سول نافرمانی دی مہم دے خاتمے دا اعلان کیتا۔ ڳاندھی دے ایں کم نال تحریک خلافت کوں نقصان پہنچا تے اتنی وݙی تحریک دم توڑ ڳئی تے ہندو مسلم اتحاد و اعتماد پارہ پارہ تھی ڳیا۔

ایچ آر اے دی تشکیل

جنوری 1923ء اچ موتی لال نہرو تے دیش بندھو چترجن داس جیہے دولت مند لوگاں نے مل کے سوراج پارٹی بݨا گھدی۔ نوجواناں نے ایڈہاک پارٹی دے طور تے ریولیوشنری پارٹی دا اعلان کر ݙتا۔ ستمبر 1923ء اچ تھئے دہلی دے خصوصی کانگریس اجلاس اچ نوجوانواں نے ایہ فیصلہ کیتا کہ اوہ وی اپݨی پارٹی دا ناں تے آئین وغیرہ دا یقین کرکے سیاست وچ دخل تھیوݨا شروع کریسن۔ڋوجھی جانب ملک اچ جمہوریت دے ناں تے غاصبیت حاوی تھیوݨ دا اندیشہ ہئی۔ ڋٹھا ونڄے تاں اوں وقت انہاں دی ایہ بڑی بصیرت افروز سوچ ہئی۔ مشہور انقلابی لالہ ہردیال، جیہڑے انہاں ڋینہاں بیرون ملک رہ کے ہندوستان کوں آزاد کراوݨ دی حکمت عملی بݨاوݨ اچ لڳے ہوئے ہن، رام پرساد بسمل دے رابطے اچ سوامی سوم دیو دے وقت ےوں ہی ہن۔ لالہ جی نے ہی خط لکھ کے رام پرساد بسمل کوں شچیدرناتھ سانیال تے ید گوپال مکھرجی نال مل کے نویں پارٹی دا آئین تیار کرݨ دی صلاح ڋتی ہئی۔ لالہ جی دا مشورہ من کے رام پرساد الہ آباد ڳئے تے شچیدرناتھ سانیال دے گھر پارٹی دا آئین تیار کیتا۔

نوتشکیل شدہ پارٹی دا ناں مختصر اچ ایچ آر اے رکھا ڳیا تے اوندا آئین پیلے رنگ دے پرچے تے ٹائپ کرکے ارکان کوں بھیڄا ڳیا۔ 3 اکتوبر 1924ء کوں اوں پارٹی (ہندوستان ریپبلکن ایسوسی ایشن) دی ہک مجلس عاملہ دا اجلاس کانپور اچ تھیا جیندے اچ شچیندرناتھ سانیال، یوگیش چندر چٹرجی تے رام پرساد بسمل وغیرہ کئی اہم رکن شامل تھئے۔ اوں اجلاس اچ پارٹی دی قیادت بسمل کوں سونپ كے سانیال تے چٹرجی بنگال چلے ڳئے۔ پارٹی کیتے چندہ جمع کرݨ اچ مشکل کوں ݙیکھدے ہوئے آئرلینڈ دے انقلابیاں دا طریقہ اپنایا ڳیا ہئی تے پارٹی دی طرفوں پہلی ڈکیتی 25 دسمبر 1924ء (کرسمس دی رات ) کوں بمرولی اچ سٹی ڳئی جیندی قیادت بسمل نے کیتی ہئی۔ ایندا ذکر چیف کورٹ آف اودھ دے فیصلے اچ ملدے۔

دی ریوولیوشنری " (اعلامیہ) دی اشاعت

انقلابی پارٹی دی طرفوں 1 جنوری، 1925ء کوں کہیں گمنام جگہ توں شائع تے 28 توں 31 جنوری، 1925ء دے درمیان پورے ہندوستان دے تمام اہم مقامات تے تقسیم، 4 صفحات دے پمفلٹ " دی ریوولیوشنری " اچ رام پرساد بسمل نے وجے کمار دے تخلص نال اپݨے دل دی خیالات دا تحریری طور تے اظہار کریندے ہوئے صاف الفاظ اچ اعلان کر ݙتا ہئی کہ انقلابی ایں ملک دے نظام حکومت وچ کیں طرح دی تبدیلی کرنا چاہندن تے ایندے کیتے اوہ کیا کیا کر سڳدن؟ صرف اتنا ہی نہ، انہاں نے موہن داس ڳاندھی دی پالیسیاں دا مذاق بݨیندے ہوئے ایہ سوال وی کیتا ہئی کہ جیہڑا شخص خود کوں روحانی آہدے اوہ انگریزاں نال کھل کے ڳالھ کرݨ توں ݙردا کیوں ہے؟ انہاں نے ہندوستان دے تمام نوجواناں کوں ایہو جیہے فرضی مہاتما دے بہکاوے اچ نہ آوݨ دا مشورہ ݙیندے ہوئے انہاں دی انقلابی پارٹی اچ شامل تھی کے انگریزوں سے ٹکر لینے کا کھلا مطالبہ کیا تھا۔ دی ریوولیوشنری دے ناں توں انگریزی اچ شائع اوں انقلابی ( منشور ) اچ انقلابیاں دے نظریاتی تفکر کوں بہ حسن طرز سمجھا ونڄ سڳدا اے۔ اوں خط دا عکس ہندی كاویانواد اچ ہݨ دستیاب ہے۔

كاكوری سانحہ

دی روولیوشنری دے ناں توں شائع اوں 4 صفحاتی منشور کوں ݙیکھدے ہی برطانوی حکومت اوندے مصنف کوں بنگال اچ تلاش کرݨ لڳی۔ اتفاق نال شچیندر ناتھ سانیال باكرا وچ اوں وقت گرفتار کر گھدے ڳئے جݙݨ اوہ ایہ پمفلٹ اپݨے کہیں ساتھی کوں پوسٹ کرݨ ویندے پئے ہن۔ ایں طرح یوگیش چندر چٹرجی کانپور توں پارٹی دی میٹنگ کرکے جیویں ہی ہاوڑہ اسٹیشن تے ٹرین توں لتھے کہ ایچ آر اے دے آئین دی ڈھیر ساری نقول دے نال پکڑ گھدے ڳئے۔ انہاں کوں ہزاری باغ جیل اچ بند کر ݙتا ڳیا۔ ݙوہاں رہنماواں دے گرفتار تھیوݨ نال رام پرساد بسمل دے کنڈے تے اترپردیش دے نال نال بنگال دے انقلابی ارکان دی ذمہ داری وی آ ڳئی۔ بسمل دا مزاج ہئی کہ اوہ یا تاں کہیں کم کوں ہتھ اچ نہ ہئی گھندا اور اگر ہک وار کم ہتھ اچ گھن گھدا تاں اونکوں مکمل کیتے بغیر چھوڑیندا نہ ہئی۔ پارٹی دے کم دے کیتے رقم دی ضرورت پہلے وی ہئی لیکن ہݨ تاں ٻئی وی ودھ ڳئی ۔ کتھاؤں وی پیسہ حاصل تھیندا نہ ݙیکھ کے اوں نے 7 مارچ 1925ء کوں بچپری تے 24 مئی 1925ء کوں دواركاپور اچ ݙو سیاسی ڈكیتیاں کیتیاں۔ لیکن انہاں وچ کجھ خاص دولت کوں حاصل نہ تھی سڳی۔

انہاں ݙینہاں ڈکیتیاں اچ ہک شخص موقعے تے ہی ہلاک تھی ڳیا۔ ایندے نال بسمل کوں بے انتہا تکلیف تھئی۔ آخر کار اوں نے ایہ پکا فیصلہ کر گھدا کہ اوہ ہݨ صرف سرکاری خزانہ ہی لوٹیسن۔ ہندوستان دے کہیں وی رئیس دے گھر چوری بالکل نہ کریسن۔

شاہجہان پور اچ انہاں دے گھر تھئی ہک ایمرجنسی میٹنگ اچ فیصلے دے بعد منصوبہ بݨا تے 9 اگست 1925ء کوں شاہجہاں پور ریلوے اسٹیشن توں بسمل دی قیادت اچ کل 10 لوگ، جنہاں اچ اشفاق اللہ خان، راجندر لهری، چندر شیکھر آزاد، شچیندرناتھ بخشی، منمتھ ناتھ گپت، مكندی لال، کیشو چکرورتی (فرضٰی ناں یا تخلص)، مراری شرما ( اصلی ناں مراری گپت ) تے بنواری لال شامل ہن، 8 ڈاؤن سہارنپور - لکھنؤ پسینجر ٹرین اچ سوار تھئے۔ انہاں سب دے کول عام پستولاں دے علاوہ جرمنی دے بݨے چار موزر پستول وی ہن جنہاں دے بٹ اچ كنڈا لاوݨ نال اوہ چھوٹی آٹومیٹك رائفل دی طرح لڳدے ہن تے سامݨے والے دے دل اچ مزید خوف پیدا کریندے ہن۔ انہاں دے ٹریگراں دی صلاحیت وی عام پستولاں توں زیادہ ہئی۔ انہاں ݙینہاں ایہ ٹریگر اڄ دی اے کے - 47 رائفل دی طرح مشہور ہن۔ لکھنؤ توں پہلے كاكوری ریلوے اسٹیشن تے رک کے جیویں ہی گݙی اڳوں ودھی، انقلابیاں نے چین چھک کے اونکوں روک گھدا تے گارڈ دے ݙٻے اچ موجود سرکاری خزانے دا بکس تلے سٹ ݙتا ۔ اونکوں کھولݨ دی کوشش کیتی ڳئی لیکن جݙݨ اوہ نہ کھلا تاں اشفاق اللہ خاں نے اپݨا پستول منمتھ ناتھ کوں پکڑا ݙتا تے ہتھوڑا گھن کے تالا توڑݨ اچ مصروف تھی ڳئے۔ منمتھ ناتھ گپت نے غلطی نال ٹریگر دبا ݙتا جیندے نال گولی چلی تے احمد علی ناں دے مسافر کوں لڳ ڳئی تے اوہ موقعے تے ہی انتقال کر ڳیا۔ چاندی دے سکیاں تے نوٹاں نال بھرے چمڑے دے تھیلے شیٹ اچ ٻدھ کے اتھوں فرار انہاں لوگاں دی جلدی اچ انہاں دی ہک چادر اتھائیں چھٹ ڳئی۔ اگلے ݙینہ اخبارات دے ذریعے اوں ڈکیتی دی خبر پوری دنیا اچ پھیل ڳئی۔ برطانوی حکومت نے اوں ٹرین ڈکیتی کوں سنجیدگی نال گھدا تے ڈی آئی جی۔ دے اسسٹنٹ ( سی آئی ڈی انسپکٹر ) آر اے ہارٹن دی قیادت اچ سب توں تیز طرار پولیس اہلکاراں کوں ایندی جانچ دا کم سونپ ݙتا۔

گرفتاری تے مقدمہ

سی آئی ڈی نے چھان بین کرکے حکومت کوں ایں ڳالھ دی تصدیق کیتی کہ كاكوری ٹرین ڈکیتی انقلابیاں دی ہک منصوبہ بند سازش ہے۔ پولیس نے كاكوری سانحہ دے بارے وچ معلومات ݙیوݨ تے سازش اچ شامل کہیں وی شخص کوں گرفتار کرواوݨ آلے کیتے انعام دا اعلان کرکے اشتہار تمام اہم مقامات تے لا ݙتا۔ اوندا نتیجہ ایہ تھیا کہ پولیس کوں جائے واردات تے ملی چادر اچ لڳے ہوئے دھوٻی دے نشان توں ایں ڳالھ دا پتہ چل ڳیا کہ چادر شاہجہاں پور دے ہی کہیں شخص دی ہے۔ شاہجہاں پور دے دھوٻیاں توں تفتیش تے معلوم تھیا کہ چادر بنارسی لال دی ہے۔ بنارسی لال نال مل کے پولیس نے سارا ماجرا حاصل کر گھدا۔ ایہ وی پتہ چل ڳیا کہ 9 اگست 1925ء کوں شاہجہاں پور توں اوندی پارٹی دے کون کون لوگ شہر توں ٻاہر ڳئے ہن تے اوہ کݙݨ واپس آئے؟ جݙݨ خفیہ طور تے ایں ڳالھ دی تصدیق تھی ڳئی کہ رام پرساد بسمل، جیہڑا ایچ آر اے دا لیڈر ہئی، اوں ݙینہ شہر اچ نہ ہئی تاں 26 ستمبر 1925ء دی رات کوں بسمل دے نال پورے ہندوستان توں 40 توں وی زیادہ لوگاں کوں گرفتار کر گھدا ڳیا۔

كاكوری سانحہ وچ صرف 10 ہی لوگ حقیقی طور تے شامل ہن ایں واسطے انہاں تمام کوں نامزد کیتا ڳیا۔ انہاں وچوں پنج، چندر شیکھر آزاد، مراری شرما (فرضی نام )، کیشو چکرورتی ( فرضی ناں )، اشفاق اللہ خان تے شچیندر ناتھ بخشی کوں چھوڑ کے، جیہڑے پولیس دے ہتھ نہ آئے، باقی تمام افراد تے مقدمہ چلا تے انہاں کوں 5 سال دی قید توں گھن کے پھانسی دی سزا سݨائی ڳئی۔ فرار ملزمین دے علاوہ جنہاں جنہاں انقلابیاں کوں ایچ آر اے دا سرگرم کارکن ہووݨ دے شبہ اچ گرفتار کیتا ڳیا ہئی انہاں وچوں 16 کوں ثبوت نہ ملݨ دی وجہ توں رہا کر ݙتا ڳیا۔ اسپیشل مجسٹریٹ عین الدین نے ہر انقلابی دی کافی پچھ تاچھ کیتی۔ صرف اتنا ہی نہ، کیس کوں سیشن کورٹ وچ بھیڄݨ توں پہلے ہی ایں ڳالھ دے تمام گواہ تے ثبوت جمع کر گھدے ہن کہ اگر اپیل وی کیتی ونڄے تاں ہک وی ملزم بغیر سزا دے چھٹ نہ سڳے۔

بنارسی لال کوں حوالات اچ ہی پولیس نے سخت سزا دا خوف ݙکھا کے اپݨا ہمنوا بݨا گھدا۔ شاہجہاں پور ضلع کانگریس کمیٹی اچ پارٹی فنڈ کوں گھن کے ہوں بنارسی دا بسمل نال جھڳڑا تھی چکا ہئی۔ بسمل نے، جیہڑا اوں وقت ضلعی کانگریس کمیٹی دے آڈیٹر ہئی، بنارسی تے پارٹی فنڈ اچ خردبرد دا الزام ثابت کریندے ہوئے اونکوں کانگریس پارٹی دی ابتدائی رکنیت توں معطل کر ݙتا ہئی۔ بعد اچ جݙݨ موہن داس ڳاندھی 16 اکتوبر 1920ء ( ہفتہ ) کوں شاہجہاں پور آئے تاں بنارسی نے اوندے نال مل کے اپݨا موقف ركھا۔ ڳاندھی جی نے اوں وقت ایہ آکھ کے کہ چھوٹی موٹی ہیرا پھیری کوں اتنا طول نی ݙیوݨا چاہیدا، انہاں ݙینہاں اچ صلح کرا ݙتی۔ لیکن بنارسی بڑا ہی کدورت والا آدمی ہئی۔ اوں نے پہلے تاں بسمل توں معافی منگ گھدی، ول ڳاندھی جی کوں الڳ گھن ونڄ کے انہاں دے کن بھر ݙتے کہ رام پرساد بڑا ہی مجرم قسم دا شخص ہے۔ اوہ ایندی کہیں ڳالھ دا نہ تاں خود یقین کرن نہ ہی کہیں ٻئے کوں کرݨ ݙیون۔

اڳاں چل کے ہوں بنارسی لال نے بسمل نال دوستی کر گھدی تے مٹھی مٹھی ڳالھیں نال پہلے اوں دا اعتماد حاصل کیتا تے اوندے بعد اوندے نال کپڑے دے کاروبار اچ حصہ دار بݨ ڳیا۔ جݙݨ بسمل نے موہن داس ڳاندھی دی تنقید کریندے ہوئے اپݨی الڳ پارٹی بݨا گھدی تاں بنارسی لال انتہائی خوش تھیا تے موقعے دی تلاش اچ چپ سادھے ٻیٹھا ریہا۔ پولیس نے مقامی لوگاں توں بسمل تے بنارسی دے گزشتہ جھڳڑے دا قضیہ ڄاݨ کے ہی بنارسی لال کوں اپروور ( سرکاری گواہ ) بݨایا تے بسمل دے خلاف پورے مقدمے اچ ہک معصوم اوزار دی طرح استعمال کیتا۔ بنارسی لال کاروبار اچ حصہ دار ہووݨ دی وجہ توں پارٹی دے متعلق ایسی ایسی خفیہ ڳالھیں ڄاݨدا ہئی، جنہاں کوں بسمل دے علاوہ ٻیا کوئی نہ ڄاݨ سڳدا ہئی۔ ایندا ذکر رام پرساد بسمل نے اپݨی آپ بیتی اچ کیتا ہے۔

لکھنؤ جیل اچ تمام انقلابیاں کوں کٹھا ركھا ڳیا تے ہجرت گنج چوراہے دے کول رنگ تھیٹر ناں دی ہک عالی شان عمارت اچ عارضی عدالت دا انعقاد کیتا ڳیا۔ رنگ تھیٹر ناں دی ایہ بلڈنگ، کوٹھی حیات بخش تے ملکہ عہد سلطنت دے محل دے درمیان ہوندی ہئی جیندے اچ برطانوی افسر آ کے فلم تے ڈراما وغیرہ ݙیکھ کے تفریح کریندے ہوندے ہن۔ ہوں رنگ تھیٹر اچ مسلسل 18 مہینے تک کنگ امپرر ورسیس رام پرساد بسمل اینڈ ادرس (King Emperor v. Ram Prasad Bismil) دے ناں نال چلائے ڳئے تاریخی مقدمے دا ڈراما کرݨ اچ برطانوی حکومت نے 10 لکھ روپے اوں وقت خرچ کیتے ہن جݙݨ سونے دی قیمت 20 روپیے تولہ ( 12 گرام ) ہوندی ہئی۔ ایندے توں زیادہ دلچسپ ڳالھ ایہ تھئی کہ برطانوی حکمراناں دے حکم توں ایہ عمارت وی بعد اچ منہدم کر ݙتی ڳئی تے اوندی جگہ سن 1929ء-1932ء اچ جی پی او (جنرل پوسٹ آفس ) لکھنؤ دے ناں نال ہک ݙوجھی شاندار عمارت برطانوی حکومت دی جانب توں کھڑی کر ݙتی ڳئی۔ مگر جݙݨ 1947ء اچ بھارت آزاد تھی ڳیا تاں اتھاں ڳاندھی دی شاندار مورتی نصب کیتی ڳئی۔ جݙݨ مرکز اچ غیر كانگریسی جنتا پارٹی حکومت پہلی وار تشکیل تھئی تاں اوں وقت دے زندہ انقلابیاں دی اجتماعی کوششاں نال 1977ء اچ منعقد كاكوری شہید نصف صدی تقریب دے وقت اتھاں كاكوری کالمز دا سورج اتر پردیش دے گورنر گنپتی راؤ دیوراؤ تپاسے نے نصب کیتا تاکہ اوں مقام دی یاد قائم رہے۔

ایں تاریخی مقدمے اچ سرکاری خرچ نال ہركرن ناتھ مشرا کوں انقلابیاں دا وکیل مقرر کیتا ڳیا جبکہ جواہر لال نہرو دے رشتے اچ سالے لڳݨ والے مشہور وکیل دے جگت نارائن ' ملا ' کوں ہک سوچی سمجھی حکمت عملی دے تحت سرکاری وکیل بݨایا ڳیا۔ جگت نارائن نے اپݨی طرفوں تمام انقلابیاں کوں سخت توں سخت سزا ݙیواون اچ کوئی کسر باقی نہ ركھی۔ ایہ اوہے جگت نارائن ہن جنہاں دی مرضی دے خلاف 1916ء اچ بسمل نے مقبول عام رہنما بال گنگادھر تلک دا شاندار تے پر وقار جلوس پورے لکھنؤ شہر اچ کڈھا ہئی ۔ ہیں ڳالھ توں چڑ کے مین پوری سازش اچ وی انہی ملاجی نے سرکاری وکیل دی حیثیت نال زور تاں کافی لایا لیکن اوہ رام پرساد بسمل دا ہک وی وال ویكا نہ کر پائے ہن، کیونکہ مین پوری سازش اچ بسمل فرار تھی ڳیا ہئی تے ݙو سال تک پولیس دے ہاتھ ہی نہ آیا۔

مقدمے دی کارروائی دا ہک غیر ارادی پہلو

غیر منقسم ہندوستان اچ کجھ دائیں بازو دی تنظیماں کانگریس دی پالیسیاں دی مخالف ہن کہ تحریک خلافت ےے بعض معاملیاں اچ اوہ مسلماناں دے مفادات کوں ہندواں دے مقابلے ترجیح ݙیندی پئی ہے۔ ایہ دعوٰی وی کیتا ڳیا کہ رام پرساد بسمل مقدمے دی تیاری اچ مسلمان پولیس افسران دا نمایاں رول ریہا جنہاں نے مقدمے دی تیاری تے پھانسی یا سخت ترین سزا دی بھرپور کوشش کیتی۔ تاہم پروپگنڈا پھیلاوݨ والے ایہ لوگ ایں ڳالھ کوں فراموش کر ٻیٹھے کہ بسمل دے ہک قریب ترین ساتھی جنہاں نے وی تختہ دار نال جان گنوائی ہئی ہک مسلمان ہن تے انہاں دا ناں اشفاق اللہ خان ہئی۔

پھانسی دی سزا تے اپیل

6 اپریل 1927ء کوں خصوصی سیشن جج اے ہیملٹن نے 115 صفحات دے فیصلے اچ ہر اوں انقلابی تے لائے ڳئے الزامات تے غور کریندے ہوئے لکھا کہ ایہ کوئی عام ٹرین ڈکیتی نی، بلکہ برطانوی سلطنت کوں اکھاڑ سٹݨ دی ہک سوچی سمجھی سازش ہے۔ حالانکہ انہاں وچوں کوئی وی ملزم اپݨے ذاتی مفاد کیتے اوں منصوبے اچ شامل نہ تھیا لیکن چونکہ کہیں نے وی نہ تاں اپݨے کیتے تے کوئی توبہ کیتی اے تے نہ ہی مستقبل اچ ایں طرح دی سرگرمیاں توں خود کوں الڳ رکھݨ دا وعدہ ݙتے، لہذا جیہڑی وی سزا ݙتی ڳئی ہے سوچ سمجھ کے ݙتی ڳئی ہے تے ایں حالت اچ ایندے اچ کہیں وی قسم دی کوئی چھوٹ نی ݙیویج سڳدی۔ وت وی، انہاں وچوں کوئی وی ملزم اگر تحریری توبہ ظاہر کریندے تے مستقبل اچ ایویں نہ کرݨ دا وعدہ ݙیندے تاں اوندی اپیل تے ایڈیشنل کورٹ غور کر سڳدی ہے۔

فرار انقلابیاں اچ اشفاق اللہ خان تے شچیندر ناتھ بخشی کوں بہت بعد اچ پولیس گرفتار کر پائی۔ اسپیشل جج جے آر ڈبلیو بینٹ دی عدالت اچ كاكوری سازش دا سپلیمنٹری کیس دائر کیتا ڳیا تے 13 جولائی 1927ء کوں ایہا ڳالھ دہریندے ہوئے اشفاق اللہ خان کوں پھانسی تے شچیندرناتھ بخشی کوں عمر قید دی سزا سݨا ݙتی ڳئی۔ سیشن جج دے فیصلے دے خلاف 18 جولائی 1927ء کوں اودھ چیف کورٹ اچ اپیل دائر کیتی ڳئی۔ چیف کورٹ دے چیف جسٹس سر لوئیس شرٹس تے خصوصی جج محمد رضا دے سامݨے ݙوہیں معاملے پیش تھئے۔ جگت نارائن ' ملا ' کوں سرکاری موقف رکھݨ دا کم سونپا ڳیا جبکہ سزا یافتہ انقلابیاں دی طرفوں کے سی دت، جےكرن ناتھ مشرا تے كرپا شنكر ہجیلا نے بالترتیب راجندر ناتھ لاہڑی، ٹھاکر روشن سنگھ تے اشفاق اللہ خان دی پیروی کیتی۔ رام پرساد بسمل نے اپݨی پیروی خود کیتی کیونکہ سرکاری خرچ تے انہاں کوں لكشمی شنكر مشرا ناں دا ہک بڑا عام جیہا وکیل ݙتا ڳیا ہئی جیں کوں گھنݨ توں انہاں نے صاف انکار کر ݙتا۔ بسمل نے چیف کورٹ دے سامݨے جیہڑے ویلے رواں انگریزی اچ فیصلے دے خلاف بحث کیتی تاں سرکاری وکیل جگت ناراین ' ملا ' چونک ڳئے ہن۔ بسمل دی اوں دلیلی صلاحیت تے چیف جسٹس لوئیس شرٹس کوں اوندے توں ایہ پچھݨا پیا - مسٹر رام پرساد ! فرام وچ یونیورسٹی ڈڈ یو ٹیک دی ڈگری آف لا؟ ( رام پرساد ! توں کیہڑی یونیورسٹی توں قانون دی ڈگری گھدی؟ ) تے اوں نے کھل کے آکھا - ایكسكیوز می سر! اے كنگ میكر ڈزنٹ ریكوائر اے ڈگری۔ ( معذرت چاہیدی اے جناب ! بادشاہ بݨاوݨ والے کوں کہہں ڈگری دی ضرورت نی ہوندی۔) عدالت نے اوندے جواب اچ سختی نال بسمل دی طرفوں 18 جولائی، 1927ء کوں ݙتی ڳئی خود وکالت کرݨ دی درخواست مسترد کر ݙتی۔ اوندے بعد انہاں نے 76 صفحے دی تحریری بحث پیش کیتی۔ اونکوں پڑھ کے ججاں نے ایہ خیال ظاہر کیتا کہ ایہ بحث بسمل نے خود نہ لکھ کے کہیں پیشہ ور توں لكھوائی ہے۔ آخر کار عدالت دی طرفوں اوندی طرفوں لكشمی شنكر مشرا کوں بحث کرݨ دی اجازت ݙتی ڳئی جینکوں گھنݨ توں بسمل نے منع کر ݙتا ہئی۔

كاكوری سانحے دا مقدمہ لکھنؤ اچ چلدا پیا ہئی ۔ پنڈت جگت نارائن ملا سرکاری وکیل دے نال اردو دے شاعر وی ہن۔ انہاں نے ملزمان کیتے " ملازم " لفظ ٻول ݙتا۔ ول کیا ہئی، پنڈت رام پرساد بسمل نے جھٹ نال انہاں تے ایہ چٹیلی پھٻتی کسی:

ملازم ہم کو مت کہئے، بڑا افسوس ہوتا ہے

عدالت کے ادب سے ہم یہاں تشریف لائے ہیں

پلٹ دیتے ہیں ہم موج حوادث اپنی جرات سے

کہ ہم نے آندھیوں میں بھی چراغ اکثر جلائے ہیں۔

انہاں دے آکھݨ دا مطلب ہئی کہ ملازم اوہ ( بسمل ) نی، بلکہ ملا ہن جیہڑے حکومت توں تنخواہ گھندن ۔ اوہ ( بسمل وغیرہ ) تاں سیاسی قیدی ہن ایں واسطے انہاں دے نال تمیز نال پیش آون۔ ایندے نال ہی ایہ انتباہ وی کیتا کہ اوہ سمندر دی لہراں تک کوں اپݨے حوصلے نال پلٹݨ دا دم رکھدن ؛ مقدمے دی بازی پلٹݨا کیہڑی وݙی ڳالھ ہے؟ ملا نے اوں ݙینہ کوئی جرح نہ کیتی کیونکہ اوہ اوں ݙینہ حاضرجوابی کیتے تیار نہ ہن۔

چیف کورٹ اچ شچیندر ناتھ سانیال، بھوپندر ناتھ سانیال تے بنواری لال کوں چھوڑ کے باقی تمام انقلابیاں نے اپیل کیتی ہئی۔ 22 اگست، 1927ء کوں جیہڑا فیصلہ سݨایا ڳیا اوندے مطابق رام پرساد بسمل، راجندر ناتھ لاہڑی تے اشفاق اللہ خان کوں آئی پی سی دی دفعہ 121 ( اے ) تے 120 ( بی ) دے تحت عمر قید تے 302 اور 396 دے مطابق پھانسی تے ٹھاکر روشن سنگھ کوں پہلی ݙو دفعہ اچ 5 +5 = کل 10 سال دی سخت قید تے اڳلی ݙو دفعہ دے مطابق پھانسی دا حکم تھیا۔ شچیندر ناتھ سانیال، جݙݨ جیل اچ ہن تاں تحریری طور تے اپݨے کیتے تے توبہ دا اظہار کریندے ہوئے مستقبل اچ کہیں وی انقلابی کارروائی اچ حصہ نہ گھنݨ دا وعدہ ݙے چکے ہن۔ اوں بنیاد تے انہاں دی عمر قید برقرار رہی۔ شچیندر دے چھوٹے بھائی بھوپندر ناتھ سانیال تے بنواری لال نے اپݨا اپݨا جرم قبول کریندے ہوئے عدالت دی کوئی وی سزا بھڳتݨ دی رضامندی پہلے ہی ݙے رکھی ہئی ایں واسطے انہاں نے اپیل نہ کیتی اور ݙوہاں کوں 5-5 سال دی سزا دا حکم قائم ریہا ۔ چیف کورٹ وچ اپیل کرݨ دے باوجود یوگیش چندر چٹرجی، مكندی لال تے گووندچرن کار دی سزاواں 10-10 سال توں ودھا کے عمر قید اچ تبدیل کر ݙتے ڳئے ۔ شچندر بھٹاچاریہ تے وشنوشرن دبلش دی سزا وی جوں دی توں ( 7 – 7 سال) قائم رہیاں۔ اپݨی انفرادی خوشخطی دا مظاہرہ کریندے ہوئے اپیل ݙیوݨ دی وجہ صرف پرویش چٹرجی دی سزا کوں 5 سال توں گھٹ کرکے 4 سال کر ݙتا ڳیا۔ اوں سانحے اچ سب توں گھٹ سزا ( 3 سال) رام ناتھ پانڈے کوں تھئی۔ منمتھ ناتھ گپت، جنہاں دی گولی نال ہک مسافر ہلاک تھیا ہئی، دی سزا 10 ودھا کے 14 سال کر ݙتی ڳئی۔ كاكوری سانحے اچ استعمال ماجر پستول دے کارتوس چونکہ پریم كرش کھنہ دے ہتھیار دے لائسنس تے خریدے ڳئے ہن جیندے کافی ثبوت مل ونڄݨ دی وجہ توں پریم كرش کھنہ کوں 5 سال دی سخت قید دی سزا بھڳتݨا پئی۔

چیف کورٹ دا فیصلہ آندے ہی پورے ملک اچ سنسنی پھیل ڳئی۔ ٹھاکر منجیت سنگھ راٹھور نے مرکزی لیجسلیٹیوکاؤنسل اچ كاكوری سانحے دے تمام پھانسی ( سزائے موت) شدہ قیدیاں دی سزا گھٹ کرکے عمر قید اچ تبدیل کرݨ دی تجویز پیش کرݨ دی اطلاع ݙتی۔ كونسل دے کئی ارکان نے سر ولیم مورس کوں، جیہڑا اوں وقت متحدہ علاقے دا گورنر ہئی، ایں ارادے دی ہک عرضداشت وی ݙتی لیکن اوں نے اونکوں مسترد کر ݙتا۔ نویں مرکزی كونسل دے 78 ارکان نے اوں وقت دے وائسرائے تے گورنر جنرل ایڈورڈ فریڈرک لڈلے ووڈ کوں شملہ اچ دستخط تے مشتمل میمورنڈم بھیڄا جیندے تے خاص طور تے پنڈت مدن موہن مالویہ، محمد علی جناح، این سی كے لكر، لالہ لاجپت رائے، گووند ولبھ پنت، وغیرہ نے دستخط کیتے ہن لیکن وائسرائے تے اوندا وی کوئی اثر نہ تھیا۔ آخر اچ مدن موہن مالویہ دی قیادت اچ پنج افراد دا ہک نمائندہ منڈل شملہ ونڄ کے وائسرائے نال ملا تے اونکوں ایہ درخواست کیتی کہ چونکہ انہاں چاراں ملزمان نے تحریری طور تے حکومت کوں ایہ وعدہ ݙتا ہے کہ اوہ مستقبل اچ ایں قسم دی کہیں وی سرگرمی اچ حصہ نہ گھنسن تے انہاں نے اپݨے کیتے تے توبہ دا اظہار کیتا ہے لہذا ججمینٹ تے نظر ثانی کیتی ونڄ سڳدی ہے۔ چیف کورٹ نے اپݨے فیصلے اچ وی ایہ ڳالھ لکھی ہئی۔ اوندے باوجود وائسرائے نے انہاں کوں صاف انکار کر ݙتا۔

آخر کار بیرسٹر موہن لال سکسینہ نے شاہی كونسل اچ درخواست معافی دی دستاویز تیار کر کے انگلینڈ دے مشہور وکیل ایس ایل پولک دے کول بھڄوائی لیکن لندن دے ججاں تے بادشاہ دے قانونی صلاح کاراں نے اوندے تے بڑی سخت دلیل ݙتی کہ ایں سازش دا محرک رام پرساد بسمل بڑا ہی خطرناک تے پیشہ ورانہ مجرم ہے۔ اگر اونکوں معاف کر ݙتا ڳیا تاں اوہ مستقبل اچ ایندے توں وی وݙا تے شدید سانحہ کر سڳدے۔ ایں صورت حال اچ حکومت کوں ہندوستان اچ حکومت کرݨا ناممکن تھی ویسی ۔ ایندا نتیجہ ایہ تھیا کہ شاہی كونسل اچ بھیڄی ڳئی درخواست معافی دی اپیل وی مسترد تھی ڳئی۔

گورکھپور جیل اچ پھانسی

16 دسمبر 1927ء کوں بسمل نے اپݨی آپ بیتی دا آخری باب مکمل کرکے جیل توں ٻاہر بھڄوا ݙتا۔ 18 دسمبر 1927 کوں ما پیؤ نال آخری واری ملاقات کیتی تے سوموار 19 دسمبر 1927 کوں سویر دے 6 وڄ کے 30 منٹ تے گورکھپور دی ضلعی جیل اچ اونکوں پھانسی ݙے ݙتی ڳئی۔ بسمل دی قربانی دی خبر سݨ کے بہت بڑی تعداد اچ عوام جیل دے دروازے تے جمع تھی ڳئے۔ جیل دا اہم دروازہ بند ہی ركھا ڳیا تے پھانسی گھر دے سامݨے والی دیوار کوں توڑ کے بسمل دی لاش اوندے اہل خانہ دے حوالے کر ݙتی ڳئی۔ لاش کوں ݙڈھ لکھ لوگاں نے جلوس کڈھ کے پورے شہر اچ گھمیندے ہوئے راپتی دریا دے کنارے راج گھاٹ تے آخری رسومات دے نال سپرد آتش کر ݙتا۔