علامہ اقبال تے سرائیکی لوک ادب

علامہ اقبال دا شعری تصور، فلسفیانہ افکار، شعری رمزاں دا ڄاݨوں اَتے مشرقیت دے جذبے نال ٹٻ ٹار (سرشار) ہے۔ اقبال دا کلام مشرق دے مسلماناں دے نظام حیات اِچ ٹرݨ آلے خاموش انقلاب کیتے راہ رستے دا سوجھیلا ثابت تھیا۔ شاعر مشرق ’’خوشحال خاں دی وصیت‘‘ کوں نشابر کرݨ اَتے حیاتی دے آخری ݙینہاں اِچ ٻولیڄݨ آلیاں زباناں نال ݙاڈھی حُب سک رکھیندے ہن۔ ݙوجھیاں پاکستانی زباناں دے لکھاریاں وانگوں سرائیکی زبان دے کئی لکھاری وی فکر اقبال دے عاشق ہن۔ اقبال دے زمانے سرائیکی زبان دے ایجھے دانشور موجود ہن جنہاں اقبال نال ملاقات کیتی یا خطوط دے ذریعے رابطے اِچ رہیے۔ مشہور ماہر لسانیات ڈاکٹر مہر عبدالحق آپݨے طالب علمی دے زمانے پروفیسر کریم بخش دے ذریعے علامہ اقبال کوں ملیئے۔ سرائیکی دے اہم لوک شاعر حسن رضا گردیزی وی دوران تعلیم راجہ عبداللہ نیاز دے رَلے اقبال کوں ملیئے۔ ملاقاتاں دے حوالے نال عبداعظیم خاں نتکاݨی دا ناں وی آندے جنہاں دی اقبال دے حوالے نال لکھیل سرائیکی نظم اقبال دے عہد اِچ سامݨے آئے جذبات دی آئینہ دار ہے۔

سرائیکی زبان اچ اقبال کوں تدرانہ عقیدت پیش کرݨ دا سلسلہ اَڄ توݨی جاری اے۔ ساݙے درجناں شعراء کرام ایجھے ہن جے اُنہاں دے کلام اُتے جھاتی ماروں تاں سُدھ پوندی اے جو انہاں علامہ اقبال کوں خراج پیش کیتے۔ اُنہاں اِچوں جانباز جتوئی، حسن رضا گردیزی، نشتر غوری، سفیر لشاری، امید ملتانی، دلشاد کلانچوی، محمد رمضان طالب، قاسم جلال اتے اسلم میتلا دے ناں قابل ذکر ہن۔ نثری حوالے نال وی اقبال دی فکر تے نظریات سوجھواݨاں دی توجہ دا مرکز رہیٔن۔ اقبال بارے سینکڑاں مضامین مختلف سرائیکی رسالیاں اِچ چھپن۔ ملتان دے مہینہ وار ’’سرائیکی ادب‘‘ ملتان اچ محمد اسماعیل احمداݨی مولانا نور احمد خاں فریدی، ارشد ملتانی، محمد علی خاں بلوچ، سجاد حیدر پرویز، نسیم لیہ اتے محمد اسلم میتلا دیاں تحریراں قابل ذکر ہن۔ ترائے ماہی ’’سرائیکی‘‘ بہاولپور دے شماریاں اِچ نشتر غوری، انیس پیر زادہ، دلشاد کلانچوی، ظفر لشاری اتے عبدالباسط بھٹی دے مضامین چھپدے رہ ڳئین۔ محمد رمضان طالب، اعجاز ڈیروی، عبدالقدوس ساجد اَتے غلام محمد نظامی مہینہ وار ’’فرید رنگ‘‘ دیرہ غازی خان اِچ فکر اقبال بارے لکھدے رہ ڳئین۔ کتاباں سلسلیاں اِچ ’’سچار‘‘ اَتے ’’سنہڑا‘‘ احمد پور شرقیہ اِچ وی فکر اقبال بارے مضمون چھپدے رہ ڳئین۔

تحقیق تے تنقید دے حوالے نال دلشاد کلانچوی دیاں ݙوں کتاباں ’’ساݙا بخت اقبال‘‘ اَتے ’’چنڳا ٻال اقبال‘‘ سامݨے آئین۔ ’’چنڳا ٻال اقبال‘‘ اِچ اقبال دی حیاتی جزواً پیش کیتی ڳئی اے۔ جݙاں جو ’’ساݙا بخت اقبال‘‘ دے ذریعے اقبال دی فکر کوں مربوط انداز اِچ واضح کرݨ دی تݨ ماری ڳئی اے۔ ڈاکٹر طاہر تونسوی دی کتاب ’’علامہ اقبال تے سرائیکی زبان و ادب، اقبالیات دے موضوع اُتے ݙاڈھی سوہݨی کتاب ہے۔ ایں کتاب اِچ کلامِ اقبال دے ترجمے، نذرانہ عقیدت تے مختلف اشاریئے ݙتے ڳئین۔ ظہور احمد دھریجے آپݨی کتاب ’’علامہ اقبال تے سرائیکی وسیب‘‘ دے ذریعے جتھاں وسیب دا نین نقشہ پیش کیتے اُتھاہیں اقبال نال ملاقاتاں دے سلسلے، خطوط اَتے اقبالیات دے موضوع اُتے کم کرݨ آلے ادیباں اَتے دانشوراں دیاں عالمانہ آراء وی سامݨے گھن آئین۔ ایندے علاوہ علامہ اقبال دی صفت خواجہ فرید نال عقیدت اَتے سرائیکی وسیب خصوصاً ریاست بہاولپور نال اقبال دے تعلق دی وضاحت ایں کتاب دی اہمیت ودھائی اے۔

کلام اقبال دے منظوم ترجمیاں کوں سرائیکی ادب اِچ اقبال شناسی دی واضح دلیل آکھ سڳدے ہیں۔ فکر اقبال دی تشریح تے تعبیر کیتے نسیم لیہ دے قلم اِچوں ’’نال جبریل‘‘ دیاں چوݨویاں غزلاں، رباعیاں اَتے نظماں دے منظوم سرائیکی ترجمے دی کتاب ۱۹۷۴ء اِچ چھپی۔

ایں کتاب اِچ ترجمیاں توں پہلے اقبال دے مکالمے ’’مرید ہندی اور پیر رومی‘‘ دی تقلید اِچ ’’مرید پنجاب اتے پیر مشرق‘‘ دے عنوان نال نسیم لیہ اتے علامہ اقبال دے درمیان مکالمہ شامل کیتا ڳئے۔ جیندے اِچ ݙکھایا ڳئے جو پیر مشرق دے آکھݨ اُتے مرید پنجاب کنوں ٻال جبریل دا سرائیکی ترجمہ کرایا ڳئے۔ نسیم لیہ آپݨے ترجمے اِچ شعراں دے معنوی اَتے صوری سوہݨپ کوں برقرار رکھیندے ہوئے نال جبریل دی بحر تے قافیے کوں ممکنہ حد تئیں بدلݨ توں گریز کیتے۔ مثال دے طور تے ایہ ترجمہ ݙیکھو اقبال آکھیئے۔

ہوا ہے گو تُندو تیز لیکن چراغ اپنا جلا رہا ہے

وہ مرد درویش جس کو حق نے دیئے ہیں انداز خسروانہ

ہݨ نسیم لیہ دا ترجمہ ݙیکھو:

ہوا دے ہن توڑے تیز جکھڑ تاں وت وی ݙیوا ٻلیندا ودے

اوہو قلندر کریم نے ٹھاٹ باٹ جیکوں ݙتے شہانہ

ڈاکٹر مہر عبدالحق علامہ اقبال دی جڳ مشہور کتاب ’’جاوید نامہ‘‘ دا ݙاڈھا سوہݨا سرائیکی ترجمہ کیتے۔ ایہ منظوم ترجمہ چھپݨ توں پہلے ریڈیو پاکستان ملتان توں تمثیل دی شکل پندراں قسطاں اِچ نشر تھیا۔ تے ول ۱۹۷۴ء اِچ شائع تھیا۔ ایندا ترجمہ وی ااقبال دی بحر اِچ کیتا ڳئے۔ اِتھوں تئیں جو کئی اصطلات کوں وی تبدیل نی کیتا ڳیا۔ البتہ کتاب دے چھیکڑ اِچ ڈھیر ساریاں اصطلات دی تشریح کر ݙتی ڳئی اے۔

نواز سیت پوری، خادم ملک ملتانی، اَتے ڈاکٹر ایاز سہروردی ’’شکوہ جواب شکوہ‘‘ دا ترجمہ کیتے۔ انہاں اِچوں ڈاکٹر ایاز سہر وردی دا منظوم سرائیکی ترجمہ ’’روح رہان‘‘ دے ناں نال شائع تھئے۔ جݙاں جو نواز سیت پوری دا قلمی ترجمہ ا۔تے خادم ملک ملتانی دا کمپوز تھیا منظوم ترجمہ وی موجود ہے۔ غیر مطبوعہ ترجمے دے حوالے نال نشر غوری دا ناں وی آندے جنہاں ’’رموز بے خودی‘‘ دا سرائیکی ترجمہ کیتے ایویں علامہ غلام حسین زائر ’’اسرار خودی‘‘ دا ترجمہ کیتے۔ جیڑھا قلمی حالت اِچ موجود ہے مختلف تراجم دے حوالے نال حافظ سعید قریشی دے ترجمہ تھئے علامہ اقبال دے ݙوں خط سہ ماہی ’’سرائیکی‘‘ بہاولپور اِچ شائع تھئے۔ امید ملتانی علامہ اقبال دیاں کئی نظماں دا منظوم سرائیکی ترجمہ کیتے۔ جنہاں اِچوں عقل و دل، پرندے کی فریاد، رات اور شاعر بلال، چاند اَتے ہمالیہ قابل ذکر ہن۔ اکرم رونگھا، ڈاکٹر ایاز سہروردی اتے اصغر عابد وی اقبال دیاں کئی نظماں دے ترجمے کیتن۔ اِتھوں سرائیکی ادب اتے علامہ اقبال دے گہرے تعلقات دا پتہ لڳدے۔ ترجمیاں دے علاوہ کئی سرائیکی شعراء دے کلام اِچ شعوری اَتے لا شعوری طور تے علامہ اقبال دی تقلید نظر آندی اے۔ ’’تعمیر خودی‘‘ دے عنوان نال نسیم لیہ دی اردو نظم دی ضخیم کتاب ’’تقلید اقبال‘‘ اے جیڑھی حالی چھپ نی سڳی۔

عوامی شاعر شاکر شجاع آبادی وی علامہ اقبال کنوں متاثر تھی کے کئی شعر لکھین۔ جینویں اُنہاں ’’شکوہ جواب شکوہ‘‘ کوں آپݨے انداز اِچ کجھ ایں طرحاں پیش کیتے۔

شکوہ:

میݙی سوچ تے پاݨی پھیر سڄݨ ݙتو کھیݙ ونڄا میݙا کیا رہ ڳئے

میݙا امن سکون آرام خوشی کیتو لوݨ سدا میݙا کیا رہ ڳئے

کر ختم جوانی شاکر دی ݙتو کمر نِوا میݙا کیا رہ ڳئے

میݙے شکوے تے اِعتبار نہ کر چلو آپ ݙسا میݙا کیا رہ ڳئے

جواب شکوہ:

تیڈا رووݨ کوڑ دا رووݨ ہے اڄاں رووݨ جوڳا حال نِوہی

تیݙے زور جتی تیکوں بار ݙتم ݙٹھا درداں دا گڑدھال نوہی

جینکوں جو ݙیواں ذمے وار تاں نی میݙی قدرت دا بھائیوال نوہی

میݙا شکوہ ہوش سنبھال تے کر توں شاکرؔ ہیں اقبال نوہی

علامہ اقبال دی حضرت خواجہ غلام فرید نال عقیدت وی سرائیکی ادب دا ہک اہم حوالہ ہے ۔ خواجہ فرید دے صوفیانہ افکار اَتے تخلیق شعور دی ڄاݨ وندی دی وجہ توں علامہ اقبال اُنہاں کوں عالمگیر حیثیت دا حامل قرار ݙیندے ہوئے آکھیا۔

’’افسوس جو خواجہ صاحب دی شاعری ہک خاص علاقے تئیں محدود رہ ڳئی اے۔ انہاں دا کلام گہرا مطالعہ منڳدے میکوں تاں ایندے اندر بین الاقوامی حیثیت تے اہمیت دے عناصر نظر آندن۔‘‘

جے کلام اقبال تے کلام فرید دا تجزیہ کریڄے تاں کئی جائیں اُتے سانجھ نظر آندی اے۔ مثال دے طور تے

اقبال:

اقبال محرم اپنا کوئی نہیں جہاں میں

معلوم کیا کسی کو دردِ نہاں ہمارا

فرید:

کینکوں حال سݨاواں دل دا

کوئی محرم راز نہ ملدا

اقبال:

تجھ کو در دیدہ نگاہی یہ سکھا دی کس نے؟

رمز آغاز محبت کی بتا دی کس نے؟

فرید:

ایہا ریت سکھی ہئی کئیں وے کنوں!

ڈھولا لُک چھپ ٻہندیں میں وے کنوں

ٻاہرلے جوڑ

• ڈاکٹر خالد اقبال صیب دی لائبریری دا ٻِیا مواد۔ ۔ ۔ ۔