سرائیکی شاعری دا اِرتقاء

ڈاکٹر نصر اللہ خان ناصر دی کتاب "سرائیکی شاعر دا ارتقاء" 2007ء وچ شائع تھئی ہے۔ ایہ کتاب انہاں دی ڈاکٹریٹ دا مقالہ ہے۔ ایں مقالے کوں کتابی صورت وچ سرائیکی ادبی بورڈ (رجسٹرڈ) ملتان نے چھاپے۔ ایہ کتاب 840 صفحات اتے مشتمل ہے۔

"سرائیکی شاعری دا ارتقاء" کُل ݙاہ ابواب اتے مشتمل ہے۔

پہلا باب

سرائیکی زبان دے لسانی جائزے دا احاطہ ہے۔ ایں باب وچ سرائیکی زبان وے وطن وادی سندھ دا تاریخی تے تہذیبی پس منظر سرائیکی زبان دے خاندان، دراوڑی نال سنگت سکوت، بعد دے ادوار وچ سرائیکی زبان دے عربی، فارسی، اردو تے ہمسایہ زباناں نال سنگت دا جائزہ گھدا ڳئے ۔ ایں پہلے باب وچ سرائیکی زبان دے نسرݨ اسرݨ بارے جامع انداز نال بحث کیتی ڳئی ہے۔ سرائیکی زبان دے ݙوجھے دور دے حوالے نال سرائیکی زبان دیاں ہمسایہ علاقائی زباناں (پنجابی، سندھی، پشتو تے بلوچی) بارے روشنی پاتی ڳئی ہے تے ایں باب دے رسم الخط دے حوالے نال سرائیکی زبان دے رسم الخط دا زمانی اعتبار نال بتدریج جائزہ شامل ہے۔

ݙوجھا باب

ݙوجھا باب "لوک ورثہ" دے ناں نال ہے ایں باب وچ سرائیکی زبان دے تہذیبی ، معاشرتی، مذہبی تے سیاسی پس منظر کو ں بیان کریندے ہوئے لوک ادب اتے لوک ادب یاں اصناف: ٻولیاں۔ چھلا۔ جھمر دے گیت۔ بگڑو۔ سمی۔ پٹہ۔ ڈھولا۔ ماہیا تے بئیاں ونکیاں دا۔ اشعار دے نمونہ جات، اتے تحقیقی حوالیاں نال بحث کیتی ڳئی ہے۔

تِریجھا باب

تریجھے باب وچ سرائیکی شاعری دا جائزہ موضوعات دے حوالے نال کیتا ڳئے اتے سرائیکی شاعری دیاں قسماں، شاعراں دے مختصر حالات زندگی، شاعراں دے سن پیدائش، سن وفات ، سن تصنیف اتے نمونہ کلام کوں درج کیتا ڳئے ہر شاعر دا تذکرہ زمانی ترتیب اتے اوندے مقام مرتبے مطابق کیتا ڳئے۔ سرائیکی ادبی تاریخ دی کھوج کاری تے اہمیت دے پیش نظر ’’سرائیکی شاعری دا ارتقاء‘‘ بارے مختیار علی شاہ اپݨے تحقیقی مقالے وچ لکھدن:

"مذکورہ باب سرائیکی شاعری دی اقسام بارے ݙسایا ڳئے جو ایندیاں کتنی قسماں تحر یر وچ آڳئیاں ہن سرائیکی شاعری دی ہر قسم اتے صنف بارے تعارف اتے اوں صنف وچ جیں جیں جیڑھا جیڑھا کجھ لکھے اوندے بارے ٻہوں محنت تے تحقیق نال کم گھن کراہیں ادواری لحاظ نال اوندا تذکرہ کیتا ڳئے‘‘^[١]

چوتھا باب

چوتھے باب وچ سرائیکی شاعری دیاں قدیم اصناف: کافی، سی حرفی، چرخہ نامہ، ڈھولا، گھڑولی، بارہ ماسا، ݙوہڑا، گانمن، مسدس، غزل، عشقیہ داستاناں تے سمی دا تحقیقی ، تنقیدی جائزہ پیش کیتا ڳئے۔

پنجواں باب

سرائیکی زبان دی قدیم صف مرثیے دا جائزہ تاریخی تناظر وچ عہد بہ عہد، گھدا ڳئے تے قدیم مرثیہ گو، شعراء دا تذکرہ اتے سرائیکی مرثیہ دیاں خصوصیات بیان کیتیاں ڳئین۔

چِھین٘واں باب

جینکوں سرائیکی شاعری دا پہلا دور یعنی دینی شاعری دا دور آکھیا ڳئے تے دینی شاعری دے قدیم نمونہ جات۔ منظوم۔ تاریخی کہاوت۔ پہلا منظوم جنگ نامہ۔ پہلے مسلمان سرائیکی شاعر تے ایں دور دے ٻئے شاعراں دا تذکرہ تے نمونہ کلام، اُنہاں دا سنِ پیدائش، سنِ وفات درج کیتے ڳئین۔

ستّواں باب

جینکوں ’’سرائیکی شا عری دا ݙوجھا دور یعنی صوفیانہ شاعری دا دو ر لکھیا ڳئے۔ مصنف سرائیکی شاعری دے ہر دور بارے تحقیقی منزلاں طے کریندے ہوئے ہر دور دیاں تاریخی ، تہذیبی ، ثقافتی، ادبی اثرات بارے ڈسائے سرائیکی شاعری دے ݙوجھے دور بارے ڈاکٹر نصر اللہ خان ناصر لکھدن:

’’سرائیکی زبان و ادب تے ایں دور دے ٻہوں گھاٹے اثرات ہن۔ ایں دور دیاں ادبی خوبیاں ٻہوں ساریاں ہن۔ صوفیانہ شاعری دی وجہ توں ادب وچ مٹھاس، سوز درد تے رچائو اور داخلیت پیدا تھئی ۔ زبان کوں رنگینی تے چس نصیب تھئی۔ زبان و ادب دے دامن وچ اسلامی تصوف، فقہ، حدیث دے مضامین دا وادھا تھیا‘‘^[٢]

اٹھواں باب

جینکوں ’’ سرائیکی شاعری دا تریجھا دور، حضرت خواجہ غلام فریدؒ دا دور لکھیا ڳئے۔ ایں دور دیاں ادبی خوبیاں دے نال نال، تقریباً ایں عہد دے 87 شاعراں دا تذکرہ، انہاں دی حیاتی بارے کوائف سنِ پیدائش، سنِ وفات تے نمونہ کلام درج کیتا ڳئے۔

نواں باب

سرائیکی شاعری دا چوتھا دور، جینکوں پاکستانی دور دے نال نال منسوب کیتا ڳئے اتے ایں دور دیاں خصوصیات بیان کیتیاں ڳئین۔ ایں دور دی ونڈ ویتر ݙو حصیاں وچ کیتی ڳئی ہے۔ پہلے حصے وچ 24 شاعراں دا تذکرہ، انہاں دی حیاتی بارے کوائف اتے نمونہ کلام اتے مشتمل ہے ۔جاں جو ݙوجھے حصے وچ ، 23 شاعراں دے کوائف، نمونہ کلام درج ہے تے ایں دور کوں جدید شاعری دا ناںݙتا ڳئے۔ ایں حصے وچ تقریباً معروف شاعراں کوں شامل کیتا ڳئے۔ مگر ٻہوں سارے ، ایں دور دے شاعراں دا تذکرہ شامل نھیں وی کیتا ونج سگیا۔

ݙاہواں باب

ایں مقالے ’’ سرائیکی شاعری دا ارتقاء‘‘ دا چھیکڑی حصہ ہے جیندے وچ مقالے دا نتارا (محاکمہ) شامل ہے اتے کتابیات دے فہرست، مطبوعہ، غیر مطبوعہ کتاباں، انگریزی کتب، حوالہ جاتی رسالے، اخبار، انٹر ویوز، مآخذات دی تفصیل درج کیتی ڳئی ہے۔^[٣]