مآخذ تے لوک ادب دی تاریخ

تاریخ حقائق کوں بیان کرݨ داناں ہے۔ جیندے وچ مآخذ بنیاد ہوندن۔ ادبی مورخ، لوک ادب دی تاریخ وچ جو کجھ بیان کریندے اوندے کیتے مآخذی مواد پیش کریندے۔ اتے پرکھ پرچول توں بعد کہیں نتیجے تائیں پڄدے۔ تاریخ نویسی دے ضمن وچ سارے حقائق کہیں حوالے اتے سند دے نال پیش کرݨے چاہیدن۔ ثانوی مآخذات دی بجائے منڈھلے مآخذات دی اہمیت کوں سامݨے رکھیندے ہوئے داخلی و خارجی تنقید دے اصولاں کنوں کم گھݨاں چاہیدے۔ داخلی تنقید، جینکوں متن دی بحالی (Restoration of Text) وی آکھیا ویندے۔ ایندی مدد نال اساں ایں نتیجے تے پہنچدے ہیں کہ مصنف نے جو آکھیا ہئی اوندا مطلب / معنی کیا ہے؟ ایں طرحاں داخلی تنقید دی مدد نال کہیں دستاویز یا تحریر یا کتاب توں اساں اوندے وچ موجود حقائق دا تعین کریندے ہیں۔ کیوں جو حقائق دا تعین کرݨ، داخلی تنقید دااصل مقصد ہوندے۔ بنیادی مآخذات یا سندجے نہ مل سگے تاں ول ٻئیاں تصانیف، غیر مطبوعہ مواد کوں شامل کرݨاں ضروری ہے۔داخلی تنقید دے ݙوذیلی پکھ وی ضروری ہوندن۔

مثبت داخلی تنقید (Positive Internal Criticism) جیندے وچ ایہہ کوشش کیتی ویندی ہے جو مورخ دے بیان دے اصل مقصد یا معنی تک پجیا ونجے۔
منفی داخلی تنقید (Negative Internal Criticism) جیندے وچ مورخ دے بیان دی صحت اتے نیت بارے گویٹر لایا ویندے۔ ایندے بعد حقائق دا تعین ممکن تھیندے۔

خارجی تنقید وچ دستاویز، مخطوطے یا مسووے دی پرکھ پڑچوں توں بعد ایں ڳالھ دا تعین کیتا ویندے جو اصل دستاویز کتھوں ملی، اُوندی ہئیت مختلف ادوار وچ کینوییں ہئی۔ اُوں دستاویز دا کوئی حصہ کاغذ، اوندی سیاہی کینویں ہے کیہڑھے دور دی ہے اُوندا رستم الحظ کیا ہے؟ ایندے علاوہ اوں دور دی لفظیات اتے اوں دستاویز وچ ورتی ڳئی زبان دا استعمال کینویں ہے۔ ایں طرحاں خارجی تنقید ہک اینجھا عمل ہے جیندے نتیجے وچ مورخ کہیں دستاویز دیاں غلطیاں دور کریندے اتے جیندی تصدیق یا تردید کیتے اوخارجی لوازمات کوں وی اپݨے مدنظر رکھیندے۔ مثلاً

متن بارے تنقید
مصنف دی شناخت
مصنف دے مآخذات دا تنقیدی جائزہ
مصنف دی تحقیقی صلاحیت بارے جان کاری اتے انہاں ضروریات توں بعد داخلی تنقید کیتی ویندی ہے۔ کیوں جو خارجی تنقید دے تقاضے پورے کیتے بغیر داخلی تنقید ممکن نئی ہوندی۔

ایندے نال نال تحقیق ہک جامع انداز دا تقاضا کریندی ہے۔ ادبی تحقیق یا موضوعاتی تحقیق وِچ ترے متناسب پکھ، ادبی تحقیق تے تنقید، فلسفہ اتے فکر، تجزیہ و مطالعہ وچ شامل ہوندن۔^[١]

ڈاکٹر گیان چند لکھدن: