لوظیں دی بھن گھڑ
(سرائیکی زبان ئِ چ لوظیں دی بھن گھڑ) سرائیکی ٻولی ہک ایجھیں ٻولی ئِ جیندے ئِ چ لوظیں دی بھن گھڑ یعنی تقصیر (تخفیف) یا تزیید (اضافہ) کیتی ویندی ئِ ۔ خاص طور تے سرائیکی شاعری ئِ چ بھن گھڑ دی اے صورت ٻہوں نظر آندی ئِ ۔ اینہہ بھن گھڑ دے اتھاں کجھ اصول بیان کیتے ویندے پین تاں جو اینہہ بھن گھڑ دی وجہ کن بݨݨ آلے نویں لوظیں دی وضع قطع آسانی نال سمجھ ئِ چ آون٘ڄے۔ او اصول کجھ ایں ہن۔۔[١]
حذف
لکھولوظیں دی بھن گھڑ دی ایجھیں حالت جیندے ئِ چ کہیں لوظ دے وچکار کہیں حرفِ تَہجّی کوں حذف کر ݙتا ون٘ڄے۔ حذف شدہ حرف یا حروف تَہجّی دے بعد نویں بݨݨ آلے لوظ کوں محذوف آکھیا ویندے مثلاً پریت کن محذوف پیت، پریم کِن محذوف پرم، شاباش کِن محذوف شابش تے چھوڑ کن محذوف چھݙ وغیرہ اتھاں کجھ اشعار بطور نمونہ پیش کیتے ویندن۔۔[١]
پیت ، پرم دی چاشنی چکھڑیئُم
وسرئیے ݙکھڑے، سُکھڑے (خواجہ غلام فریدؒ)
پنّوں ہوت نہ کھڑ مکلایا
چھݙ کلھڑی کیچ سدھایا (خواجہ غلام فریدؒ)
کجھ بگانہ کجھ آشنا میݙا
ہا تاں میݙا پر او نہ ہا میݙا (ریاض رحمانی)
جݙاں وی رات کوں چوݙی دے چندر کوں ݙہداں
ݙسانواں کیا، میکوں کیا کیا خیال آندے ہِن (نقوی احمد پوری)
رب دے سامھیں جئیں ݙینہہ دھرتی خبراں بیان کریسی
ٻولݨ دی رب طاقت ݙیسی، دھرتی صاف ٻلیسی
رحمت نال وسیندے جو سئیں رم جھم بارش باراں
تسڑی روہی وچ کر ݙیندے ٹوبھے تار متاراں (خادم حسین مخفی)
اُتے ݙتے ڳئے شعر نمبر ۱ ئِ چ پریت کن محذوف پیت، پریم کِن محذوف پرم، ݙوجھے شعر ئِ چ چھوڑ کِن محذوف چھݙ تریجھے شعر ئِ چ بیگانہ کن محذوف بگانہ، چوتھے شعر ئِ چ چوݙھویں کِن محذوف چوݙی پنجویں شعر ئِ چ سامݨھیں کن محذوف سامھیں تے چھیویں شعر ئِ چ سائیں کن محذوف سئیں ٻدھا ڳئے ۔
ترخیم
لکھوکہیں وی لوظ دی او حالت ئِ جیندے ئِ چ اونہہ لوظ دے اخیری حرف تَہجّی کوں گرا ݙتا (حذف کر ڈتا) ون٘ڄے۔ ترخیم دا لغوی معنی وی کہیں لوظ کوں لنڈا کر ݙیونئِ ۔ ترخیم زیادہ تر شاعری ئِ چ ای مستعمل ئِ۔ مثلاً شاباش کوں شابش، چندر کوں چن، کتھاں کو کتھ، جتھاں کو جتھ، جݙاں کوں جݙ تے کݙاں کوں کݙ ٻدھا ویندے ۔ اتھاں کجھ اشعار بطور نمونہ پیش کیتے ویندن۔
کتھ آدم تے کتھ شیثؑ نبی
کتھ نوحؑ کتھاں طوفان آیا (خواجہ غلام فریدؒ)
کربل دے وچ تیغ چلا کر
ایڑھا کیس کرایا (خواجہ غلام فریدؒ)
شابش مار ریاض کوں ویندی
جتنے لبھنی سارے پتھر (ریاض رحمانی)
تیر نگہ دا رڳ رڳ رچیا
سارا بدن چرنگ یارا (خواجہ غلام فریدؒ)
چوݙی دی سوہݨی رات ہئی_ ہک نور دی برسات ہئی
سانول کوں ول ول یاد کر_ پیندا ڳیئُم پیندا ڳیئُم (نقوی احمد پوری)
چندر میݙے کول ہے، تے رات وی چوݙی دی ہے
اڄ تاں لڳدی ہے سراندی تے پواندی روشنی (نقوی احمد پوری)
اُتے ݙتے ڳئے پہلے شعر ئِ چ کتھاں یا کتھائیں کِن رخم کتھ، ݙوجھے شعر ئِ چ کربلا کن رخم کربل، تریجھے شعر ئِ چ شاباش کن رخم شابش ، چوتھے شعر ئِ چ نگاہ کن رخم نگہ تے پنجویں تے چھیوں شعر ئِ چ چوݙھویں کن چوݙی رخم ٻدھا ڳئے ۔[١]
تحریک
لکھوجئیں حالت ئِ چ کہیں لوظ دے کہیں ساکن (غیر متحرک) حرف تَہجّی کوں شعری ضرورت دے پیش نظر متحرک بناْ ݙتا ون٘ڄے‘ اوکوں تحریک آکھیا ویندے مثال دے طور تے شرم (شَ،ر،م) کوں شرم (شَ، رَ، م) گرم (گَ،ر،م) کوں گرم (گَ،رَ،م) قہر (قَ،ہ،ر) کوں قہر (قَ، ہَ،ر) شہر (شَ،ہ،ر) کوں شہر(شَ،ہَ،ر) قبر (قَ،ب،ر)کوں قبر (قَ،بَ،ر) صبر (صَ،ب،ر) کوں صبر (صَ،بَ،ر) ٻدھݨ تحریک اکھیندے حقیقت تاں اے ہے جو اسلام ئِ چ کہیںوی حرام چیز کوں استعمال کرݨ دی اونہہ ویلھے اجازت ݙتی ویندی ئِ جݙاں کہیں انسان دی زندگی بچاوݨی ہووے ۔ اینہہ کن اے ثابت نھئیں تھیندا جو اونہہ حرام چیز کوں ہمہ وقتی حلال قرار ݙے ݙتا ڳئے تے اساں اوندا بے دھڑک استعمال شروع کر ݙیووں ۔لفظی تحریک دے متعلق اے سمجھ گھنݨ جو ٻس اے ہر وقت جائز ئِ تاں اے ڳالھ درست کائینی ساݙے وسیب دے سرائیکی شعراء تحریک کوں آپݨے اتے سراسر حلال کر گھدے تے اوندا بے دھڑک استعمال پئے کریندن۔ حالانکہ اے صرف بعض نا گزیر وجوہ دی بنا تے‘ اتے ضرورت شعری کیتے جائز قرار ݙتا ڳئے ۔ [١]
سخت سفر وچ ، ظلم قہر وچ
ہوت نہ کیتم کاری (خواجہ غلام فریدؒ)
شان شرم ڳیا بھیم بھرم ڳیا
دین دھرم ڳیا دیر حرم ڳیا
لطف کرم ڳیا، نیک رحم ڳیا
لڳڑی شہر خواری (خواجہ غلام فریدؒ)
پیچ پیا ول کیچ شہر دا
مشکل پینڈا روہ ݙونگر دا
آیا پہرہ سخت پہر دا
رُلدے ِپھردے َمربھُر ڳیوسے (خواجہ غلام فریدؒ)
اُتے ݙتے ڳئے پہلے شعر ئِ چ قہر کوں قَہَر ، ݙوجھے شعر ئِ چ شرم کوں شَرَم بھرم کوں بھَرَم دھرم کوں دَھرَم ، حرم کوں حَرَم ، تریجھے شعر ئِ چ رحم کو َرحَم ، چوتھے شعر ئِ چ شہر کوں شَہَر تے پنجویں شعر ئِ چ پہر کوں پَہَرٻدھا ڳئے ۔ اے ڳالھ ڳنڈھ ٻدھݨ آلی ئِ جو بھرم ، دھرم تے حرم دی ’’ر‘‘ عموماً متحرک ٻدھی ویندی ئِ۔ جڈاٖں جو فریدݨ ؒ سئیں تریجھے شعر ئِ چ لوظ شہر (شَ، ہ، ر) کوں شہر (شَ، ہ، ر) ای ٻدھے جݙاں جو چوتھے شعر ئِ چ اینہہ لوظ کوں شہر (شَ، ہَ، ر) بدٖھے یعنی سئیں ہوراں تحریک کوں سراسر جائز قرار نھئیںݙتا۔
تزیید
لکھوکہیں لوظ دے اخیر ئِ چ کہیں ہک حرف علّت (ا، و، ی) دے ودھارے کوں ’’تزیید‘‘ آکھیا ویندے تزیید دا لغوی معنی ہے ودھارا یا اضافہ مثال دے طور تے کجل کوں کجلا ، پلیت کوں پلیتا اصل کوں اصلوں ، سبھ کوں سبھو، کری کوں کروی تے جان کوں جانی ٻدھݨ تزییداکھیندے۔
کجلا پائیم، سرخی لائیم
کیتم یار وسارا (خواجہ غلام فریدؒ)
اصلوں محض وِساریسُں
لاکر پرم پلیتا (خواجہ غلام فریدؒ)
عشق ئِ چ سبھو الوہا تلوہا کھڑاں لٹا
ٻئی کیا اچھاڑ ݙیواں میں دل دی مُکاݨ تے (ریاض رحمانی)
گور کھٹ کئی میل دے وچ باغ، ٻوٹے، پھل رَہا
کچی کروی ریت دے کوٹھے بݨانوݨ چھوڑ دے (شاکر شجاع آبادی)
نہ ݙٹھم نہ سُݨیئُم ٻئی جا، قوم اوہا بیابانی
کتیاں وانگ ودن کت چھوڑی، سݨ توں سیفل جانی (خادم حسین مخفی)
راتوں رات نسوکڑ ݙکھڑے
کالے روہ سدھائے (خواجہ غلام فریدؒ)
فخر الدین مٹھل دے شوقوں
دم دم پیڑ سوائی (خواجہ غلام فریدؒ)
اُتے ݙتے ڳئے پہلے شعر ئِ چ کجل کوں کجلا ، ݙوجھے شعر ئِ چ اصل کوں اصلوں تے پلیت کوں پلیتا ، تریجھے شعر ئِ چ سبھ کوں سبھو، چوتھے شعر ئِ چ کری کوں کروی ، پنجویں شعر ئِ چ جان کوں جانی ، چھیویں شعر ئِ چ رات کوں راتوں تے ستویں شعر ئِ چ شوق کوں شوقوں ٻدھا ڳئے ۔
اشباع
لکھواشباع دا لغوی معنی ئِ ’’حرکت کوں دراز کرݨ ‘‘ یعنی کہیں لوظ ئِ چ موجود کہیں حرف تَہجّی دی حرکت زبر ( َ ) کوں اتنا لمباچھکیا ون٘ڄے جو او ’’الف بݨ ون٘ڄے زیر کوں اتنا لمبا چھِکیا ون٘ڄے جو او ’’ی‘‘ تے پیش ( ُ ) کوں اتنا لمبا چاچِھکیا ون٘ڄے جو او ( وائو) دی آواز ݙیوݨ لڳے اشباع اکھیندے مثال دے طور تے فیصلہ کوں فیصلا ۔ بھلئو کوں بھلا وو مکئو کوں مکاوو۔ کرخت کوں کرختا ، بخت کوں بختا ، سخت کوں سختا تے تخت کوں تختا وغیرہ وغیرہ ۔[١]
رنجکی یار بھلاوو چا
اُجڑیاں کو ڳل لاوو چا
یار اڳوں تاں رسسو ناں
ایّھا ڳالھ مکاوو چا
شاکر شجاع آبادی
اے مناسب نھئیں اݙو سکرات ہے توں ٹر پیئں
جسم ، روح دی کشمکش دا فیصلا تھیوݨ تاں ݙے
امان اللہ کاظم
ایݙا کول کراڑ وی چنڳاں نھئیں، میݙا چن دلدار کرختا !
نت رس ویندا ہیں شاکر توں، میݙا بھاڳ سہاڳ تے بختا !
ہوندے کاوڑ غصہ کہیں ویلھے، میݙا ڈھول مزاج دے سختا !
کݙہیں دھرتی تے وی لہہ پیا کر ٻس کہیں سلیمان دے تختا !
شاکر شجاع آبادی
اُتے ݙتے ڳئے پہلے شعر ئِ چ بھلئو کو بھلاوو ، تے لئو کوں لاوو، ݙوجھے شعر ئِ چ نہ کوں ناں تے مکئو کوں مکاوو، تریجھے شعر
ئِ چ فیصلہ کوں فیصلا ، تے چوتھے بند ئِ چ کرخت کوں کرختا، بخت کوں بختا، سخت کوں سختا، تے تخت کوں تختا ٻدھا ڳئے ۔
ابدال
لکھوابدال دا لغوی معنی ئِ بدل ݙیوݨ جݙاں جو علم صرف دی اصطلاح ئِ چ ایندا معنی ئِ کہیں لوظ دی شکل تبدیل کرکے نویں شکل ݙے ݙیوݨ ݙوجھے لوظیں ئِ چ ابدال اونہہ حالت کوں آکھیا ویندے جیندے ئِ چ کہیں ٻئی زبان دے لوظ دے کہیں ہک حرف یا ہک توں زیادہ حروف تَہجّی کوں تبدیل کرکے اونہہ لوظ دی اصل شکل کوں بدل ݙتا ون٘ڄے ۔ مثال دے طور تے مہمان کوں مزمان ، جانور کوں زناور تے کفن کو خفن یا خفنی ئِ چ بدل ݙیوݨ کوں ابدال آکھیا ویندے ۔
چھوٹے وقت کنوارے ویلھے
لڳڑُم تیݙڑا دانگ
فریدؒ
کیچ ڳئیوں یار بروچل
نہ کل لدھڑو سانول ول
فریدؒ
مہینوال نہال نہ کیتُم
چھݙ کلھڑی نال نہ نیتُم
فریدؒ
دل کھسدا ، بھیت نہ ݙسدا
تھی اوپرا دوروں ہسدا
فریدؒ
کون آکھے او تے میں ہیں، ہکے آدم دی اُلھادھ
دیکھ تن میݙے تے لیراں، پیا کریندا ہے کریر
امان اللہ کاظم
وقت کاظم تیݙے ہتھ کن جے کݙۂیں چھٹ پووے
ہتھ ولا آسی نہ مُنہہ زور زناور وانگوں
امان اللہ کاظم
کوئی پندھیڑو تھکیا ہُٹیا شیت ہووے گھل دے وچ
قافلے والو! ذرا اجھکو، صدا ݙیندے ڄلوں
ریاض رحمانی
جڳ بے اَرام کیوں ئِ
گھر گھر متام کیوں ئِ
قیس فریدی
نہ رب پشاک پوائی ئِ نہ جھولی اݙݨی پئی ئِ
ننگیج ݙے کے کڄئِیںچا، پناوݨاں جو نہ ہا
قیس فریدی
اتے ݙتے ڳئے پہلے شعر ئِ چ داغ کوں دانگ، ݙوجھے شعر ئِ چ بلوچ کوں بروچل ، تریجھے شعر ئِ چ چھوڑ کوںچھݙ ، چوتھے شعر ئِ چ بھید کوں بھیت ، پنجویں شعر ئِ چ اولاد کوں الھادھ، چھیویں شعر ئِ چ جانور کوں زناور، ستویں شعر ئِ چ شاید کوں شیت، اٹھویں شعر ئِ چ آرام کوں ارام تے ماتم کوں متام جݙاں جو ناویں شعر ئِ چ پوشاک کوں پشاک تے ننگ کوں ننگیج ئِ چ بدل ݙتا ڳئے ۔
اشتقاق
لکھواشتقاق دا لغوی معنی ئِ کہیں چیز کوں پاڑ کرائیں اوندے وچوں کجھ کڈھ گھنݨ علم صرف دی اصطلاح ئِ چ اینہہ کِن مراد ئِ ہک کلمے کن ݙوجھا کلمہ بݨاوݨ ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ اشتقاق دامطلب ئِ کہیں وی لوظ دا مشتق بناوݨ۔[١]
-1
دلڑی دشمن، سخت ستائے
سینے چبھڑی سانگ
فریدؒ
-2
کتھ لیلیٰ، کتھ مجنوں
کتھ سوہݨی مہنیوال
فریدؒ
-3
چار ݙہاڑے چیتر دے
کڈھے ٻاکروال
فریدؒ
-4
پربھت دھاراں روہ گھنیرے
__
جتھ لانگھے جتھ تھیئُم وہیرے
فرید
-5
بیشک درد منداں دے دیرے
__
جتھ تھلڑا جتھ سن٘ڄڑیاں جاہیں
فریدؒ
-6
ٻہہ اوڈھر محبوب توں، ہنجھ نہ ہر گز کیر
__
سچی تاہنگ وصال دی ݙیندی قسمت پھیر
امان اللہ کاظم
-7
لبھ آیا فٹ سعد کوں سیفل ، حال حوال ونڈیونے
__
وچھڑئے یا رملئیے آجیندئیں، لکھ الحمد پڑھیونے
خادم مخفی
-8
جیت دا کوئی شوق نھئیں، ارمان نھئیںکہیں ہار دا
__
دل اکھیندے کھیݙی رکھاں ، جوا تیݙے پیار دا
ریاض رحمانی
اُتے ݙتے ڳئے پہلے شعر ئِ چ دل کن مشتق دلڑی (اسم مصغر)، ݙوجھے شعر ئِ چ منجھ (دامانی لہجہ) یا مینھ (ریاستی لہجہ) کن مشتق مہینوال (اسم فاعل) ، تر یجھے شعرئِ چ ٻکری کن مشتق ٻاکروال (اسم فاعل) چوتھے شعر ئِ چ واہ کن مشتق وہیرے (اسم مصغر)، پنجویں شعر ئِ چ تھل کن مشتق تھلڑا (اسم مصغر)، چھیویں شعر ئِ چ تاہنگݨ مصدر کن مشتق تاہنگ (حاصل مصدر) ، ستویں شعر ئِ چ وچھڑݨ مصدر کن مشتق وچھڑئے (اسم مفعول) تے اٹھویں شعر ئِ چ جیتݨ مصدر کن مشتق جیت تے ہارݨ مصدر کن مشتق ہار (حاصل مصدر) اشتقاق دیاں مثالاں ہن۔[٢]
ادغام
لکھوݙو ہم جنس یا ہم مخرج لوظیں کوں ملا کرئیں پڑھن ْیا لکھݨ کوں یا انھیں ݙو لوظیں کن کُئی ہک یا ہک کن زیادہ حروفِ تَہجّی کوں حذف کر کرائیں نواں لوظ بݨاوݨ کوں ’’ادغام‘‘ آکھیا ویندے ۔ادغام دا لغوی معنی ئِ ݙو لوظیں کوں ٻٹا کرݨ یا ہک لوظ کوں ٻئے لوظ ئِ چ مدغم کرݨ ۔ مثال دے طور تے بد تر کو بتر (بد دی د کوں حذف کرکے تر نال جوڑ ݙتا ڳئے ) شادباش کوں شاباش (شاد دی ’’د‘‘ کوں حذف کرکے باش نال جوڑ ݙتا ڳئے ) تے یاد داشت کوں یاد اشت (یاد دی د کوں حذف کرکے داشت نال جوڑ ݙتا ڳئے ) وغیرہ وغیرہ بݨاݙیوݨ کوں ’’ادغام‘‘ دا ناں ݙتا ویندے۔
اُتے ݙتیں ڳئیں مثالیں دے لوظ اگرچہ فارسی زبان کن گھِدے ڳین پر اے لوظ سرائیکی زبان ئِ چ وی مستعمل ہِن۔[١]