کرِمِنالوجی

سماجی سائنس دی او شاخ، جیندے وچ جُرم کُوں سائنسی بُݨیاد تے ݙٹھا ویندے، اون٘کُوں کرِمِنالوجی آہدن- گمراہ کُن رویے تے جُرم دے بارے ڳویْڑ لاوݨ کوں کرِمِنالوجی دے شعبے وچ پڑھایا ویندے- لاطیݨی لفظ "کرِمن" ایں دا ایرا ہے- Crimen / کرِمن دا مطلب ہوندے الزام- λογία / لویا ہِک یونانی لفظ ہے، جیندا مطلب ہے، وجہ یا منطق- ݙوہیں لفظ، کرِمن تے لویا کٹھے تھیوݨ تُوں بعد "کرِمن لویا" بݨدِن، ایہا ݙو لفظ جُرم دی سائنسی تعلیم دے چھیکڑی ناں "کرِمِنالوجی" دا مُنڈھ ہِن- کرِمِنالوجی، سماجی سائنس دے ݙو شعباں دا کَٹھ ہے، ہِک سوشل تے ݙوجھا Behavioral / بیہیوئیرَل- ویھویں تے انیھویں صدی دے سماجی سائنسداناں اے شعبہ شروع کیتا ہئی تے سب توں پہلے ١٨٨٥ء وچ، اے لفظ ورتاوݨ آلا بندہ ہک اطالوی قانون دان رافیل گاروفیلو ہئی، اُوں اینکوں کرِمِنالوجیا دا ناں ݙتا ہئی، وت ہک فرانسیسی پروفیسر، پال ٹوپینارڈ ایندا ناں کرِمنالوگی رکھا ہئی- پاکستان وچ ترائے سرکاری یونیورسٹیاں ایں شعبے دی تعلیم ݙیندے پن، جیندے وچ پنجاب یونیورسٹی، کراچی یونیورسٹی تے سندھ یونیورسٹی شامل ہِن، ٢٠١٢ء دے وچ پنجاب یونیورسٹی ایں شعبے دی بنیاد رکھݨ آلی پاکستان دی پہلی یونیورسٹی ہئی- کرِمِنالوجی دی تعلیم وچ ودھارا تھیوݨ دی وجہ ماہرین سیاسیات، معیشت داݨ، ماہرینِ حیاتیات، سماجی سائنس داݨ، قانون داݨ، نفسیات دے ݙاکٹر، ماہرینِ نفسیات، ماہرینِ بشریات دے تحقیقاں ہِن-

مکاتِبِ فِکر یا دھڑے

کرِمِنالوجی وچ وݙے مکاتب فکر ہِن:

کلاسیکی یا پُراݨا سکُول

پازیٹِوِسٹ سکُول

اطالوی سکُول

شیکاڳو سکُول

جُرم

کوئی وی این٘جھا کَم جیندے تُوں کوئی اصول، دستُور ضابطہ یا قانُون ترُٹ ون٘ڄے، جیہرا جو کہیں علاقے، ملک یا جا تے رائج ہووے، اون٘کُوں جُرم آہدے ہِن- جُرم کیتے چار شئیں دا تھیوݨا ضروری ہے، جݙاں وی ایہ چار عنصر پائے ویسن، وت ای کہیں جُرم دا سرزد تھیوݨا ثابت تھی سڳدے:

١. انسان

٢. بھیڑے کم دی نیت

٣. بھیڑا کم کرݨ

٤. نُقصان/ زان

ایہ چار عنصر پائے ون٘ڄݨ دا مطلب ایہ ہے کہ جُرم کہیں اِنسان دے ہتھوں تھیوے اتے ݙوجھی ڳال ایہ جو کرݨ آلا بھیڑے کم دی نیت نال ڄاݨ بُجھ تے کرے تے اوندے کَم نال کہیں وی قسم دا جانی، مالی، اخلاقی، معاشرتی یا زاتی نقصان تھیوے- اُتے ݙتی ہوئی تفصیل اساں سرائیکی زبان وچ ݙسائی ہے لیکن کرِمِنالوجی دی زبان وچ انگریزی/لاطیݨی اصطلاحات استعمال تھیندن، انہاں دے ناں ہِن:

Human

Mens Rea

Actus Rea

Harm

جُرم دے قِسماں

پُراݨاں تے پازیٹِوِسٹ سکُول ݙوہیں جُرم دی ہِکا تعریف ݙسیندے ہِن:

جرم او عمل ہے جیندے تھیوݨ تُوں ہِک معاشرے دے قدراں تے عقیداں دی خلاف ورزی تھیوے- کہیں وی معاشرے دے قانون اُس دے عقیداں تے اخلاقی قدراں دے مظہر ہوندن-

قانون دے ݙو قسماں ہوندن:

آفاقی:

آفاقی قانون کوں Natural Law آہدن، ایندا مطلب ہوندے قدرت دا قانون- Natural Law ہر معاشرے دا رسم و رواج دے مطابق ہوندے، جیویں چوری، زنا، قتل ہر معاشرے وچ بھیڑے سمجھے ویندن تے ایہ ہر معاشرے وچ جرم ہِن-

انسانی:

انسان دے بݨائے ہوئے قانون کوں آئین یا Statute آکھا ویندے- ایہ قانون مقننہ یا legislature بݨیندی ہے، عدالت ایندے مطابق فیصلہ کریندی ہے تے قانون نافذ کرݨ آلے ادارے اینجھے قانون دی عملداری یقینی بݨیندن- اے کہیں معاشرے دے مزاج کوں دھیان وچ رکھ تے بݨائے ویندن- مثلاً جُوا تے نَشا روکݨ کیتے بݨایا ہویا قانون- جیویں کارل مارکس دے نظریے دے مُطابق اشرافیہ آپݨی من بھان٘ولی قانون سازی کریندی ہے، تاں جو آپݨی حکومت کوں لمے عرصے تائیں قائم رکھ سڳے تے آپݨے زاتی فیدے حاصل کر سڳے- مارکس دے مطابق، قانون سازی وچ عوام دی خواہش یا مزاج توں زیادہ حکومت دی خواہش شامل ہوندی ہے- ایہا نظریات کرِٹیکل کرِمِنالوجی (Critical) دے کانفلِکٹ کرِمِنالوجی(Conflict) دے ہِن- مارکس دی کرِمِنالوجی دے مطابق عوام تے حکومت وچ کائی consencus یا اتفاق رائے شامل نئیں ہوندا، جݙاں کوئی سجی ٻان٘ہ یا rightist نظریات آلی حکومت آندی ہے تاں ریاست عوام دے نال social contract سوشل کنٹریکٹ کر گھندی ہے، جیندے وچ عوام آپݨے حقوق ریاست دے حوالے کریندے ہوئے اون٘کُوں اے طاقت ݙیندی ہے جو او انہاں دے حقوق انہاں کوں ݙیوے تے حق تلفی نہ تھیوݨ ݙیوے- اے ڳال ݙٹھی ڳئی ہے کہ جرم تے قانون دی تعریف ہر معاشرے تے نظریے وچ تھولی جئیں فرق ہوندی ہے، لیکن وت وی کجھ ڳالہیں ہِکو جئے ہوندن- اِیں بُݨیاد تے جرائم دے قسماں ایہ ہن:

بلیو کالر

وائٹ کالر

پولیٹیکل یا سیاسی

ریاستی (State)

کارپوریٹ (Corporate)

ریاستی کارپوریٹ (State Corporate)

منظم (Organized)

عوامی یا امنِ عامہ تباہ کرݨ آلے(Public Order)

جُرم دے خصوصیات

جُرم ہک بھیڑا کم ہے تے ایندے بھیڑے ہووݨ دا ݙس ہِک نِکڑے ٻال کُوں نکے لا کنوں ما دی طرفوں ہوندے، صحیح تے غلط نکھیڑݨ کیتے کہیں علم یا وݙی تعلیم دی لوڑ نئیں ہوندی بلکہ ساݙا آپݨا اَندُر ہی ساکوں چانݨ کرا ݙیندے، جیویں مہاتما گاندھی صیہب آہدن، "دنیا دی سَب کنوں وݙی عدالت انسان دے ضمیر دی عدالت ہوندی ہے" - جُرم ترائے بُݨیادیں تے غلط تصور تھیندے-

سماجی بُݨیاد تے:

جݙاں وی جُرم تھیوے، اون٘دے نال پورے سماج تے فرق پوندے اتے ہِک قانون ترُٹدے، جیندے اُتے ہِک معاشرہ قائم ہوندے اتے اوہا قانون ہی معاشرے دے چلَݨ دی وجہ ہوندے- ایہا وجہ ہے جو جُرم سماجی بُݨیاد تے غلط ہے-

اخلاقی بُݨیاد تے:

کُجھ چیزاں اِنسان کُوں نِکے لاء توں گھر وچوں سِکَھݨ کیتے ملدن، اتے او اون٘دے گھر دی تربیت ہوندی ہے یا وَت روایات ہوندن جیہرے ہِک مہذب معاشرے وچ رائج ہوندن اتے او کہیں قانون یا ضابطے توں بغیر اوں علاقے دی ثقافت تے رہوݨ سَہوݨ دا حصہ بَݨ ویندن- جُرم اخلاقی بُݨیاد تے وی غلط ہے کیوں جو کوئی وی تہذیب جُرم نہیں سِکھیندی-

اجتماعی بُݨیاد تے:

اجتماعی بُݨیاد تے ہِک جُرم دے عام تھیوݨ نال معاشرہ انتشار تے لا قانونیت دا شکار تھی ویندے- وت جُرم کُوں ݙکھَݨ کیتے طاقت دا استعمال تھیندے تے مجرماں کُوں ݙراوݨ کیتے قانون دی بیڑی وچ ٻَدھݨ لازمی تھی ویندے-

مجرماں آلا رویہ

مجرمانہ رویہ ہک ایسا رویہ ہے، جیندی وجہ تُوں لوک جُرم آلے پاسے سوچݨ تے مجبور تھی ویندن، ایندے ٹُھلے ٹُھلے وجوہات تلے ݙِتے کھڑن-

معاشرتی وگاڑ:

معاشرے دے وچ نفاق، جھیڑا تے لڑائی مجرمانہ رویاں کوں پیدا کریندن- معاشرے دے وچ جُرم دی تعداد ودھ ویندی ہے- کرِمِنالوجی وچ انگریزی لفظ، Social Disorganization ورتایا ویندے-

بےانصافی:

جݙاں کہیں معاشرے وچ انصاف نئیں تھیندا تاں اُتھاں لوک جُرم دو ویندن، حقوق کھسیجݨ دی وجہ کول قانون تُرڑیندن- حضرت علی بن ابی طالب رضی اللہ عنہ دا فرمان ہے، "کفر دا نظام چل سڳدے لیکن ظلم دا نظام نئیں چل سڳدا" - ظلم اتھائیں تھیندے جتھاں قانون دی عملداری نہ تھیوے-

سَنڳتی:

اگر ہک نکے ٻال دی ڳال کروں تاں او ما دی تربیت توں بعد ٻاہر وی نکلدے تے معاشرے توں وی ڈھیر چیزاں سکھدے، سَنڳتی اوندی زندگی وچ ٻہوں وݙا کردار ادا کریندن، اگر او نِکڑے لا توں بھیڑی سَنڳت اچ پئے ون٘ڄے تاں وت اوندے جرم دو ون٘ڄݨ دے امکان ڈھیر تھی ویندن-

ساݙے کٹھے راہوݨ آلی سَنڳت دا ساݙے رویاں تے ٻہوں فرق پوندے، جیہرے ڳالیں ساݙی سَنڳت وچ ہوون او ساݙی شخصیت دا حصہ وی بݨ ویندن- کرِمِنالوجی وچ انگریزی لفظ Peer Groups ورتایا ویندے- ہک مشہور انگریزی اکھاݨ ہے : A man is known by the company he keeps، جیندا سرائیکی زبان وچ متبادل ہے: "ٻاٻو بَھن٘ویں تے ٻچو سِکھے"-

بُکھ:

کہیں معاشرے وچ بُکھ تَس دا ہووݨا جرم دا وݙا زریعہ ہے، اگر کہیں مُلک دے وچ ریاست آپݨے ملک دے واسیاں کُوں ٹُکُر پاݨی ہی نہ ݙے سڳے تاں وَت او زندگی دے ݙینہ ٹپاوݨ کیتے حلال حرام کُوں بھل ویسن تے ضرورتاں پورے کرݨ کیتے سَبھ کُجھ کریسن- حضرت عمر بن خطاب رضی اللہ عنہ دے دور وچ جݙاں قحط پیا ہئی تاں آپ نے سَزا وچ رعایت کر ݙتی ہئی، ایں توں علاوہ حضرت علی بن ابی طالب رضی اللہ عنہ فرمیندن کہ "اگر کہیں معاشرے دے وچ کوئی بندہ بُکھ دی وجہ توں چوری کریندے تاں اوں ملک دے بادشاہ دے ہتھ کپے ون٘ڄݨے چاہیدن-"

جہالت:

قانون توں لا علمی اصل وچ جُرم کُوں پھیلاوݨ دا ہک وݙا زریعہ ہے، تاں ہی انگریزی دی مثال ہے: Ignorance of law is a crime مطلب، قانُون توں بےخبری وی جُرم ہے- ہک جہالت آلے معاشرے وچ جُرم ڈھیر ہوندن تاں ہی اے ڳال ݙٹھی ڳئی ہے جو باشعور علاقاں وچ جرائم ڳھٹ تھیندے ہِن-