حروف دیاں ونکیاں بلحاظ صورت

صورت دے لحاظ نال حروف ݙو قسمی ہوندن۔ ہکڑے او حروف جہڑے جو مفرد صورت ئِ چ ہوندن تے جنھیں دا کُئی نہ کُئی ذاتی معنی وی ہوندے ۔ انھیں حروف کوں "حروفِ تہجّی دا ناں ݙتا ویندے۔

ݙوجھے او حروف جہڑے جو ݙو یا ݙو کن زیادہ حروف تہجی تے مشتمل ہوندن یا ݙوجھے لوظیں ئِ چ او چھوٹے چھوٹے غیر مستقل لوظ جہڑے جو ٻولݨ یا لکھݨ ئِ چ کلھے کلھے معنی پیدا نھئیں کر سڳدے جݙاں توݨیں او کہیں جملے ئِ چ یا ݙوجھے لوظیں نال مل کرئیں استعمال نہ تھیون۔ انھیں چھوٹے چھوٹے لوظیں کوں "مرکب حروفِ تہجّی" آکھیا ویندے۔

مفرد حروف یا حروف تہجی

اساں جݙاں عربی، فارسی، اردو یا سرائیکی حروفِ تہجّی تے غور کریندے ہیں تاں وت ساکوں معلوم تھیندے جو اے حروف ݙیکھݨ ئِ چ تاں مختلف سادہ اوازیں دیاں علامتاں ہن پر انھیںدے نانویں کن کُئی سادہ (مفرد) اواز پیدا نھئیں تھیندی بلکہ ہک حرف تہجی کُئی سادہ اوازیں کن مل کرئیں بݨیا ہویا ہک لوظ ہوندے جیویں جو الف ترے حروف (ا+ل+ف) تے ب (ب+ے) یا (ب+ا) نال مل کرئیں بݨئے ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ حروف تہجی وچوں کجھ حروف تاں ایجھئیں ہِن جہڑے جو ݙو مختلف اوازیں آلے حروف تے مشتمل ہِن تے کجھ ترے اوازیں آلے حروف تے جنھیں دی تفصیل مسروری ، ملفوظی تے مکتوبی حروف دے عنوان نال لکھی ون٘ڄ چکی ئِ۔ اتھاں صرف اے ݙسݨ مقصود ئِ جو اے حروف تہجی کئی کئی اوازیں دا مجموعہ ہن۔ انھیںاوازیں کوں سݨ کرئیں اے خیال پیدا نھئیں تھیندا جو اے حروف تہجی ہک مفرد حرف تہجی ہوسِن۔ ایندی وجہ اے ہے جو اے حروف تہجی اونہہ زمانے دی یادگار ہن جݙاں جو لوک اپݨے خیالات دا اظہار تصویراں بناْ بناْ کرئیں کریندے ہن۔ اے تصویری رسم الخط وقت گزرݨ دے نال نال کئی مراحل کن گذر کرئیں حروف تہجی دی تخلیق تئیں پہنتے۔

تحقیق                            

ساکوں صدئیں دی تحقیق دے بعد اے معلوم تھئے جو پہلے مرحلے ئِ چ جے کر کہیں کوں ڳاں یا کہیں سنواݨی (تِریمت / زنانی) دے متعلق کوئی ڳالھ کرݨی مقصود ہووے ہا تاں وت او ڳاں یا سنواݨی دی تصویر بݨا کرئیں اپݨے مقصدا دا اظہار کریندا ہا۔ ݙوجھے مرحلے وچ ہک ٻہوں لمبی مدت دے بعد جݙاں جو انسانی شعور ئِ چ ودھارا تھی ڳیا تاں وت تصویریں کن افعال دا کم گھنیجن پئے ڳیا۔ یعنی اکھ دی تصویر کن نظر (یعنی ݙیکھݨ دے کم دا اظہار) تے ݙو ڄنگھیں کن رفتار یا چال مراد گھنیجن لڳ پئی جݙاں جو تریجھے مرحلے وچ کہیں شئے دی تصویر کن اوندے خصائص ، صفات مراد گھدے ون٘ڄݨ لڳ پئے ۔ مثال دے طور تے لومبڑی دی تصویر کن مکاری تے عیاری دا معنی گھدا ون٘ڄݨ لڳا۔ وت وقت دے گذرݨ دے نال نال ایھے تصویراں ݙنگئیں سدھئیں لکیریں ئِ چ بدل ڳیاں ۔ ہزاراں سال گذرݨ دے بعد اے ݙنگیاں سدھیاں لکیراں اصوات ئِ چ تبدیل تھیوݨ لڳ پیئاں تے وت اے اصوات حروف تہجی دا روپ اختیار کریندے ڳئے ۔ مثال دے طور تے ۔

الف

شروع شروع ئِ چ الف کوں ڳاں یا ݙاند دے سر نال مشابہت ݙتی ڳئی کیوں جو عبرانی ئِ چ الفا ڳاں یا ݙاند دے سرکوں آکھیا ویندے پر زمانہ بدلݨ دے نال نال ڳاں یا ݙانددے سر دی بجائے اوندے صرف سنگھ باقی رہ ڳئے جہڑے جوالف (ا) دی شکل اختیار کر ڳئے الف کوں ٻلیندئیں ہوئیں جہڑی سب کن پہلوں سادہ آواز پیدا تھئی او اینہہ حرف دا ناں پئے ڳیا لہٰذا الف پہلے پہلے حرف تہجی دا درجہ اختیار کرڳیا۔

ب

ہک مستطیل مکان دی سادہ جھئیں شکل کوں ’’ب‘‘ تصور کیتا ڳیا (کیوں جو عبرانی ئِ چ گھر کوں بیت آکھیا ویندے ) تے اوندے ہیٹھ ݙتے ڳئے نقطے کوں ہک دربان تصور کیتا ڳیا جہڑا جو مستطیل شکل دے مکان دے دروازے تے ٻیٹھا ہا۔ وت ہولیں ہولیں مکان دی شکل ہک لکیر بݨ کے رہ ڳئی تے دروازے تے ٻیٹھا ہویا آدمی اوندا نقطہ بݨ ڳیا۔

ج

جیم کن ’’جمل‘‘ یعنی ہک اُٹھ مراد گھدا ڳیا جیندے اتے ہک آدمی سوار ہا۔ آدمی زور نال جو اُٹھ دی مہار کوں چھکیا تاں وت اُٹھ دی گردن چھکیج کرئیں ’’ج‘‘ دی شکل اختیار کر ڳئی تے اُٹھ تے ٻیٹھا ہویا آدمی اوندا نقطہ بݨ ڳیا۔

د

عبرانی زبان دا ہک لوظ ئِ ’’دالت‘‘ جیندا معنی دروازہ تھیندے تے دروازے دی شکل ’’د‘‘ وانگوں ہوندی ئِ ۔

س

عبرانی ئِ چ ݙندیں کوں ’’س‘‘ نال تشبیہہ ݙتی ویندی ئِ۔ کیوں جو ’’س‘‘ دے ترے ݙنداݨے ہو بہو ݙندیں نال مشابہت رکھیندن۔

ع

ع اکھ دے معنی ئِ چ استعمال تھیوݨ لڳی کیوں جو ع دا سرا اکھ نال ٻہوں مشابہت رکھیندے۔

غ

غ دا معنی ئِ ’’منہہ‘‘

ک

(ہتھ دی تلی ) جݙاں ہتھ کوں سدھا کیتا ویندے تاں وت ہتھ دا انڳوٹھا تلی تے انڳلیں نال بالکل ک دی شکل بݨیندے ۔

م

م کوں سمندر ئِ چ اٹھݨ آلی پاݨی دی لہر نال تشبیہہ ݙتی ڳئی ئِ۔

ن

(مچھی) کیوں جو مچھی دی اکھ ن نال مشابہت رکھیندی ئِ۔

واؤ

واؤ کوں ہک کُنڈی دے نال تشبیہہ ݙتی گئی ئِ کیوں جو (واؤ) دی شکل کُنڈی نال ٻہوں مشابہت رکھیندی ئِ۔

سرائیکی حروفِ تہجّی دیاں صورتاں

اے ڳالھ نتر کے سامھݨے آڳئی ئِ جو اساں تئیں پہنچݨ آلے حروفِ تہجّی دراصل ݙو یا ݙوکن زیادہ سادہ اوازیں دا مرکب ہوندن ۔ جݙاں جو اساں کہیں وی حرف تہجی کوں اوندی پہلی سادہ اوازنال سݙیندے ہیں ۔ اہل عرب ہر حرف تہجی دے کُئی نہ کُئی معنی وی مقرر کیتن جنھاں دا اتھاں ذکر کرݨ ساݙی معلومات ئِ چ ودھارے دا باعث بݨسی۔ حروف تہجی تے انھیں دے وضع کیتے ڳئے معنی کجھ ایں ہن۔

الف

الف دا معنی ئِ کلھا آدمی، ہک ہزار، سرائیکی ئِ چ سن٘ڄے سکھݨے یا ننگ دھڑنگ آدمی کیتے وی ورتیا ویندے ۔ شعراء دے نزدیک الف سِدھی تے اچی قد کیتے تے اللہ تعالی دے ناں کیتے ہک علامت دے طور تے استعمال کیتا ویندے ۔ جیویں جو :

الف اللہ چنبے دی ٻوٹی مرشد من وچ لائی ہو

( حضرت سلطان باہوؒ)

اکھر پڑھ الف جو ، ٻیا ورق سبھ وسار

(حضرت عبد اللطیف بھٹائیؒ)

ب

ٻہوں ذالیں آلا مڑس، نال، وِچ، اُتے ، مقابل

ت

خمیر ݙتا ہویا اٹا، روٹی پکاوݨ کیتے ڳنھیا ہویا اٹا

ث

نرم ، نازک

ج

مست اُٹھ

ح

اُچی قد آلی عورت

خ

خطی تے کنڈ دے وال

د

موٹی عورت ، کھاوݨ آلی دال، ݙنگی قد

ذ

لانہہ یا تماخوں (تمباکو) دے رسے دے وٹ

ر

وَیر یا بغض رکھݨ آلا شخص ، چھوٹی ݙوئی  

ز

پیٹو آدمی یعنی ڈھیر کھاوݨ آلا شخص

س

ٻہوں زیادہ کھنگھݨ آلا شخص یعنی کھنگھو۔

ش

لُٹ پُھر کرݨ آلا یعنی ݙاکو، لٹیرا ، تِکھا بھڄݨ آلا ، جلدی کرݨ آلا ۔

ص

ہک قسم دا پکھی

ض

بانگا ککڑ

ط

حریص تے لالچی شخص

ظ

ٻُبیل رن یعنی وݙئیں تے ٹھلئیں چھاتیں (پستان) آلی عورت

ع

اُٹھ دی دُنی ، اٹھ دی اکھ تے اکھ دے کھوپے ۔

غ

کالا ݙینبھوں ، تریہہ لڳݨ۔

ف

سمندر دے پاݨی دا ساحل نال ٹکراوݨ تے دھماکے دار آواز پیدا کرݨ یعنی سمندر دا جوار بھاٹا، جوش و خروش ، مدو جزر۔

ق

ہک پہاڑ دا ناں ( کوہ قاف) ، طاقتور، دولتمند، تونگر

ک

کاوڑ آلا شخص یعنی غصیل ، پیچ دار زلفاں ، یعنی چھلڑے چھلڑے وال

ل

اُٹھ، دولت،ٻال دی ڳلھ تے نظر گُزر کیتے کالا ٹکا لاوݨ ، ہک ٻئے کوں گُھٹ گُھٹ کرئیں گلکڑی پاوݨ، وݨ دیاں نرم و نازک شاخاں ، پشت پناہ ، پردہ ، ڈھک (بندش)، بچاء (بچائو)، آسرا، سہارا، گھر، رہݨ دی جا، لمباݨ۔

م

شراب، رمز (بھید ، راز) ، پتلی چیل (کمر) ، محمد عربی صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے ناں مبارک دا پہلا حرف مراد سئیں ہوراں دی ذات مبارک ۔

ن

مچھی ، وݨ دی پاڑ یا مُنڈھ،

و

اُٹھ دا کوہانٹ ، پاݨی دی اچی لہر ، نئیں دی چھولی ۔

ہ

چماٹ(تھپڑ) ، صدمہ، مصیبت۔

ی

ٻال دے پیوݨ دے بعد ماء دے تھݨیں ئِ چ بچئل کھیر۔

ٻِیا ݙیکھو

• سرائیکی اصطلاحواں

• حروفِ تہجّی

• سرائیکی افسانوی نثر

• سرائیکی غیر افسانوی نثر

• سرائیکی حروفِ تہجّی

حوالہ جات

۔ ۔ ۔ ۔