ملک سونا خان بےوس

ملک سونا خان بےوس دا تعلق بھکر نال ہے- ہِک زمیدار خاندان توں تعلق رکھدے ہِن- ٢٤ نومبر، ١٩٤٤ء کُوں بھکر دے علاقے دُلّےوالا وچ ڄَمے ہَن- زات انہاں دی "راں" ہے تے انہاں دے ٻاٻا دی دُلَّے والا وچ پَنسار دی دُکان ہائی- سونا خان بےوس، سرائیکی زبان دے ہِک وَݙے شاعر ہِن- سرائیکی ݙوہڑا، ١٩٥٣ء تُوں ای آکھݨ شروع تھی ڳے ہَن- انہاں دی شاعری ٻہوں تَاں ݙُکھی ہے- بےوس دا تخلص ݙسیندے جو اُنہیں دی زندگی وچ ݙُکھ تے تکلیفاں ڈھیر ہَن- اُنہاں دا کلام ٻہوں سرائیکی فنکاراں ڳاۓ پر عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی دا ڳایا ہویا کلام سَب کنوں ڈھیر مشہور تھئے-

سونا خان بےوس دے ویلے دے ٻئے شاعر

ملک سونا خان ݙسیندن، جݙاں او تریجھی جماعت وچوں چوتھی وچ ڳین، اوں ویلے او شاعری وچ وڑ ڳے ہَن اتے ہُوں وقت دے وݙے شاعراں دے شعر یاد کریندے ہَن- سونا خان آہدِن جو انہاں کوں ہمیشہ ݙُکھی ݙوھڑے اتے شعر یاد تھئن- سونا خان بےوس دے مطابق اُنہیں دے ویلے دے وݙے شاعر ہَن:

غلام غریب

چراغ ملاہی

عظیم کھوئیاں آلا (ݙیرہ اسمٰعیل خان)

محمد شریف جھمَٹ (دلے والا، بھکر)

محمد بخش لنگاہ (دلے والا،بھکر)

مُصَورِ غم

ملک سونا خان اَٹھویں تائیں تعلیم گھدی تے وت تھل دی تتڑی ریت وچ، ٻکریاں چراوݨ شروع کر ݙِتونے- ایندی وجہ اے ہئی جو، سونا خان کُوں پَڑھَݨ وِچ دلچسپی کینا ہئی- اُنہیں دے ما پیُو دی ٻہوں خواہش ہئی جو او پڑھِن، لیکن اے نہ تھی سڳا- ١٩٥٦ء وچ مڈل کرݨ توں بعد، سونا خان دے پیُو انہاں کوں سزا ݙِتی، جیندی وجہ کول انہاں کوں اڄڑ چراوݨ پے ڳیا- اوں وقت ای بےوس پہلا ݙوہڑا آکھیا، جیہرا ایویں ہے:

کر ظلم دی بارش پیار اُتے، ڳیا ظالم خود گھبرا اے

ہر واری اڳے سر خم رکھیَم کیتی پوری اُس منشاء اے

ہئی آخری حسرت، آواز آئی سُݨ دِلبر بےپرواہ اے

توڑے ہُݨ تاں آکے ڳل چا لا، بےوس دا آخری ساہ ہے

سونا خان آپݨا تخلص بےوس ١٩٥٣ء وچ رکھ گھدا- سونا خان چوتھی جماعت توں ناں دے نال بےوس لکھدے ہَن-

ݙو سال دے بعد وت انہاں دی ما دے آکھݨ تے، اَٻے انہاں کُوں واپس سݙا گِھدا- پَڑھَݨ وِچ ولا دِل نا لڳ سڳونے، ١٩٥٨ء وِچ، سونا خان زِمی دارا شروع کر ݙِتا- اݙا نُصرت، دُلے والا تے انہاں دا کُھوہ ہائی، جیہرا جو انہیں دے پیُو بے وس دے مامے، دے حوالے کیتا ہائی- اݙا نُصرت آلا کُھوہ، سونا خان بےوس دے پڑݙاݙے نُصرت خان راں دی ملکیت ہئی اتے اوندے وچوں چوتھا حصہ سونا خان بےوس دے پیُو دا ہئی- اݙا نُصرت دا ناں وی نصرت راں دے ناں دی وجہ کول رکھا ڳے- اوں کُھوہ تے، بےوس واہی کریندے ہَن اتے انہیں دے نال انہاں دے ماما قادر بخش وی ہوندے ہَن- کُھوہ ݙین٘ہ رات چلدا ہئی اور سونا خان ڳادھی تے ٻہہ کے ڈھولے ماہیئے ڳاندے ہَن- سونا خان آہدن جو اکثر ڳاندے ہوئے او ڳادھی توں ڈھے پوندے ہَن، جو نِندر آ ویندی ہانے- سونا خان ٻہوں، "بےدرد ڈھولا ایویں نئیں کریندا، ݙُکھیاں کُوں پُنݨاں، ڳل چا لویندا" ڳاندے ہَن- اے ہِک لوک ڳاوݨ ہا-

ظفر شاہ ظفر

١٩٦٠ء وچ سونا خان زمی دارا چھوڑ تے، دُلے آلا وچ ہِک ہوٹل بݨا گھدا، ایں وقت حکومت دی بس سروس شروع تھئی ہئی- سونا خان ݙسیندن، جو ہُوں ویلے چاہ دا پیالہ ݙو آناں دا ہوندا ہئی- سونا خان بےوس، سوچا جو واہی اوکھی ہے، تے پیٹ پالݨ کیتے کُجھ کرݨا پوسی- ایں وجہ کول اُنہاں ہِک نکڑی جئیں چھپری ہیٹھ ہوٹُل چا پایا- سونا خان پہلے ݙین٘ہ رات اُتھائیں راہݨ شروع کر ݙِتا- وت ما دے آکھݨ تے او گھر آ وڑدے ہَن تے ݙین٘ہ تے ہوٹُل چلیندے ہَن- ہِک ݙین٘ہ ایویں تھیا جو اُنہیں دے سنگتی غُلام قاسم میاݨہ، جیہرا دُلےآلے وچ پٹواری ہئی، انہاں کوں ݙسایا جو انہاں کوں ظفر شاہ ظفر صیہب دی شاگردی کرݨی چاہیدی ہے- دریا خان دے علاقے، ٻیْٹھ ٻوگھا توں ظفر شاہ ظفر دا تعلق ہئی- غُلام قاسم میاݨہ تے سونا خان بےوس ݙوھیں دریا خان ڳے، اتے ہِک چھپری آلے ہوٹُل وچ، ظفر شاہ ٻیْٹھے ہَن- شاہ صیہب، ٻہوں سادہ مِزاج دے ہَن اتے ٻُڈھڑے ہَن- سونا خان انہاں کنوں پتہ گھن گھدا اتے ولا بعد اچ خط لکھدے ریہے- وت ہُوں سال ای (١٩٦١ء) وچ ظفر شاہ سونا خان کول تشریف گھن آئے تے انہاں کوں قافیہ، ردیف تے ٻہر دا ݙسونے- ایندے کولوں پہلے سونا خان کُوں پتہ کینا ہا لیکن وت وی ہم وزن مصرعے لکھدے ہَن- ظفر شاہ کوں جݙاں پتہ لڳا جو سونا خان استاد دے بغیر شاعری کریندن، تاں او ٻہوں حیراݨ تھئے، کیوں جو شاعری دا وزن اُکا پورا ہئی-

١٩٧٢ء دا مشاعرہ

سنگتیاں دے آکھݨ تے سونا خان بےوس، ظفر شاہ ظفر کوں سالانہ مشاعرے تے سݙا- ہُوں ویلے ہک رسالہ نکلدا ہائی، سرائیکی ادب ملتان، جیندے مُدیر حیدر بلوچ صیہب ہَن- سرائیکی ادب ملتان دے ہِک نامہ نگار ہَن، روشن ضمیر، واں بھچراں توں انہاں دا تعلق ہئی، او میانوالی دی نمائندگی کریندے ہَن- روشن ضمیر، ملک سونا خان بےوس دا انٹرویو گھدا اتے پچھیونے جو، تساݙا اُستاد کون ہے؟ ملک صیہب ݙسا جو میݙے استاد، ظفر شاہ ظفر صیہب ہِن- وت ظفر شاہ ظفر، ١٩٧٢ء وچ ای رسالہ چا کے سونا خان بےوس کول آ وڑے، اتے اکھیونے، جو تُوں میݙے نال زیاستی کیتی ہے، تیکوں شاعری تاں بغیر استاد دے امدی ہئی، وت تیْں انٹرویو وچ اے کیوں آکھے جو میں تیݙا استاد ہاں؟ بےوس جواب ݙِتا جو، حضرت علی بن ابی طالب رضی اللہ عنہ دا فرمان ہے، جیہرا ساکوں ہک لفظ وی ݙساوے، تاں او ساݙا استاد تھیندے-

عطاء اللہ خان عیسیٰ خیلوی نال ملاقات

١٩٦٣ء وچ ہک واری اِن٘ڄے تھیا، جو ملک سونا خان، میانوالی ڳے ودے ہَن، اتے ہُوں ویلے انہاں واپس بھکر ولݨا ہائی- اے ہُوں وقت دی ڳال ہے، جݙاں بھکر، میانوالی دی تحصیل تھیندی ہائی- ہُوں ویلے میانوالی تُوں ملتان، حکومت ݙو بساں چلایاں ہَن، تے مسئلہ اے ہائی جو نِکڑے روٹ آلی سواری کُوں بس آلے ٻلہیندے کونا ہَن- سرگودھا ڈویژن دا ٹرانسپورٹ انچارج، دورے تے ہائی- جݙاں سونا خان کُوں پتہ لڳا تاں وت او افسر کیتے چاہ گھن تے آئے- افسر کوں چاہ ݙِتونے، تاں افسر انہاں تے سوال کیتا جو توں میݙے کَݨ چاہ کیوں گھن تے آئیں؟ سونا خان آکھیا، جو سئیں بس آلے ساکوں دُلّے آلے توڑیں ٻلہیندے نئیں، توڑیں ساکوں چھت تے ای ٻلہیْن لیکن گھر لازمی کھڑِن، تساں انہاں کوں آکھو، نہ تے میکوں اتھائیں راہوݨا پوسی، اتے وݙلے گھر ولݨا پوسی- افسر صیہب سونا خان دی ڳال سُݨ تے فوراً اݙا مینیجر کوں آکھا جو وَن٘ڄ میݙی موٹر وچوں چھور کیتے پاس گھن آ- ولا بےوس کولوں ناں پچھیونے تے ٹکٹ تے لکھونے چا، ایں طریقے بےوس کوں ملتان تائیں فری ٹکٹ مِل ڳیا- بےوس، بنداں کنوں افسر صیہب دا نا پتہ پُچھا تاں انہاں ݙسایا جو افسر دا ناں احمد خان نیازی ہے اتے میانوالی، عیسیٰ خیل دا راہݨ آلے- سونا خان ہِک ݙین٘ہ وت اُچیْچ کر تے، پتہ پچھدے پچھاندے احمد خان نیازی دے گھر، انہاں دا شُکریہ ادا کرَݨ، عیسیٰ خیل لڳے ڳے- اتھاں انہیں دی ملاقات، پہلی وار عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی نال تھئی- وت سونا خان نے عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی دے والد احمد خان نیازی نال ملاقات کیتی تے حال حوال گِھدونے- ݙسونے جو میں تہاݙا شکریہ ادا کرَݨ آیا ہَم- وت احمد خان نیازی، بےوس کولوں بھکر، لڳے ڳے اتے عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی، وی نال ہَن- بےوس تے احمد خان نیازی، ٹِباں تے پیدل ڳے، پَن٘ڄ سَت تِتراں دا شکار کِتونے، ہِک سہیَّڑ نپونے اتے واپس وَل آئے- عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی، سونا خان دے نِکڑے بھرا نال گھر ای رہے تے رسالے پڑھداں پڑھداں، بےوس دی شاعری آلے رجسٹر انہاں ݙیکھ گھدے- وت پہلی وار، ١٩٧٢ء وچ بےوس دا کلام کراچی ون٘ڄ تے ریکارڈ کرایا ہانے- اوندے بعد، عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی بےوس دا ٻہوں کلام ڳائے-

مشہور ڳاوݨ

ملک سونا خان بےوس دے اُوویں تاں ڳاوݨ یکے مشہور ہِن لیکن ہِک عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی دے ڳاۓ ڳاوݨ، تُوں ملک صیہب دی سُن٘ڄاݨ بݨ ڳئی ہے:

میکوں آپݨی لُٹی زندگی دا نئیں ارمان چن ڈھولا

تھل نال محبت

ملک سونا خان بےوس تھل دے واسی ہووݨ تے ڈِھڳ ماݨ کریندن اتے ایں ڳال کوں شعراں وچ کُجھ ایویں آہدن:

میں آپ تھلوچی، میݙا ڈھول تھلوچی میݙے کیتے فخر کمال اے

میݙے جدِ امجد دا مسکن ہے میݙی نسبت تھل دے نال اے

ہے ورثہ پیار محبت دا، ایں دا ہر وَسدا لج پال اے

تہذیب ہے بےوس مشرق دی، ودے ݙیندن لوک مثال اے

کشمیر نال محبت

کشمیر دی تحریکِ آزادی کیتے بےوس، آپݨے خیالیں دا اظہار، کُجھ ایویں کیتے:

میݙا کشمیر جنت ہے، میݙی جاڳیر جنت ہے

میݙی ہر بھیݨ ما دے خواب دی تعبیر جنت ہے

اے سوہݨے ٻاغ تے چشمے میکوں زندگی توں پیارے ہِن

کیݙے سوہݨے ڳلستاں ہِن، کیݙے سوہݨے نظارے ہِن

میݙی وادی دا ہر منظر تے ہر تصویر جنت ہے

میݙی کشمیر دا ہر ہِک مُجاہد سُرخرو تھیسی

اے دُنیا ݙیکھسی سورج آزادی دا طلوع تھیسی

میݙے جذبے مقدس ہِن، میݙی تقدیر جنت ہے

میݙے کشمیر دے دُشمݨ سدا تھیسن ناکام پئے

اے غاسب ہِن ذلیل و خوار تھیسن صبح شام پئے

میݙا ایمانِ کامِل ہے، میݙی آخیر جنت ہے

بےوس کشمیر دے حوصلے رب سائیں پسند کیتے

قیامت تک شہیداں دے ہس رُتبے بُلند کیتے

اِتھاں کشمیر جنت ہے، اُتھاں کشمیر جنت ہے

ݙوہڑے

سرائیکی ݙوھڑے وِچ بےوس آپݨا ہک ناں بݨائے اتے انہیں دے سرائیکی ݙوھڑے عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی، ڈھیر پڑھِن تے ایندی وجہ کولوں عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی کُوں درد دا سفیر آکھا ڳے- المیہ شاعری سونا خان دی ڈھیر چنڳی ہے-

اَکھیں اُتھ ونڄ لڳیاں، جینکوں ݙیکھݨ کیتے کئی ملک دے شاہ مجبُور ہَن

تے اساں فرشی فرش دے واسی ہاسے، او تخت نشیں مغرُور ہَن

اِݙے غُربت آہی، اُݙے تاج محل ہَن اِس ڳَل دے فرق ضرُور ہَن

تے کُجھ بے وس ساݙیاں غلطیاں ہَن، کُجھ سخت مِزاج حضُور ہَن

تکرارِ لفظی:

ایݙی ڳَل کوئی ناہی جیویں زورا زوری ڳَل پئے مسکین دے ڳَل ڳئی

ڳَل کر ٻیٹھاں، اِسے ڳَل توں ڳَل نِس لایا اِسے ڳَل توں وَدھدی ڳَل ڳئی

کوئی کُجھ آہدے، کوئی کُجھ آہدے، ڳَل ڳَل تے بݨدی ڳَل

ڳَئی

اِسے ڳَل دے وِچ بس بےوس دی جندڑی ڳَلدی ڳَلدی ڳَل

ڳَئی

شانِ امام حسین علیہ السلام

نواسۂِ حضرت محمدِ مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی شان وچ ملک سونا خان بےوس لکھدن:

سلام یا حسین

یا حسین ابنِ علی تیݙی شجاعت کُوں سلام

تیݙی عظمت کوں سلام تیݙی صداقت کُوں سلام

تیݙی قربانی تے تیݙے نانے کُوں لکھ ناز ہن

تیݙی حقیقت کُوں سلام تیݙی محبت کُوں سلام

ناں یزیدیت دا تئیں محشر تک مٹا کے رکھ ݙِتے

تیݙے اراداں کُوں سلام تیݙی فضلیت کُوں سلام

تیݙی نمازِ حق تے ششدر ہِن ملائکہ عرش تے

تیݙی بصارت کُوں سلام تیݙی امامت کُوں سلام

تیݙے قدماں کُوں چُمیندی پئی اے جنت رات ݙین٘ہ

تیݙی عبادت کُوں سلام تیݙی شجاعت کوں سلام

ابنِ علی تیݙے صبر دی بےوس ݙیوے کیہڑی مثال

تیݙے صبراں کُوں سلام استقامت کُوں سلام

حضرت محمدِ مصطفیٰ صلی اللہ علیہ وآلہٖ و سلم، دی شان وچ نعتِ پاک

حضرت محمدِ مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم، دی شان وچ بےوس آہدے:

پیراں پیغمبراں دا سُلطان ہے محمد (صلی اللہ علیہ وآلہٖ وسلم)

ہر زی شعور روح دی جند جان ہے محمد (صلی اللہ علیہ وآلہٖ وسلم)

خیر الامیں ہے، سوہݨا سردارِ دو جہاں ہے

اللہ دا پاک نور ہے قرآن وچ عیاں ہے

قرآن تھوں وی افضل قرآن ہے محمد (صلی اللہ علیہ وآلہٖ وسلم)

عرشی تے فرشی سارے سلام پئے بِھڄیندن

صلی علیٰ دی تسبیح ݙین٘ہ رات پئے کریندن

رب ݙِتیاں وݙیاں شاناں زیشان ہے محمد (صلی اللہ علیہ وآلہٖ وسلم)

کیتئے پسند خدا خود سوہݨے دی ہر ہِک ادا کُوں

سوہݨے دی سوہݨی صُورت مَن بھا ڳئی خُدا کُوں

سچ پُچھدے ہو تاں رب دی پہچاݨ ہے محمد (صلی اللہ علیہ وآلہٖ وسلم)

جیں شک زرا وی آندا خالی ڳیا ایمانوں

بدبخت بدنصیباں سݨیا ݙوہیں جہانوں

صادق صفاء دلاں دا ایمان ہے محمد (صلی اللہ علیہ وآلہٖ وسلم)

سوہݨا بشر دے رُوپ اِچ تشریف نہ اَݨین٘دا

بےوس نہ بھیݨ ما دا کہیں کُوں سیاپ تھیندا

اُمَّت تے آخر آݨ لایا احسان ہے محمد (صلی اللہ علیہ وآلہٖ وسلم)