فورٹ ولیم کالج کلکتہ
فورٹ ولیم کالج دا قیام اردو ادب دی تاریخ دا ہک اہم واقعہ ہے۔ اردو نثر دی تاریخ وچ خصوصاً ایہ کالج سنگ میل دی حیثیت رکھدے۔ اگرچہ کالج دا قیام انگریزاں دے سیاسی مصلحتاں دے تحت عمل وچ آیا ول وی ایں کالج نے اردو زبان دے نثری ادب دی ترقی کیتے نویں راہواں کھول ݙتے ۔ سر زمین پاک و ہند وچ فورٹ ولیم کالج مغربی طرز دا پہلا تعلیمی ادارہ ہئی جیہڑا لارڈ ولزلی دے حکم تے 1800ء وچ قائم کیتا ڳیا۔
ایں کالج دا پس منظر ایہ ہے کہ 1798ء وچ جیہڑلے لارڈ ولزلی ہندوستان دا گورنر جنرل بݨ کے آیا تاں اتھوں دے نظم و نسق دا جائزہ گھنݨ دے بعد ایں نتیجے تے پہنچا کہ انگلستان توں جیہڑے نویں ملازمین کمپنی دے مختلف شعبیاں وچ کم کرݨ اتھاں آندن اوہ کہیں منظم تے باقاعدہ تربیت دے بغیر اچھے کارکن نی بݨ سڳدے۔ لارڈ ولزلی دے نزدیک انہاں ملازمین دی تربیت دے ݙو پہلو ہن، ہک انہاں نوجوان ملازمین دی علمی قابلیت وچ اضافہ کرݨا تے ݙوجھا انہاں کوں ہندوستانیاں دے مزاج تے انہاں دی زندگی دے مختلف شعبیاں اچ انہاں دی زبان تے طور طریقیاں نال واقفیت ݙیواونا۔
پہلے زبان سکھݨ کیتے افسران کوں الاؤنس ݙتا ویندا ہئی لیکن اُوندے نال کوئی خاطر خواہ نتائج برآمد نہ تھی سڳے ہن۔ ایں کیتے جیہڑلے لارڈ ولزلی گورنر جنرل بݨ کے آیا تاں اُوں نے ایہ ضروری سمجھا کہ انگریزاں کوں اگر اتھاں حکومت کرنی ہے تاں ایندا تقاضا ایہ ہے کہ کمپنی دے ملازمین دا مقامی زباناں تے ماحول نال آگاہی کیتے تعلیم و تربیت دا باقاعدہ انتظام کیتا ونڄے۔ انہاں وجوہات دی بناء تے ولزلی نے کمپنی دے سامݨے ہک کالج دی تجویز پیش کیتی۔ کمپنی دے کئی عہداران تے پادریاں نے ایندی حمایت کیتی تے ایں طرح جان گلکرسٹ جیہڑا ہندوستانی زبان تے دسترس رکھدا ہئی، کمپنی دے ملازمین کوں روزانہ درس ݙیوݨ کیتے تیار تھی ڳیا تے لارڈ ولزلی نے ایہ حکم جاری کیتا کہ آئندہ کہیں سول انگریز ملازم کوں اوں وقت تک بنگال، اڑیسہ تے بنارس وچ اہم عہدیاں تے مقرر نہ کیتا ویسی جے تک اوہ قوانین و ضوابط دا تے مقامی زبان دا امتحان نہ پاس کر گھنے۔ ایں فیصلے دے بعد گلکرسٹ دی سربراہی وچ ہک جنوری 1799ء اچ ہک مدرسہ Oriental Seminary قائم کیتا ڳیا جیہڑا بعد وچ فورٹ ولیم کالج دا پیش خیمہ ثابت تھیا۔ کجھ مسائل دی وجہ توں اوں مدرسے توں وی نتائج برآمد نہ تھئے جنہاں دی توقع ہئی۔ جیندے بعد لارڈ ولزلی نے کالج دے منصوبے کوں عملی جامہ پہواوݨ دا فیصلہ کیتا۔
قیام لکھو
لارڈ ولزلی نے کمپنی دے اعلیٰ حکام توں منظوری حاصل کرکے 10 جولائی 1800ء میں فورٹ ولیم کالج کلکتہ دے قیام دا اعلان کیتا۔ لیکن ایں شرط دے نال کہ کالج دا یوم تاسیس 23 مئی 1800ء تصور کیتا ونڄے کیونکہ ایہ ݙینہہ سلطان ٹیپو شہید دے دار الحکومت سرنگا پٹم دے سقوط دی پہلی سالگرہ دا ہئی ۔ جبکہ کالج وچ باقاعدہ درس و تدریس دا سلسلہ 23 نومبر 1800ء کوں یعنی کالج دے قیام دے اعلان دے کوئی 6 مہینے بعد شروع تھیا۔ کالج دے قواعد و ضوابط بݨائے ڳئے۔ ایندے علاوہ گورنر کوں کالج دا سرپرست قرار ݙتا ڳیا۔ کالج دا سب توں وݙا افسر پروسٹ آکھیندا ہئی ۔ پروسٹ دا برطانوی کلیسا دا پادری ہووݨا لازمی قرار ݙتا ڳیا۔
نصاب لکھو
فورٹ ولیم کالج دے ریگلولیشن دے تحت کالج وچ اردو (ہندوستانی) عربی، فارسی، سنسکرت، مرہٹی تے کٹری زباناں دے شعبے قائم کیتے ڳئے۔ ایندے علاوہ اسلامی فقہ، ہندو دھرم، اخلاقیات، اصول قانون، برطانوی قانون، معاشیات، جغرافیہ، ریاضی، یورپ دے جدید زباناں، انگریزی ادبیات، جدید و قدیم تاریخ ہندوستان، دکن دی قدیم تاریخ۔ طبیعیات، کیمسٹری تے علوم نجوم وغیرہ دی تعلیم دا بندوبست کیتا ڳیا ہئی۔ کالج وچ مشرقی زباناں دی تعلیم تے سب توں زیادہ زور ݙتا ویندا ہئی۔ ایں کیتے السنۂ شرقیہ دے شعبیاں وچ انگریز پادریاں دے علاوہ پروفیسراں دی مدد کیتے شعبے وچ منشی تے پنڈت وی مقرر کیتے ڳئے ہن۔ ہندوستانی زبان دے شعبے وچ پہلے ٻارہاں منشی مقرر تھئے جیہڑے بعد وچ ودھا کے 25 کر ݙتے ڳئے۔
فورٹ ولیم کالج دے مصنفین لکھو
فورٹ ولیم کالج صرف ہک تعلیمی ادارہ نہ ہئی بلکہ ایہ کالج اوں زمانے وچ تصنیف و تالیف دا وی بڑا مرکز ہئی۔ ایں کالج دے اساتذہ تے منشی صاحبان طلباء کوں پڑھاوݨ دے علاوہ کتاباں وی لکھدے ہن، ایہا وجہ ہے کہ ایں کالج وچ لغت، تاریخ، اخلاقی، مذہبی اتے قصیاں کہانیاں دے کتاباں بڑی تعداد وچ لکھے ڳئے۔ مصنفین دی حوصلہ افزائی کیتے منظور شدہ کتاباں تے انعام وی ݙتا ویندا ہئی۔ کالج دے قیام دے ابتدائی چار سالاں وچ 23 کتاباں لکھے ڳئے۔ ذیل وچ بعض مشہور مصنفین دے ناں درج ہن۔
خدمات لکھو
ایں ڳالھ اچ کوئی شک و شبہ نی کہ انگریزاں نے ایہ کالج سیاسی مصلحتاں دے تحت قائم کیتا ہئی۔ تاکہ انگریز اتھوں دی زبان سکھ کے رسم و رواج نال واقف تھی کے اہل ہند تے مضبوطی نال حکومت کر سڳن۔ لیکن ایہ وی حقیقت ہے کہ فورٹ ولیم کالج ہند دا اوہ پہلا ادبی تے تعلیمی ادارہ ہے جتھاں اجتماعی حیثیت نال ہک واضح مقصد تے منظم ضابطہ دے تحت ایسا کم تھیا جیندے نال اردو زبان و ادب دی بڑی خدمت تھئی۔
ایں کالج دے ماتحت جیہڑے علمی و ادبی تخلیقات تھئے جتھاں اوہ ہک طرف علمی و ادبی حیثیت نال بڑی اہمیت رکھدن تاں ݙوجھی طرف انہاں دی اہمیت و افادیت ایں بناء تے وی ہے کہ انہاں تخلیقات نے اردو زبان و ادب دے مستقبل دی تعمیر و تشکیل وچ بڑا حصہ گھدا۔ خصوصاً انہاں تخلیقات نے اردو نثر کوں ہک نویں راہ تے سٹا۔ فورٹ ولیم کالج دے قیام توں قبل اردو زبان دا نثری ذخیرہ بہت محدود ہئی۔ اردو نثر وچ جیہڑے چند کتاباں لکھے ڳئے ہن انہاں دی زبان مشکل، ثقیل تے ٻوجھل ہئی۔ فارسی اثرات دے زیراثر اسلوب نگارش تکلف تے تصنع نال بھر پور ہئی۔ ہر لکھݨ والا اپݨی قابلیت جتاوݨ تے اپݨے علم و فضل دے اظہار کیتے موٹے موٹے تے مشکل الفاظ لبھ کے آندا ہئی۔ لیکن فورٹ کالج دی سب توں وݙی خدمت ایہ ہے کہ ایں نے اردو نثر کوں اوں پر تکلف انداز تحریر دے خارزار اچوں کڈھݨ دی کامیاب کوشش کیتی۔ سادگی، روانی، ٻول چال تے انداز، معاشرے دی عکاسی وغیرہ ایں کالج دے مصنفین دی تحریراں دا نمایاں وصف ہے۔ فورٹ ولیم کالج دی بدولت تصنیف و تالیف دے نال ترجمے دی اہمیت وی واضح تھئی۔ منظم طور تے ترجمیاں دی مساعی نال اردو نثر وچ ترجمیاں دی روایت دا آغاز تھیا تے انیہویں تے ویہویں صدی وچ اردو نثر وچ ترجمہ کرݨ دے جتنے تحریکاں شروع تھئے انہاں دے پس پردہ فورٹ ولیم دا اثر کار فرما رہیا۔ فورٹ ولیم کالج دی بدولت تصنیف و تالیف دے کم وچ موضوع دی افادیت تے اہمیت دے علاوہ اسلوب بیان کوں بڑی اہمیت حاصل تھئی۔ ایہ محسوس کیتا ڳیا کہ جس قدر موضوع اہمیت دا حامل ہے اوں قدر اسلوب بیان، اسلوب بیان دی سادگی، سلاست تے زبان دا اردو روزمرہ دے مطابق ہووݨا ضروری ہے تاکہ قاری ڳالھ کوں صحیح طور تے سمجھ سڳے۔ ایندے کیتے ضروری ہے کہ مطالب کوں سادہ، آسان تے عام فہم زبان اچ بیان کیتا ونڄے۔ فورٹ ولیم کالج دے مصنفین دی مساعی دی بدولت اردو زبان ہک بلند سطح تے پہنچی۔ فورٹ ولیم کالج دے اردو تصانیف توں قبل اردو زبان یا تاں پر تکلف داستان سرائی تک محدود ہئی یا ول اینکوں مذہبی تے اخلاقی تبلیغ دی زبان تصور کیتا ویندا ہئی۔ لیکن فورٹ ولیم کالج وچ لکھی ونڄݨ والی کتاباں نے ایہ ثابت کر ݙتا کہ اردو زبان وچ اتنی وسعت تے صلاحیت ہے کہ ایندے وچ تاریخ، جغرافیہ، سائنس، داستان، تذکرے، غرض کہ ہر موضوع تے مضمون کوں آسانی نال بیان کیتا ونڄ سڳیندے۔[١] [٢]