لِکھت دا پندھ
سرائیکی حروفِ تہجّی دی لکھت دا پندھ
قدیم زمانے ئِ چ سرائیکی نثر دی لکھت دا وجود نہ ہا۔ وادیٔ سندھ ئِ چ اہلِ عرب دے قدم رکھݨ دے بعد اتھاں ٻاہر کنوں آوݨ آلے تے مقامی صوفیائے کرام مقامی غیر مسلم لوکیں کوں اسلام ݙوں راغب کرݨ کیتے سرائیکی نظم کوں آپݨاں ذریعہ اظہار بݨایا۔ وت وقت دے گزرݨ دے نال نال ہولیٔں ہولیٔں سرائیکی نثر دی اغوں بغوں شروع تھی ڳئی جہڑی جو عربی زبان دے رسم الخط دی مناسبت نال ’’ خط نسخ‘‘ ئِ چ لکھی ون٘ڄݨ لڳی ۔ اینہہ زمانے ئِ چ (اٹھویں صدی دی عیسوی دی شروعات ئِ چ ) لکھیئاں ون٘ڄݨ آلیاں چھوٹیاں چھوٹیاں دینی تے فقہی کتاباں (بلکہ کتابچے) مثلاً نوں بھتی ملتانی قاعدہ ، نور نامہ، معراج نامہ، پکی روٹی تے ایّھو جھیئاں کئی ٻےاں کتاباں سرائیکی نثر دا منڈھ بݨیاں پر انھیں دا رسم الخط عربی دا رسم الخط یعنی ’’ خط نسخ‘‘ ای رِہیا۔ انویہویں صدی دے مکݨ توں پہلے پہلے سندھی زبان سرائیکی زبان کن انج کر ݙتی ڳئی ۔ صدئیں تئیں ہک زبان بݨ کرئیں رہوݨ آلیاں اے جڑواں زباناں جݙاں انجو انج تھیءاں تاں وت انھیں دا رسم الخط وی انجو انج تھی ڳیا ۔ یعنی سندھی دانشوریں تاں سندھی زبان کیتے عربی رسم الخط یعنی خط نسخ ای تجویز کیتا جݙاں جو سرائیکی دانشوریں سرائیکی کیتے خط نستعلیق چݨیا ۔ ٻس تݙانہہ کنوں سندھئیں تیں سرائیکیں وکھو وکھ رسم الخط کوں اپݨی زبان دی لکھت دا ذریعہ بݨایا۔۔ [١]
سندھی تے سرائیکی لِکّھت
لکھواینہہ نتارے دے بعد ہݨ سندھی تے سرائیکی دے مخصوص لہجے آلے حروف تہجی دی لکھت دا پیرا چیندے ہئیں۔ توڑے جوݙوہائیں زبانیں دے مخصوص لہجے آلے حروف تہجی تعداد تے اواز دے لحاظ نال مماثلت رکھیندن پر ݙوہائیں زبانیں دے دانشوریں انھیں دی لکھت دا انداز وکھو وکھ اختیارکیتے۔ جہڑا جو کجھ ایں ہے ۔
سندھی حروف دی لکھت
لکھوٻ ڄ ڳ ڃ ڏ ڱ ڻ
سرائیکی حروف دی لکھت
لکھوٻ، ڄ، ن٘ڄ، ݙ، ڳ، نڳ، ݨ۔
ݙوجھے لوظیں ئِ چ مخصوص لہجے آلے سندھی تے سرائیکی حروف تہجی وچوں ترے حروف (ٻ، ڄ، تے ڳ) دی املا تاں ہکو جھیئں ئِ پر چار حروف دی املا وکھو وکھ ئِ۔ یعنی سندھی سرائیکی ن٘ڄ کوں ڃ،ݙ کوں ڏ ، نڳ کوں ڱ، تے ݨ کوں ڻلکھدن ۔ سندھی دانشور تے محقق شمس العلماء مرزا قلیچ بیگ اپݨی تصنیف سندھی ویاکرݨ یعنی سندھی صرف و نحو دے صفحہ ۱۶۵ تے اینہہ ڳالھ دا واشگاف لوظیں ئِ چ اعتراف کریندئیں ہوئیں لکھدن جو ۔۔ [٢]
نون غنّہ دی اَواز
لکھو’’جہڑے حروف تہجی کنوں پہلوں نون غنہ دی آواز آندی ہووے تاں انھیں حروف کوں ہمیشاں نون غنہ نال ڳنڈھ کے لکھݨا چاہیدا ئِ ۔ جیویں جو سندھی ڃ کوں ن٘ڄ تے ڱ کوں نڳ لکھیا ون٘ڄے ہا۔ لکھت دا قاعدہ قانون اے ہے جو جہڑے حروفِ تہجی کِن پہلوں نون غنہ دی آواز آندی ئِ تاں وت لکھت دے اصول دے لحاظ نال اوکوں ظاہر وی تھیوݨا چاہیدا ئِ۔ جیویں جو ہک لوظ پنج ئِ چ پ دے بعد تے ج توں پہلے نون غنہ دی آواز کوں علامتی طور تے ظاہر کرکے لکھیا ڳئے ایویں ای سندھی حروفِ تہجی ڃ کوں ن٘ڄ تے ڱکوں نڳ لکھیا ون٘ڄݨاںچاہئیدا ہا پر لکھیا نھیں ڳیا۔ کیوں جو ماہرین دی متفقہ رائے دے مطابق انھیں حروف ِتہجی دی املا ڃ تے ڱ لکھݨ طے تھی چکی ئِ اینہہ واسطے اینہہ املا کوں ہُݨ تبدیل کرݨ ممکن کائینی‘‘۔
سرائیکی تے سندھی دی اِملاء
لکھوسچ تاں اے ہے جو سندھی دانشور سندھی حروف تہجی دی مخصوص املا تے نہ صرف متفق تھی ڳئیں بلکہ اپݨی مقرر کیتی ڳئی املا تے ثابت قدم وی تھی ڳئیں جݙاں جو سرائیکی زبان دے دانشور تے ادیب گزرئیں سو سالیں کنوں اپݨی ما ٻولی دے مخصوص لہجے آلے حروف تہجی دی لکھت بارے تھٻاکے پئے مریندن ۔ کیوں جو انھیں ئِ چ یکجہتی خلوص تے ما ٻو لی نال حقیقی محبت دا فقدان ئِ جو اساں لوک اڄاں تئیں اپݨی ما ٻولی دے مخصوص لہجے آلے حروف تہجی دی لکھت بارے اتفاق تے اتحاد پیدا نھیںکر سڳے۔
ساݙے مہاندرے دانشور کجھ تاں انفرادی طور تے تیں کجھ گروہیں دی صورت ئِ چ گزرئیل ہک صدی کنوں سر کھپا کھپا کرئیں ٹر ڳئیں پر پرنالہ اڄاں تئیں اپݨی جا تے ڄمےا کھڑے ۔
خداڄاݨدے جو ضد تے انا دا اے پرنالہ اپݨی ڄمیل جا توں کݙاں تھڑکسی تے اساں کݙاں اپݨی انا دے خول کنوںنکل کرئیں اپݨی ماٻولی دے مخصوص حروف تہجی دی لکھت تے متفق تھی ٻہسوں ۔
سرائیکی مخصوص پنڄ حروف
لکھوہُݨ اے ڳالھ نتر کے سامݨھے آڳئی ء ِجو گذرئیل چار ݙہاکیں کن ساݙے سرائیکی زبان دے مہاندرے دانشور سرائیکی زبان دے مخصوص حروف تہجی متفقہ طور تے پنج شمار کریندن جہڑے جو اے ہن۔ (ٻ، ڄ، ݙ، ڳ، ݨ) تے سندھی لہجے دے ݙو حروف تہجی (ڃ، تے ڱ) دی آواز آلے حروف کیتے علامتی طور تے کئی انج حروف تجویز نھئیں کریندے بلکہ ڄ تے ڳ کن پہلوں نون غنہ ودھا کرئیں لہجے دی کمی کوں پورا کیتا ڳئے ۔ یعنی انھیں کوں علامتی طور تے ن٘ڄ تے نڳ لکھیا ڳئے لہٰذا میں سمجھداں جو ہن سرائیکی دے مخصوص لہجے آلے حروف تہجی دی گنتری پوری تھی ڳئی ئِ تے انھیں دی املا وی متفقہ طور تے منظور کر گھدی ڳئی ئِ جہڑی جو کجھ ایں ہے:
(ٻ، ڄ، ن٘ڄ، ݙ، ڳ، نڳ،ݨ)
اے ڳالھ وݙی افسوسناک تے تکلیف دہ ئِ جو ساݙے کجھ مہاندرے دانشور تے لکھاری اڄاں اینہہ مسئلے کوں ولا نَوّیں سرو چاوݨ دی کوشش کریندے پین جہڑی جو ساݙی ما ٻولی دی ترویج تے اشاعت کیتے نقصان دہ ثابت تھی سڳدی ئِ ۔ ضرورت اینہہ ڳالھ دی ئِ جو اساں متفقہ ڳالھ کوں وت متنازعہ فیہہ نہ بݨائوں ۔ جے کر ناوڑی کوں ولا گینڈیاڳئیا تاں وت اڄ تئیں لکھیاں ڳیءاں ہزاراں کتاباں جہڑیاں جو پنج حرفاں دیاں اضافی اوازاں نال لکھیاں ڳیئن مٹی ئِ چ رل ویسن تے وت اساں اپݨے اینہہ بے بہا اثاثے کن یکسر محروم تھی ویسوںجے کرخدانخواستہ ایں تھی ڳیئا تاں وت ساݙی ماٻولی داکَئی صدئیں تے محیط کیتاڳئیا پندھ اجایا تھی ویسی ۔ میں آپݨیں دانشویں تے مہاندرے لکھاریں دی خدمت ئِ چ اے ارداس کریساں جو نویں ݙچے ئِ چ پووݨ دی بجائے آپݨیاں ساریاں طاقتاں آپݨی ماٻولی کوں متفقہ اضافی اوازں آلے رسم الخط ئِ چ لکھݨ آلے پاسے لا ݙیون تاں جو سرائیکی زبان دے ادب دا وݨ خوب پُھل پَھل چاوے ۔[٢]