اکھاݨ
اکھاݨ لوک دناوت دیاں او ڳالھیں ہَن۔ جہڑیاں آپݨے اندر ہک تجربہ رکھدیاں ہن۔ او تجربہ جہڑا کہیں شخص دے ذاتی تجربے کنوں گذر کے اجتماعی تجربہ بݨ ڳئے۔ ڄݙاں اوں جیہاں واقعہ ول تھیوے تاں اوں اکھاݨ کوں دہرایا ون٘ڄے تاں جو سݨݨ آلیْاں کوں او ڳالھ سُݨ تے پَک تھی ون٘ڄے جہڑی اُنھاں دے سامھݨے محض ہک خیال دے آئی ہائی۔ جیکر ایہ اکھاݨ کہیں عبارت وچ درج کیتا ون٘ڄے تاں عبارت وچ خوبی، رن٘گینی، لطافت تے تاثر پیدا تھی ون٘ڄے، جین٘ویں جو عربی وچ اہدے ہن جو کلام وچ ضرب المثل اینویں ہے جینویں جو کھاݨے وچ لُوݨ۔
کلام کوں جہڑی شئے سوہݨپ دانال نال سوہݨپ دا رنگ وی ݙیندی ہے۔ اوں کوں ضرب المثل دا اصطلاحی ناں ݙتا ڳئے۔ فارسی، اردو، اتے ٻنھاں زباناں عربی دے ایں لفظ کوں این٘ویں دا این٘ویں گھن گھدے اتے ایہ سمجھݨ دی کوشش نھیں کیتی ڳئی جو ضرب المثل کیا ہوندی ہے۔ یا این٘دے ضروری اجزاء کیا ہن۔ اتے ایہ کین٘ویں بݨدی ہے۔ کمال ایہ ہے جو فارسی تے عربی لغت وچ ایندے معنی درج ہن: "کہاوت"
اتے کہاوت دے معنے اردو لغت وچ ݙتے ڳئے ہن: ضرب المثل تے سرئیکی وچ اکھاݨ۔
گویا کوئی لغت ضرب المثل یا اکھاݨ دے مفہوم کوں پوری طرحاں واضح کائنی کریندی۔ مجبور تھی کراہیں ساکوں انگریزی دی لغت وچ پروَرب دے معنے ݙیکھݨے پئے ڳئے۔ تاں وت کئی ڳالھ ساݙے پلّے پئی۔ انھاں معانیاں دی رُو نال کہاوت، ضرب المثل یا اکھاݨ دے ضروری اجزا ایہ ہن:
١۔ اختصار
٢۔ جامعیت
٣۔ عام ورتاوا
٤۔ تجربات کنوں حاصل تھیاں ہوئیاں روائتی سچائیاں جہڑیاں انسانی رویے دے کیتے اصولاں دا کم ݙیون، اتے
٥۔ سہݨپ
اختصار دا معنی ہے تھوڑے کنوں تھوڑے لفظاں دے استعمال نال ودھ کنوں ودھ معنے پیدا کرݨ، جامعیت توں مراد ڈھیر ارے مضامین جمع تھی کے چند لفظاں وچ سما ون٘ڄݨ اتے آکھی ہوئی ڳالھ وچ قوت تے تاثیر ہووے، لوڑ کنوں لفظ تاثیر کوں ون٘ڄا ݙیندن۔
کہاوت یا اکھاݨ اوہو سوہݨا ہوسی جہڑا ہموار، رواں تے آسانی نال زبان تے چڑھ سڳݨ آلا ہوسی اتے لفظاں کنوں پاک رہ کے ایمائیت تائیں محدود رہسی۔ جہڑا کم اشارہ کر ویندے اوتفصیلی کلام نھیں کر سڳدا۔
عام ورتاوے دا ایہ مطلب ہے جو اکھاݨ کوں ہر طبقے، ہر عمر تے ہر سُجھ ٻُجھ دا بندہ ورتیندا ہووے، ایندے ورتݨ دا مقصد غیر شعوری طور تے اندر دے انسان کوں جھنجھوڑݨ ، ایں کوں سِدھا راہ ݙکھاوݨ، بنیادی سچائیاں کنوں آڳاہ کرݨ تے انسانی زندگی دے رویاں سُدھارݨ ہوندے۔ ایں کیتے اکھاݨ کوں سچے جذبات تے ݙونگھے احساسات دا اینجھا آزاد اظہار آکھیا ون٘ڄ سڳدے جیندے وچ کہیں دے ارادے تے کوشش دا عمل دخل نھیں ہوندا ۔ ایندی مثال بالکل این٘ویں ہے جین٘ویں ساف شفاف پاݨی دے قدرتی چشمے پہاڑاں دا سینہ چیر تے آپݨے آپ اُٻل پوندن۔
کہاوت یا اکھاݨ دے انھاں معنیاں کوں سامھݨے رکھ تے اساں سرائیکی دے سینہ بہ سینہ آئے ادب دا جائزہ گھندے ہیں تاں اساکوں ایندیاں ایجھیاں رنگ برن٘گیاں ونکیاں نظر آندیاں ہن جنھاں کیتے شاید ٻنھاں زباناں وچ کوئی وکھرے وکھرے الفاظ کائے نھیں۔ بلکہ انھاں ساریاں ونکیاں کوں اکھاݨ ہی آکھیا وین٘دے۔ سرائیکی زبان دے وچ کوئی اکھاݨ آکھݨ لڳدے تاں ایہ وی ضرور آہدے جو " سیاݨیْاں دا اکھاݨ ہے" یا "سیاݨے آکھ ڳئین"
ایندا مطلب ایہ تھیا جو اَکھاݨ دا لفظ ایجھیں ٻولاں کیتے مخصوص ہے جنھاں دے وچ نفس دی اصلاح دا کوئی سنیہا ہے، سبق ہے، نصیحت ہے، یا ایجھیں سُہݨپ دی ڳالھ ہے جہڑی سُݨݨ آلیْاں کوں محتاط رہݨ دی تنبیہ کریندی ہے۔
سرائیکی زبان دے اکھاݨاں کوں تحریری صورت وچ سبھ کنوں پہلے قاضی فخرالدین راضی آپݨے ملتانی قاعدے وچ کٹھا کیتے۔ انھاں اکھاݨاں دی تعداد ١٣٠ ہے۔
مثال دے طورتے کجھ اکھاݨ ایہ ہن۔
- آپ لُڑھدی ویندی ٻنھاں کوں متیں ݙیندی
- اُٹھ بار نہ چاوے جت پوچھڑ کوں چِک پاوے
- نہر کھاوے نہ کھاوے رَت بھریا وات
- ڄٹ ودھاوے طُرہ او وی بُرا
- اکھیں دا ان٘دھا، ناں چراغ شاہ
- اَکھ چُکی بسترا گُم
ٻیا ݙیکھو
لکھو