ڈاکٹر طاہر تونسوی

اصل ناں    حفیظ الرحمن طاہر

قلمی ناں    طاہرؔ تونسوی

جٖمنْ        1948ء

جاہ پتہ      العائشہ غالب سٹریٹ محلہ غفاریہ بوسن روڈ ملتان

ڈاکٹر طاہرؔ تونسوی اردو تے سرائیکی دے منّے پر منّے نثر نگار تے شاعر ہن۔درجناں کتاباں دے مصنف ہن تے کئی زیرِ طبع ہن۔آپ دا اصل میدان تحقیق تے تنقید ہے۔خاص طور تے انہاں قدیم سرائیکی شعراء دیاں نایاب کتاباں تے کلام نویں سروں چھاپ کے سرائیکی ادب تے وڈٖا احسان کیتے۔

ڈاکٹر طاہر تونسوی دی تنقیدی‘ تحقیقی تے تخلیقی اظہار دے سلسلے وچ وابستگی اردو زبان دے نال رہئی تے بہوں بعد وچ سرائیکی ادب ول توجہ کیتو نے۔ تحقیق‘ تنقید انہاں دا خاص میدان ہے۔ تے ایں میدان وچ انہاں قابل قدراضافہ کیتے تے ہن انہاں دے ناں تو بغیر سرائیکی تحقیق و تنقید ناکمل ڈسدی اے۔

ڈاکٹر طاہر تونسوی ہک اینجھے نقاد ہن جہڑے جو کہیں موضوع بارے تاریخی پس منظر روایات‘ رجحانات تے انسان دوستی‘ معاشرتی‘ مسائل اتے انہاں دی نشاندہی کر تے ادب دا تجزیہ کریندن تے لوکیں دے جذبات تے احساسات دی ترجمانی دا حق وی ادا کریندن۔

ڈاکٹر طاہر تونسوی دے تنقیدی مضامین دے مجموعے ”سرائیکی ادب۔ریت تے روایت“ سرائیکی وچ مزاحمتی شاعری“ خواتین کی سرائیکی تخلیقات میں عورت“ وچ اینجھے موضوعات تے بحث کیتی گئی اے جنہاں دی اہمیت نت نویں ہے۔ ڈاکٹر طاہر تونسوی دے مضامین کوں سامنے رکھیندیں ہوئے موضوعات دی فکری تے نظری ونڈوتیر کجھ ایں طراح کیتی ونج سگدی اے۔

۱) سرائیکی ادب دے نظری معاملات

۲) ادب دا سماجی تعلق

۳) ادب دا نفسیاتی پہلو (بالخصوص خواتین دیاں تخلیقات دے حوالے نال)

ڈاکٹر طاہر تونسوی سرائیکی ادب دا مان ہن اتے انہاں سرائیکی تنقید وچ اوں ویلھے اپنا حصہ شامل کیتا جئیں ویلھے سرائیکی تنقید دے میدان وچ کم کرن والے خال خال نقاد ہن۔ انہاں سرائیکی ادب وچ تنقید اتے تجزئیے۔ سرائیکی ادب دیاں مختلف اصناف دے گانڈھے سانگے کوں روایت اتے روح عصر نال رلاتے ڈٹھا تے ایں ویورے سانگے ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں ہک لفظ ”لمحہئ موجود“ ورتیندن جہڑا جو محض لفظ نئیں بلکہ ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں دی سنجان ہک تاریخی سماجی تے اجوکے ویلھے دے ادب دے نبض شناس نقاد دے حوالے نال نشابر تھیندی ڈسدی اے۔ سرائیکی ادب وچ اسلامی تہذیب دے عناصر‘ قومی ادب دے ودھا وچ علاقائی زبانیں دا حصہ‘ اینجھے مضامین ہن جیندے وچ انہاں سرائیکی ادب دا ارتقائی جائزہ گھدے تے ایہ ثابت کیتے جو منڈھ قدیم توں ملتان دی سیاسی اہمیت دے نال ایندی مذہبی‘ علمی‘ ادبی تے تہذیبی حیثیت مسلمہ ہے تے اینویں ای او ایہ ثابت کریندن جو سرائیکی ثقافت یا سرائیکی وسیب پاکستانی ثقافت دی صحیح طور تے نمائندگی کریندی ہے۔

ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں سرائیکی ادب دیاں مختلف اصناف مثلاًکلاسیکی ادب۔مرثیہ۔ داستان۔ مثنوی سیفل نامہ۔ افسانہ۔ تراجم۔ ڈراما۔ طنزو مزاح۔ سفرنامہ۔ ہائیکو۔ سرائیکی شاعری وچ مقام حسینؓ جھئیں مضامین لکھ تے آون والے نقاداں تے کھوج کاراں کیتے ادبی اظہار دا نواں رستہ متعین کر ڈتے۔

تنقید دے حوالے نال ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں دیاں درج ذیل کتاباں زندہ راہوان والا ادبی تحقیقی‘ تنقیدی نوعیت دا کم ہے۔

۱) سرائیکی ادب ریت تے روایت

۲) سرائیکی دی مزاحمتی شاعری

۳) خواتین کی سرائیکی تخلیقات میں عورت

ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں دے تنقیدی نظریات روایت دے شعور تے جدید دور دے نقطہئ نظر دی واضح اتے مدلل انداز وچ عکاسی کریندن۔ ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں سرائیکی دا پہلا افسانہ نگار۔ غلام حسن حیدرانی۔ سرائیکی دا ہک گم نام شاعر۔ خوشدل‘ سرائیکی دا ہک قدیم شاعر گانمن ملتانی ویلھے دی کوک تے ڈکھ دی جنج دا شاعر۔ اقبال سوکری‘ سرائیکی وسیب دے پس منظر دا شاعر۔ سلیم احسن‘ جھئیں تنقیدی مضامین لکھ تے جتھاں انہاں شاعراں دے فکری فنی پکھ نشابر کتین اُتھان انہاں دا ادبی نقطہ ئ نظر عملی تنقید دیاں راہواں کوں پدھرا کریندے۔ جیندے بارے او خو دبیان کریندن:

· ”میڈے انہیں مضمونیں وچ میڈا اپنا تنقیدی تے تحقیقی نقطہئ نظر وی سامنے آندے تے میں کھلے ڈلے انداز وچ سرائیکی ادب کوں متعارف کراون دی کوشش کیتی اے تاں جو انہیں لوکیں دی اے شکایت دور تھی ونجے جو سرائیکی زبان دے دامن وچ کجھ کوئے نی۔ میڈے مضامین ایں گالہہ کوں واضح کریندن جو سرائیکی زبان تے ادب دا دامن بہوں وسیع اتے تے ایندا سرمایہ تے ورثہ وی بے بہا ہے... میکوں امید ہے جو میڈے ایں مجموعے نال تحقیق تے تنقید دی روایت مضبوط تھیسی تے اے کم اگوں ٹر پوسی“۔(۱)

ڈاکٹر طاہر تونسوی نے اپنے خیالات راہیں جو دلیل بیان کیتی اے او ہک وڈا سچ ہے۔ کیوں ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں دی ایں کتاب توں پہلے تنقید اتے تحقیق دے دگ اتے کوئی وکھری تے نمایاں لاٹ نہ ڈسدی ہئی انہاں دے ایں تحقیقی تنقیدی کم نے رستے دے بہوں سارے کنڈے ہٹا چھوڑن۔

ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں ہمہ جہت۔ ہمہ وقت اتے سچی کمٹمنٹ رکھن والے تحقیق کار۔ تنقید نگار ہن۔ ادب دی ترویج تشکیل‘ تہذیب تے تخلیقی جہتاں بارے بحث ہمیش انہاں دا مطمع نظر رھئیے۔ کہیں وی ادب پارے دی قدر و قیمت دااندازہ لاون سانگے انہاں بے شمار مضامین لکھئین۔ ڈاکٹر طاہر تونسوی دے موضوعاتِ تحقیق اتے تنقید دا گھیر بہوں کھلا ہے۔ ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں تے کہیں وی ہک دبستان تنقید دے نمائندہ ہوون دی چھاپ نی لائی ونج سگدی۔ کیوں جو انہاں دی تنقیدی فکر وچ تحرک ہے ا تے مطالعے دی وسعت وی۔ ات پاروں انہاں دی شخصیت دی داخلی فکر‘ تخلیقی جہت دا بہوں واضح پتہ ڈیندی اے بھانویں جو ”تنقید“ دا مروجہ علم انگریزی توں ارود تے وت اردو توں سرائیکی زبان و ادب وچ آئی ہے مگر ڈاکٹر طاہر تونسوی اپنے تنقیدی رویاں وچ مقامی زباناں دے کلچر۔ تہذیبی قدراں تے لسانی جہتاں دی پاسداری کرن والے ناقدین وچوں بہوں معتبر حوالہ ہن۔ انہاں سرائیکی شعر و ادب کوں اوندی مکمل ریت اتے روایت دے دگ کوں آپ پدھرا کیتے۔ ایں گالہوں آکھیا ونج سگدے جو انہاں دے تنقیدی نظریات محض مغربی تنقید یا مشرق تنقیدی دا اوچھن نئیں بلکہ انہاں تنقید دے رائج شدہ اصولاں دے نال نال سرائیکی شعرو ادب دیاں لوڑاں موجب اپنے کلاسیکی سرمائے تے جدید ادب کوں نویں زاویاں دے نال وی ڈٹھے۔

· ”تنقید دا اصل کم ایہ نئیں جو ادب دی پرکھ دے معاملے وچ محض شیسہ یا محض روشن چراغ دے حق وچ الا کوں اچا کرے بلکہ شیشے کوں چراغ تے چراغ کو ں شیشہ تصور کرے تے انہاں ڈونہاں دے سانجھے نشابر منظر نامے کوں واضح کرے“(۲)

ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں دا تنقیدی رویہ محض تنقید برائے تنقیدیا تنقید برائے ستائش باہمی ہر گز نئیں بلکہ انہاں دی تنقید تخلیق پارے دے تخلیقی حسن توں پھُٹدی اے۔ او انہاں تنقید نگاراں وچوں ہن جہڑے کہیں وی زمانے دی تخلیقی روح کوں تخلیق وچوں دریافت کریندن۔ میڈی ایں رائے دا وضح ثبوت ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوران دی کتاب ”سرائیکی وچ مزاحمتی شاعری“ اے انہاں سرائیکی شاعری وچ ایں مدافعتی اتے مزاحمتی عمل دا بہوں ڈونگے انداز نال مطالعہ کیتے۔ اتے ایں مزاحمتی عمل وچوں اُسرگے تھیون والے رجحانات تے رویاں کوں واضح۔ ڈو ٹوک تے ہمدردانہ نقطہئ نظر نال پیش کیتے:

۱۔ لسانی پہلو کہ سرائیکی ایک الگ زبان ہے۔

۲۔ معاشی پہلو کہ جنوبی پنجاب کے تمام تر و سائل اس کی تعمیر و ترقی پر خرچ کئیے جائیں۔

۳۔ دھندی سٹیٹ اور چولستان کی زمینوں کی مقامی آبادی کو الاٹمنٹ۔

۴۔ جنوبی پنجاب میں آباد کاروں کا مسئلہ۔

۵۔ بیورو کریٹس کا استحصالی رویہ

۶۔ پاکستان کے وسیع تر تناظر میں جبر و تشدد کے خلاف اجتماعی رویہ

۷۔ سرائیکی صوبے کا قیام

ایہ بیان کیتے گئے نکات ”سرائیکی وچ مزاحمتی شاعر ی“ توں ماخوذ ہن ایں مضمون وچ ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں سرائیکی خطے وچ پیدا تھیون والی سماجی تبدیلی دے عمل کو بہوں وڈے سچ دے طور تے بیان کیتے جو ادب آپ بہوں وڈی حقیقت ہے تے ادبی رویاں تے رجحانات دیاں جڑاں پاڑاں اپنے سماج وچوں ای نقش نشابر تھیندین۔ ڈاکٹر طاہر تونسوی اپنی تحقیق اتے تنقید دا رشتہ تعلق اپنے وسیب نال جوڑیندن۔ انہاں دے ایں تنقیدی تحقیقی رویے کوں بھانویں جوہن کوئی مزاحمتی‘ ترقی پسند مارکسی آکھے یا بیا کجھ مگر انہاں انہاں دی دید اپنے خطے وچ پیدا تھیون والیاں ادبی سماجی رویاں بارے بہوں ڈونگھی ہوندی ہے۔ ڈاکٹر طاہر تونسوی اپنے ایں رجحان توں روایت یا ماضی پرست نقاد دے نال نال ادب سماج وچ ترقی ترویج تے ارتقائی منزلاں طے کریندے باشعور ترقی پسند نقاددے طور تے وی سامنے آندن۔

· ”پاکستان دے قیام توں گھن کے ہن توڑی جنہاں شاعراں نیں سرائیکی شاعری وچ سماجی ناانصافی‘ جبر دے اداریاں اتے گھٹن دے ماحول دے خلاف مظلوماں‘ ناتواناں اتے کمزوراں دی حیاتی دے ”لینڈ اسکیپ“ کوں زبان ڈتی ہے انہاں نیں نویں انداز وچ تمثالاں وی بنایاں ہن اتے نویں نویکلے اسلوباں کوں وی پروان چڑھایا ہے۔ ہک اجتماعی المیے دے احساس کوں دھیان وچ رکھیندے ہوئے ہر شاعر نے ہڈورتے تجربیاں کوں بیان کیتا ہے۔ اتے اجڑے پجڑے لوکاں دی کوئی نا کوئی تصوریر تراشی ہے۔ اتے اپنے ردعمل اتے تجربیاں نال سرائیکی زبان کوں نویاں ترکیباں ڈتیاں ہن۔ کجھ اوہ شاعر وہ ہن جنہاں نیں اردو شاعری دی روایت نال جڑ کے اپنے زمانے دی حیاتی دی ترجمانی کیتی ہے۔ جیویں سئیں جانبازجتوئی‘ حسن رضا گردیزی اتے ارشد ملتانی دا کلام ہے۔ اتے کجھ او شاعر ہن جنہاں نیں ساری دنیا دی مزاحمتی اسلوباں کوں ڈیکھدے ہوئے اپنی مقامی راویت نال جڑ کے ہک نویں شعری ڈکشن دی تخلیق کیتی ہے۔ جیویں سئیں عابد عمیق‘ اسلم جاوید‘ ارشاد تونسوی“۔(۳)

ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں روایت کنوں اپنا رشتہ‘ تعلق ایں سانگے جوڑیندن جو اُنہاں دے خیال موجب روایت دا شعور در حقیقت جدیدیت تئیں پجن کیتے بہوں ضروری ہے۔

”خواتین کی سرائیکی تخلیقات میں عورت“ دراصل نسائیت دی تحریک اتے نسائی شعور دے اُوں تنقیدی مطالعے دے سلسلے دی اہم پیش رفت ہے جہڑی جو فکری اتے تحریکی طور تے ہک دبستان دی صورت اختیار کریندی ویندی ہے۔ جیندے بارے معروف نقاد تے افسانہ نگار انتظار حسین لکھدن:

· ”ایک آکھن غلط ہے جو ایں ویلھے ادب دی کوئی تحریک کوئے نی ہک تحریک ہے۔ اتے اوہ ہے فیمینزم‘ جینیویں جو عالمگیر سطح تے سوشلسٹ تحریک چلدی پئی ہی اُوندے اثرات دے تحت اردو ادب وچ ہک تحریک شروع تھیئ جینکوں اساں ترقی پسند ادب دی تحریک آہدے ہیں۔ ایں طراں ایں ویلھے عالمی سطح اُتے ہک نسائی آزادی دی تحریک چلدی پئی ہے ایندے اثرات آساڈے ادب اُتے وی ڈسدن۔ جنہاں نیں ہن ہک تحریک دی شکل اختیار کر گھدی اے“(۴)

ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں عالمی تناظر وچ آون والیاں ادبی تحریکاں‘ رجحانات توں باخبر نقاد ہن ایہا وجہ ہے جو اُنہاں نسائی ادب دے ضمن وچ سرائیکی خواتین لکھاریاں دیاں تخلیقات (افسانے‘ شاعری‘ ڈرامے) بارے نفسیاتی تجزیہ اتے تنقیدی ویورا کیتے۔ ڈاکٹر طاہر تونسوی لکھدن:

· تریمت دے حوالے نال جو گالہیں عمومی تناظر وچ آکھیاں گیئں۔ سرائیکی وسیب دا لینڈ اسکیپ اوندے توں وکھرا ہے۔ اتے اتھا ں راہون والیاں تریمتیں دی کہانی قابل رحم ہے کیوں جو ایں خطے دی نوعیت ای کجھ بئی طراں دی ہے اتھاں ہک پاسے جاگیرداری نظام ہے تے ڈوجھے پاسے سرداری سسٹم‘ اتے اتھاں پیدا تھیون والی تریمت ای نئیں مرد وی جاگیردار اتے سردار دا نہ صرف غلام ہوندے بلکہ اوندی رعایا ہے“(۵)

ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں نسائیت دی ایں تحریک کارن سرائیکی وسیب وچ رائج جاگیردارانہ مفاد پرستی‘ ظلم اتے جبر دے نظام کوں بے نقاب کیتے۔ اتے ہک اہم نسائی نفسیات دے نکتے کوں بیان کریندن:

· ”سرائیکی شاعری وچ تریمت عاشق تے مرد محبوب ہے عشقیہ داستاناں وچ ایندیاں مثالاں موجود ہن۔ ہیر‘ سوہنی سسی‘ سمّی عاشق کرداراں دے طور تے سامنے آندین خاص طور تے سسی دا کردار مظلومیت دا سب کنوں وڈا نشان ہے“(۶)

ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں دی ایہ کتاب ”خواتین کی سرائیکی تخلیقات میں عورت“ ایں گالہہ دا اعتراف ہے جو تریمت دے بغیر ہر تخلیق ادھوری ہے۔ اتے ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں دا ایہ تحقیقی اتے تنقیدی کم ایں شے دی گواہی ہے جو تریمت اپنے ڈکھ سُکھ دا فنکارانہ اظہار خود کر سگدی ہے۔ ڈاکٹر طاہر تونسوی مسرت کلانچوی دے افسانوی موضوعات دا ویورا کریندے ہوئے آہدن:

· ”مسرت کلانچوی نے عورتوں کے مسائل خاص طور پر دیہات کی زندگی اور اسے بسر کرنے والی عورتوں کو اپنے افسانوں کا موضوع بنایا ہے اور وہ اپنی کہانیوں میں عورتوں کو دنیا کے درمیانے اور نچلے طبقے کے لوگوں کی معاشتی اور معاشرتی زندگی اوران کے ماحول کی عکاسی کرتی ہیں اور عورتیں جن حالات و واقعات سے گزرتی ہیں یا ان پر جو کچھ بیتتی ہے اور جو سلوک ان سے روا رکھا جاتا ہے یہ سب حقیقت پسندانہ اور سچے انداز میں مسرت کلانچوی کی کہانیوں میں موجود ہے۔ اگر چہ اس کا قلم سفاکی کا مظاہر نہیں کرتا پھر بھی تلخی نمایاں ضرور ہوتی ہے اور یوں بھی اس کے ہاں معاشرے میں گھن کی طرح پسی ہوئی عورت سے مسرت کلانچوی کی ہمدردی ہے اور یہ ہمدردانہ رویہ اس کی کہانی کے اسلوب سے بھی ظاہر ہو جاتا ہے“۔(۷)

ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں دے تنقیدی رحجانات وچوں جمالیاتی پہلو وی واضح ڈکھالی ڈیندن۔ ایندے توں علاوہ انہاں دے تنقیدی رویے وچ دلیل‘ واضح ڈو ٹوک انداز‘ جملیاں وچ بلاغت نمایاں ہے۔

ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں دا ہک بیا اہم حوالہ ”فریدیات“ ہے انہاں حضرت خواجہ غلام فریدؒ دی فکر اتے فن دے حوالے نال بہوں بھرواں کم کیتے‘ اتے خواجہ سئیں دے فلسفے‘ فکری اساس دی تفہیم و تشریح کرن والے شارحین وچوں نمایاں حیثیت رکھیندن۔ ایں حوالے نال محمد حیات چغتائی لکھدن:

· ”ڈاکٹر طاہر تونسوی نے خواجہ علام فریدؒ بارے لکھی ونجن والیاں اہم کتاباں اتے اسقدر خوبصورت تبصرے اتے دیباچے لکھن جو او تخلیقی اتے تحقیقی سطح اُتے شمار تھیندن۔ ڈاکٹر مہر عبدالحق ہوراں کتاب ”فرد فریدؒ“ دا دیباچہ فرید فہمی وچ کلیدی حیثیت دا حامل ہے“(۸)

ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں ”پاکستانی ادب کے معمار“ دے تناظر وچ اکادمی ادبیات پاکستان دے ولوں ”خواجہ غلام فریدؒ۔شخصیت اتے فن“ دے موضوع تے مستند دستاویز آون والے لوکاں کیتے ہک تحفے دی صورت دان کر ڈتی اے ایں اہم دستاویز وچ انہاں بہوں عرق ریزی نال ”فریدیات“ دے کم کوں اکٹھا کیتے ایں کم دی اہمیت دا اندازہ موضوعات دی تندیر توں لایا ونج سگدے۔

۱۔ سوانح اور حالات زندگی: ادبی تناظر۔

۲۔ خواجہ فریدؒ کی تصانیف کا منظر نامہ۔

۳۔ کتب فریدیات کا اشاریہ۔

۴۔ خواجہ فریدؒ کی تخلیقات کا تنقیدی جائزہ۔

۵۔ خواجہ فریدؒ کی سرائیکی شاعری۔

۶۔ خواجہ فریدؒ کی اردو شاعری

۷۔ خواجہ فریدؒ کی فارسی شاعری۔

۸۔ فرمودات فریدؒ کا آئینہ خانہ

۹۔ خواجہ فریدؒ کی تصانیف کے تراجم

۰۱۔ خواجہ فریدؒ کا مقام و مرتبہ

۱۱۔ کتاب و حواشی۔

ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں ”فریدیات“ اُتے ایں تحقیقی تنقیدی کم بارے افتخار عارف ہوراں دی رائے قابل توجہ ہے۔

· ”پیش نظر کتاب ”خواجہ غلام فریدؒ شخصیت اتے فن“ ملک دے معروف محقق ڈاکٹر طاہر تونسوی نے بہوں توجہ اتے محنت نال لکھی ہے۔ ایہ کتاب ”خواجہ غلام فریدؒ دی شخصیت تے ادبی خدمات کو ں متعارف کراون تے انہاں دے کم سمجھن سمجھاون سانگے بہوں مدد گار ثابت تھیسی“۔(۹)

ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں دے تخلیقی اتے تنقیدی کم وچوں انہاں دا اسلوب تنقید اپنا نقش نشابر کریندے۔ انہاں اپنے اُتے کہیں وی دبستانی تنقید دے رجحانات کوں غلبہ نی پاون ڈتا۔ ات پاروں انہاں دا تنقیدی اسلوب امتزاجی تنقید کا غالب رجحان ہے۔ ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں دا اسلوب تنقید خوبصورت تراکیب‘ واضح تجزیہ‘ جملیا ں وچ صوتی آہنگ تے موسیقیت مترادفات‘ اختصار اتے جامعیت‘ ندرت بیاں دے نال نال استعارتی وی ہے۔ مثلاً:

”جینویں اردو وچ غالب ہک ہے اتے او سب تے غالب ہے اتے اوندا دیوان ای اوندی عظمت تے رفعت دا حوالہ ہے انویں ای سرائیکی وچ خواجہ فریدؒ جھیاں قادر الکلام اتے آفاقی شاعر اج تک پیدا نی تھیا۔ ات پاروں فریدؒ۔ فریدؒ ای ہے جیندے بارے ریاض رحمانی آہدن:

· میر سودا ذوق تے غالب دا میں منکر نہیں کیا کراں جو دل ہے دیوانہ فریدن پیر دا (۰۱)

ڈاکٹر طاہر تونسوی دا انداز تحریر سادہ اتے سلیس ہے کیوں جو انہاں دا مخاطب ادب دا قاری ہے۔ متن وچوں نویں معنی دی گول پھرول انہاں دی تنقید دا حاصل ہے۔ او کہیں وی شاعر اتے نثر نگار دی لکھت وچوں پوشیدہ جہتاں کوں نشابر کریندن۔

ڈاکٹر طاہر تونسوی اپنے وسیب‘ اپنی دھرتی دتے تخلیقی ادب سرمائے دے سے سانبھن ہار تے ویورا کا رتنقید نگار تے کھوج کار ہن۔ ”سرائیکی اتے اردو دا مشترکہ لسانی منظر نامہ“ ہک ایجھا موضوع ہے جیندے راہیں انہاں اردو زبان دی ابتداء۔ ارتقاء دے نال نال سرائیکی دیس وسیب (خطے) دے اہمیت تے سرائیکی زبان دی لسائی سرمائے کوں اکٹھا کیتے تے‘ اہمیت کوں اُسرگا وی کیتے۔

· ”میں تنقید دے سچے تے کھرے دبستان نال تعلق رکھینداں۔ میڈے نزدیک فن پارہ زیاد اہم ہے اتے ہر فن پارہ اپنے نال تنقیدی رویہ وی گھن آندے۔ میں انہاں لوکاں وچوں نئیں جہڑے مختلف دبستاناں دے حوالے ڈے کراہیں تنقید کوں بوجھل بنا دیندن“۔(۱۱)

ڈاکٹر طاہر تونسوی دا اندازِ تحقیق اتے تنقید تفہیمی اتے توجیہاتی ہے کیوں جو او ہک استاد وی ہن۔ او تنقید راہیں گنجل اتے فلسفیانہ انداز اختیار نی کریندے۔ ڈاکٹر طاہر تونسوی بنیادی طور تے تخلیق کار ہن تے او تخلیقی عمل دیاں سبھے رمزاں دے جانی جان ہن۔ ایہا وجہ ہے جو ایں گالہہ کوں نی منیدے جو نقاد۔ تخلیقی صلاحیتاں نی رکھیندا ڈاکٹر طاہر تونسوی ایں گالہہ کو رد کریندے ہوئے اپنے ہک انٹر ویو وچ آہدن:

· ”میڈے نزدیک جہڑا فنکار تخلیقی وصف نی رکھدا او چنگا نقاد وی نی ہو سکدا۔ کیوں جو او نہ تخلیقی ڈکھ توں گزردے تے نہ اونکوں ایندا تجربہ ہوندے۔ جتھاں تک میڈا تعلق ہے میں شاعری توں اپنے ادبی سفر دا منڈھ بدھا تے اج تئیں یعنی لمحہئ موجود تک اپنے اندر دے فنکار کوں مرن نی ڈتاایں کیتے میں تخلیق اتے تنقید دے رشتے نال گوڑی جڑت رکھینداں“۔(۲۱)

ڈاکٹر طاہر تونسوی روایت اتے جدت پسند ہن تے تقلید دے دگ اتے ٹردے راہون دے قائل کوئے نی۔ انہاں دے تنقیدی رجحانات وچ ترقی پسندی۔ نفسیاتی۔ سماجیاتی جہتاں دا وی واضح پتہ لگدے۔ ڈاکٹرطاہر تونسوی فن برائی زندگی دے قائل ہن ایں کیتے جو حیاتی اتے مشغولات۔ معاملات تے معمولات اتے ایندے نال جڑے ہوئے بندے دا گانڈھا سانگا ادب دا موضوع ہے اتے ایندے توں انج تھی تے کوئی ادیب ادب تخلیق نی کر سگدا۔

جاں جو ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں دے تحقیقی کم دی تفصیل کجھ ایں طراں ہے۔

۱) خیر شاہ دا کلام

۲) چراغ اعوان دی ہیر

۳) خوشدل

۴۹ سرائیکی کتابیات

۵) مطالعہ فرید کے دس سال

۶) فرمودات فریدؒ

۷) قائداعظم ؒ تے سرائیکی ادب

۸) علامہ اقبال تے سرائیکی ادب

۹) مسلک (خواجہ فرید نمبر) گورنمنٹ کالج آف ایجوکیشن ملتان

۰۱) نخلستانِ (خواجہ فرید نمبر) گورنمنٹ ایس ای کالج بہاول پور

۱۱) سرائیکی دے چونڑویں افسانے

۲۱) خواجہ فریدؒ شحصیت و فن

ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں دے تحقیقی کم توں جہڑا غالب رجحان نتر کراہیں سامنے آندے او اے ہے جو ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں نے ماصی دی دُھوڑ وچوں بہوں سارے تخلیق کاراں دے شعری تے نثری سرمائے کوں وت ولا نواں کرتے‘ ادب دے طالب علماں تے قاری دا رشتہ تاریخی‘ تہذیبی تے ثقافتی شعور نال جوڑیندن۔ ایندی واضح مثال خیر شاہ دا کلام۔ چراغ دی ہیر تے خوشدل دے ڈوہڑہ جات ہن۔

ڈاکٹر طاہر تونسوی ہوراں ایں گالہہ دا پورا پورا درک رکھیندن جو کوئی وی زبان اپنے نثری سرمائے نال ای ثروت مند تھیندی۔ سرائیکی زبان دے چونڑویں افسانے ایں ضمن وچ انہاں دا قابل تحسین کم اے۔ایندے علاوہ

· ‘‘ڈاکٹر طاہر تونسوی کا علمی و ادبی کام بے حد وسیع او رہمہ جہت ہے دنیائے علم و فن میں ایسی فعال او رمتحرک شخصیات کم کم نظر آتی ہیں جن کی قلمی قاوش اور تنقیدی و تحقیقی نگارشات میں روایت اور جدت کا امتزاج پایا جاتا ہو۔ حقیقت و واقعیت کی بنیاد پر اپنے نقطہئ نظر کو استوار کرتا ہو جو اپنے گرد و پیش کی تخلیقی جہتوں کی نہ صرف خبر رکھتا ہو بلکہ ان کی قدر و قیمت کے تعین میں انصاف و اعتدال کو ملحوظ رکھتا ہو“(۳۱)

ڈاکٹر طاہر تونسوی جینویں جو میں پہلے عرض کیتے جو ہک ہمہ جہت شخصیت دے مالک ہن او محقق۔ تنقید نگار۔ شاعر اتے تخلیق کار ہن او اپنے عہد دی علمی ادبی حالات‘ مباحث‘ ادب تحریکاں رجحانات توں پوری طراں باخبر راہندن اِت پاروں انہاں دے تنقیدی رجحانات جامد کوئے نی بلکہ حیاتی دی رنگا رنگی وانگون نت نویں ڈکھالی ڈیندن جندے بارے ڈاکٹر خلیق انجم آہدن:

· ”انہاں دے تنقیدی مضامین دی ایہ وڈی خوبی ہے جو او پوری دیانت داری دے نال کہیں وی طراح دی عصبیت توں اُچیرا تھی کراہیں فن پاریاں دا تنقیدی جائزہ گھندن۔ او ہک اعلی درجے دے ذمہ دار تے باشعور نقاد دی حیثیت نال ادب دا جائزہ عصری سیاق وچ اتے اوندے عہد دے سیاسی‘ سماجی تے تہذیبی اڈیل وچوں جائزہ گھندن“۔(۴۱)

حوالہ جات

۱) طاہر تونسوی‘ ڈاکٹر‘ ”سرائیکی ادب‘ ریت تے روایت‘‘ ملتان‘ بیکن بکس‘ طبع اول‘: مارچ، ۳۹۹۱ء، ص:۷

۲) جمیل جالبی‘ ڈاکٹر‘ ”ارسطو سے ایلیٹ تک“، لاہور‘ نیشنل بک فاؤندیشن‘ طبع‘ ہفتم: ۲۰۰۲ء،ص:۱۵

۳) طاہر تونسوی‘ ڈاکٹر‘ ”سرائیکی وچ مزاحمتی شاعری“، ملتان، سرائیکی ادبی بورڈ‘۰۰۰۲ء، ص:۳۱

۴) انتظار حسین‘ نسائی ادب اتے تنقید‘ کالم‘مشمولہ: روزنامہ جنگ، تاریخ ندارد

۵) طاہر تونسوی‘ ڈاکٹر‘ ”خواتین کی سرائیکی تخلیقات میں عورت“ ملتان‘ سرائیکی ادبی بورڈ‘ ۶۰۰۲ء، ص:۶۲

۶) طاہر تونسوی‘ ڈاکٹر‘ ایضاً، ص:۸۲

۷) طاہر تونسوی‘ ڈاکٹر‘ ایضاً،ص:۸۵

۸) محمد حیات چغتائی‘ مضمون‘ مشمولہ: ”ڈاکٹر طاہر تونسوی ایک مطالعہ“،مرتبہ:شہزاد بیگ‘ فیصل آباد‘ اکائی پبلشرز‘ ۳ پریس مارکیٹ امین طور بازار‘ ۵۰۰۲ء،ص:۱۶۵

۹) افتخار عارف‘ پیش نامہ‘ مشمولہ: ”خواجہ غلام فریدؒ شخصیت اور فن“ مصنف: ڈاکٹڑ طاہر تونسوی،اسلام آباد‘ اکادمی ادبیات پاکستان‘ ۷۰۰۲ء،ص:۷

۰۱) طاہر تونسوی‘ ڈاکٹر‘ ”خواجہ غلام فریدؒ شخصیت اور فن“، ص:۷۵

۱۱) اعزاز احمد آذر‘ گالہہ مہاڑ‘ مشمولہ: ”گرم لہو کی دھمال“ ترتیب و انتخاب:ڈاکٹر امتیاز حسین بلوچ‘ لاہور‘ بک مین‘ الشجر بلڈنگ نیلا گنبد‘ ۱۰۰۲ء، ص:۶۵۱

۲۱) طاہر تونسوی‘ ڈاکٹر‘ گفتگو‘ مشمولہ: ”نوائے وقت،جمعہ میگزین، لاہور“، ۰۳، اگست ۱۹۹۱ء

۳۱) حفیظ الرحمن خان‘ سرائیکی نقد و ادب‘ ملتان‘ سرائیکی ادبی بورڈ‘ ۹۰۰۲ء، ص:۱۱

۴۱) خلیق انجم‘ ڈاکٹر‘ تاثرات‘ مشمولہ: ”اعتبار حرف‘‘ انتخاب ترتیب و تہذیب:‘اسد فیض‘ فیصل آباد‘ شہاب پبلشرز‘ اشاعت‘: سن ندارد‘ ص:۱۱

(اقتباس از کتاب: ‘‘سرائیکی تنقیدی شعور’’۔ مصنف: ڈاکٹر خالد اقبال)