یائے خفی الصّوت
یائے خفی الصّوت دا استعمال سرائیکی زبان ئِ چ ٻہوں اہم ئِ۔ کیوں جو کہیں وی لوظ دے تلفظ ئِ چ یائے خفی الصّوت ٻہوں اہم کردار ادا کریندی ئِ۔ یائے خفی الصّوت دا تصوّر صرف سرائیکی زبان ئِ چ ای پاتا ویندے ۔ سرائیکی کِن علاوہ کہیں ٻئی زبان ئِ چ یائے خفی الصّوت دا وجود کائینی۔
سرائیکی لِکّھت کاراں کِیتے اہمیّت
لکھوسرائیکی زبان دے لکھارئیں کوں یائے خفی الصّوت دے استعمال تے دسترس رکھݨ ٻہوں ضروری ئِ ۔ خصوصاً سرائیکی زبان دے شعراء کیتے ایندے استعمال تے کما حَقّہ‘ دسترس رکھݨ ضروری ئِ۔ لطف دی ڳالھ تاں اے ہے جو ساݙے سرائیکی زبان دے دانشور اڄاں تیئں یائے خفی الصّوت کوں ہک نویکلا حرف تَہجّی منݨ یا نہ منݨ دی بحث ئِ چ مبتلا ہِن تے نال ای ایندی املا وی اڄاں تئیں متنازعہ ئِ۔ اے ڳالھ ضروری تاں نھئیں جو یائے خفی الصّوت کوں ہَروں بھَروں حرف تَہجّی منیاون٘ڄے پر اے ضروری ئِ جو ایندی کُئی نہ کُئی اِملا ضرور مقرر کر ݙتی ون٘ڄے۔ حضرت ظامی بہاولپوری تاں ایندی املا ’’یO ‘‘ کیتی ئِ جݙاں جو میݙے نزدیک ایندی لکھت ’’ ی ‘‘ ہووݨی چاہیدی ئِ ۔ کیوں جواَلٹی جزم ’‘ء‘‘ الف خفی الصوت دی آواز ݙیندی ئِ۔ لہٰذا جے کݙۂیں ’’ی‘‘ دے اتے ’’الٹی جزم ( )‘‘ لا ݙتی ون٘ڄے تاں اے ’’ی‘‘ یعنی یا ئے معروف دی آواز کوں مدھم کر ݙیسی ۔ لہٰذا ’’ی‘‘ تے ’’الٹی جزم ( )‘‘ لا ݙیوݨ یائے خفی الصّوت دے مقصد کوں پورا کرݙیندی ئِ ۔ اتھاں یائے خفی الصّوت دی املا دے کجھ اصول بیان کیتے ویندن تاں جو ایندے وجود کوں نشابر کیتا ون٘ڄ سڳے ۔[١]
مصادر وِچ ورتاوا
لکھوایجھیئں سرائیکی مصادر جئیں کن ماضی مطلق معروف بݨیندئیں ہوئیں مصدری علامت ہٹاوݨ دے بعد جے کݙہیں ’’یا‘‘ دا ڳنڈھݨ ضروری تھی ون٘ڄے تاں وت اونہہ ’’یا‘‘ دی ’’ی‘‘ کوں یائے خفی الصّوت ’’ی‘‘ نال لکھݨ ضروری تھی ویندے کیوں جو سرائیکی زبان ئِ چ اینہہ لوظ دا تلفّظ ایویں ای کیتا ویندے ۔ مثلاً لکھݨ مصدر کن ماضی مطلق معروف ’’لکھیا‘‘ سمݨ کن ’’سمیا ‘‘ تے کھیݙݨ کِن ’’کھیڈیا‘‘ وغیرہ وغیرہ ۔ جے کر ماضی مطلق معروف ’’لکھیا ‘‘ کوں ’’لکھیا‘‘ سمیا کوں ’’سمیا ‘‘ تے کھیݙیا کوں ’’کھیݙیا‘‘ یعنی انھیں لوظیں دی ’’یائے خفی الصّوت ‘‘ کوں ’’ یائے جلی الصّوت ‘‘ نال لکھیا تے پڑھیا ویسی تاں وت اے لوظ سرائیکی دی بجائے پنجابی زبان دے لوظ ڳݨیئے ویسن ۔ اے ڳالھ ڳنڈھ ٻدھݨ آلی ئِ جو لازم مصدر کن متعدی تے متعدی مصدر کِن متعدی المتعدی بناْکرئیں ماضی مطلق معروف بݨیندئیں ہوئیں ’’یا‘‘ دی ’’ی‘‘ کوں ’’یائے جلی الصّوت ‘‘ نال لکھیا تے پڑھیا ویندے ۔ مثلاً لکھݨ مصدر کن متعدی لکھانوݨ تے متعدی المتعدی لکھوانوݨ بݨدے تے انھیں مصادر کن ماضی مطلق معروف ’’ لکھایا‘‘ یا ’’لکھوایا ‘‘ بݨسی ۔ لہٰذا انھیں لوظیں کوں ’’ یائے خفی الصّوت ‘‘ دی بجائے ’’یائے جلی الصّوت ‘‘ نال لکھیا تے پڑھیاویسی ۔[١]
متعدی مصادر نال ورتاوا
لکھومتعدی مصادر کِن جݙاں ماضی مطلق معروف بݨائی ون٘ڄے تے اونکوں جملے ئِ چ استعمال کیتا ون٘ڄے تاں جے کݙۂیں جملے دا مفعول جمع مونث ہووے تاں ماضی مطلق معروف دا صیغہ جمع غائب موئنث بݨیندئیں ہوئیں یائے خفی الصوت دا استعمال کیتا ویندے ۔ مثلاً متعدی مصادر۔ لکھن ْ، پڑھݨ تے کھاوݨ کن ماضی مطلق معروف ئِ چ بݨائے ڳئے کجھ جملے ملاحظہ تھیون۔
- اسلم چھٹی لکھی ، اسلم چھِٹیاں لکھیاں (چھِٹیاں بطور مفعول جمع مونث)
- میں کتاب پڑھی ، میں کتاباں پڑھیاں (کتاباں بطور مفعول جمع مونث)
- اُونہہ روٹی کھادھی ، اُونہہ روٹیاں کھادھیاں (روٹیاں بطور مفعول جمع مونث)
لازم مصادر نال ورتاوا
لکھوکہیں وی لازم مصدر کن ماضی مطلق معروف دے صیغے جمع غائب مونث ، جمع حاضر مونث تے جمع متکلم مونث ئِ چ ہمیشاں یائے خفی الصوت ای استعمال تھیندی ئِ۔ مثلاً درکݨ ، سمݨ تے رووݨ مصادر کن ماضی مطلق معروف دے مطلوبہ صیغے کجھ ایں بݨسن۔
مصدر صیغہ جمع غائب مونث صیغہ جمع حاضر مونث صیغہ جمع متکلم مونث
درکݨ او درکیاں تساں درکءیاں اساں درکیءاں
سمݨ او ستیاں تساںستیاں اساںستیاں
رووݨ او رنیاں تساںر نیاں اساںر نیاں
فعل حال معروف دے صیغیاں کِیتے ورتاوا
لکھوکہیں وی لازم یا متعدی مصدر کن فعل حال معروف دے صیغے جمع غائب مونث، جمع حاضر مونث تے جمع متکلم مونث ئِ چ ہمیشاں یائے خفی الصّوت استعمال تھیندی ئِ مثال دے طور تے سمݨ ، کھاوݨ تے لکھݨ مصادر کن فعل حال معروف دے مطلوبہ صیغے کجھ ایں بݨسن۔
مصدر صیغہ جمع غائب مونث صیغہ جمع حاضر مونث صیغہ جمع متکلم مونث
سمݨ او سَمدین تساں سمدیاںء ُ اساں سمدیاں ہیں
کھاوݨ او کھا ندین تساں کھاندیاںء ُ اساں کھاندیاں ہیں
لکھݨ او لکھدین تساں لکھدیاںء ُ اساں لکھدیاں ہیں
ماضی مطلق معروف کِیتے
لکھوایجھیں لازم یا متعدی مصادر جنھیں کن ماضی مطلق معروف بݨیندئیں ہوئیں اخیر ئِ چ ’’یا‘‘ آوے تاں وت لازم مصادر کن ماضی قریب معروف مذکردے سارے صیغے تے مونث دے صیغے جمع غائب ، جمع حاضر تے جمع متکلم ئِ چ پر متعدی مصادر دے مذکر تے مونث دے سارے صیغیئں ئِ چ آوݨ آلی ’’ی‘‘ یائے خفی الصّوت لکھی تے پڑھی ویسی مصادر درکِݨ تے مارݨ کن ماضی قریب معروف دے مطلوبہ صیغے کجھ ایں بݨسن۔
مصد ر واحد غائب جمع غائب واحد حاضر جمع حاضر واحد متکلم جمع متکلم
درکݨ (مذکر) او درکیا او درکیءن توں درکیءں تسا ں درکےے وے میں درکیاں اسا ں درکےے سے
درکݨ(مونث) او درکی او درکین توں درکیں تساں درکیں وے میں درکی آں اساں درکیں سے
مارݨ (مذکر) اونہہ مارئیے انھیں مارئیے توں مارئیے تساں مارئیے میں مارئےے اساں مارئےے
مارݨ (مونث) اونہہ مارئیے انھیں مارئیے توں مارئیے تساں مارئیے میں مارئیے اساں مارئیے
اِسمِ حالیہ بݨاوݨ کِیتے
لکھوکہیں وی مصدر کِن اسم حالیہ بݨیندئیں ہوئیں یائے خفی الصوت دا استعمال کیتا ویندے ۔ مثلاً لکھݨ مصدرکݨ اسم حالیہ لکھدئیں ہوئیں یا لکھدئیں لکھدئیںبݨدے ۔لہٰذا انھیں ݙوہائیں لوظیں ئِ چ استعمال تھیوݨ آلی یائے معروف ’’ی‘‘ یائے خفی الصّوت شمار تھیسی ۔
مؤنث اِسم توں جمع بݨاوݨ کِیتے
لکھو- کوئی وی مونث اسم جیندے اخیر ئِ چ یائے معروف ’’ی‘‘ ہووے اوندی جمع بݨیندیئں ہوئیں یائے خفی الصوت دا استعمال تھیندے مثلاً والی کن والیاں ۔ چٹھی کن چٹھیاں تے روٹی کن روٹیاں وغیرہ۔
- کوئی وی مونث اسم جیندے اخیر ئِ چ یائے معروف ’’ی‘‘ ہووے اوندی جمع نسبتی بݨیندئیں ہوئیں یائے خفی الصوت دا استعمال تھیندے مثلاً والی کن والیئں ، چٹھی کن چٹھیں تے روٹی کن روٹیں وغیرہ ۔
ماضی قریب معروف کِیتے
لکھوماضی قریب معروف دا کوئی ایجھاں جملہ جیندا فعل متعدی تے جیندا فاعل کوئی ایجھاں اسم ہووے جیندے اخیر ئِ چ یائے معروف ’’ی‘‘ ہووے تاں وت اونہہ فاعل دی جمع بݨیندیں ہوئیں یائے خفی الصّوت دا استعمال تھیندے مثلاً موچی چم چِھلیءے ، درزی جوڑا سیتے، ݙاچی پاݨی پیتے اینجھیں جملے ہن جنھیں دے فعل چھلیءے (چھلݨ مصدر) ، سیتے (سیوݨ مصدر)، پیتے (پیوݨ مصدر ) متعدی ہِن تے فاعل موچی، درزی تے ݙاچی ہن ۔ لہٰذا فاعلیں کوں جمع بݨیندئیں ہوئیں اے جملے کجھ ایں لِکھیسِن ۔ موچیءں چم چھلءیے۔ درزئیں جوڑا سیتے تے ݙاچیءں پاݨی پیتے ۔ انھیں فاعلیں ئِ چ استعمال تھیوݨ آلی یائے معروف ’’ی‘‘ یائے خفی الصّوت ڳݨی ویسی ۔[١]