سُنڄاݨ دا پس منظر اَتے پاکستانی سماج

عمومی طور تے ساری اسلامی دنیا اتے خصوصی طور تے برصغیر پاک وہند دے مسلماناں دا ایہ حال تھی ڳئے جو او معروضی حالات، زمین حقائق تے اَڄوکے حالات کنوں سبق حاصل کرݨ دی اصلوں کوشش نی کریندے۔ ایندے پچھوں مسجد توں وݙا مسئلہ ایہ ہے جو حالی تئیں ٻہوں سارے اسلامی ملکاں اچ وسدے لوکاں قومی سطح اتے کوئی سنڄاݨ نی بݨائی۔ ایں ڳالھ کوں سامݨے رکھیندے ہوئے اساں جیڑھیلے ننڈھے پدھر (برصغیر) دی تاریخ، تمدن اتے تہذیب دا مطالعہ کریندے ہیں تاں اینکوں چار اَدوار اِچ ونڈ ڳالھ اڳوں تے ٹور سڳدے ہیں۔ چوتھی صدی قبل مسیح پہلا دور ہے۔ جیندے اِچ ٻدھ ازم فکری تحریک دی شکل اِچ روایتی رستے کوں نواں موڑ ݙتا۔ سولہویں صدی (ݙوجھے دور) دے پہلے چُتہاڑے (ربیع اول) اِچ لودھی حکومت آپݨے اختتام کوں پڄی اتے پوربی ہند (شمالی ہند) اِچ مغلیہ عہد شروع تھیا۔ ایں عہد اچ ٻہوں پہلے عرباں نال تہذیب دا ہک نواں دھارا ایں ملک اِچ آیا تے اوں ہندوستانی تہذیب کوں آ ڳلکڑی پاتی۔ ایں طرحاں مختلف لوک فنون دیاں دستکاریاں ہندوستانی کلاسیکی موسیقی، ویس پوشاک، کھاوݨ ہنڈاوݨ اَتے بنگلہ زبان سمیت جدید ہندوستانی زباناں دی شکل اِچ نویں لب ولہجے متعارف تھئے۔ ایہا تہذیب ساکوں ورثے اِچ ملی اے۔ جینویں اٹھ سو سالہ گپت سلطنت دے زوال اَتے ہندو مذہب دے کھنڈ پُنڈ (منتشر) تھیوݨ دی وجہ توں شمالی حملہ آور کامیاب تھئے۔ ایویں مغلاں دے مریڄݨ، کوٹیڄݨ تے زوال دے بعد اساں اہل یورپ دیاں چالاں دے شکار تھیوسے۔ ایہ حقیقت ہے جو اٹھارویں صدی (تریجھا دور) ہندوستان کیتے کالی اندھاری ثابت تھئی۔ انگریزاں ایں ملک دی تہذیب تے ثقافت دے پورے نظام کوں اُتے تَلے کر ݙتا۔ ایہ سلسلہ اُنوویں صدی دے آخر تئیں چلدا رہیا تے ول او نواں دور آیا جیندے اِچ ہندوستان پہلے ݙوں حصیاں اِچ اتے ول ترائے حصیاں (سقوط ڈھاکہ) اِچ تقسیم تھیا۔

انہاں چارے اَدوار ہندوستان دے تہذیبی سلسلیاں کوں فطری انداز اِچ ہک ݙوجھے نال جوڑی رکھیا۔ ٻدھ ازم، ہندوستان اِچ ’’قدر‘‘، ’’نماݨتا‘‘ اَتے صوفیانہ طرز احساس دی ہک سانجھ جوڑی۔ جیندی وجہ توں ہندوستان ہک تکڑی تہذیب اِچ جڑیا رہیا۔ اِتھاں ہک مستحکم تے مضبوط معاشرہ ہا۔ رل وسدے لوکاں دیاں خوشیاں غمیاں سانجھیاں ہن ۔ اُنہاں دا اُٹھݨ ٻہݨ اتے تمدن وی ہکو سنواں ہا۔ اِتھوں تئیں جو ناں آپت اِچ رلدے ہن۔ فن تعمیر اَتے عبادت گاہیں دے دروازے اَتے ادب آداب دی ڈھیر حد تئیں ہک ݙوجھے دی بھاند ݙیندے ہن۔ روحانی زندگیاں اِچ ’’تصوف‘‘ ہک تکڑا حوالہ ہا۔ ماء دھرتی نال محبت اتھوں دے لوکاں دا ایمان ہا زبان و ادب، ریتاں روایٔتاں سانجھیاں ہن۔ مکدی ڳالھ ایہ جو سیاسی، سماجی، تہذیبی اَتے ملکی جذبات ہک ݙوجھے کیتے کہیں وی سطح اُتے بھڑاندی (ٹکراؤ) نہ ہن۔

ایجھی شانت تہذیب اِچ جینویں ای انگریز آوڑے تاں ہندوستانی تہذیب دیاں بنیاداں ہِلݨ لڳ ڳیاں مغل بادشاہ ہر ویلے کہیں نہ کہیں چس اِچ راہندے ہن اُنہاں وقت دی ٹور نہ سمجھی، شاعری اتے موسیقی اُتے سر مریندے رہیے۔ ایں طرح صدیاں دی تہذیب، طرز سیاست واݨ وٹیندی ڳئی۔ ہک پاسوں مویا ماندا ماحول ہا تے ݙوجھے پاسوں تکھے تے بھڄ دھرک کرݨ آلے انگریز، نویاں مغربی چالاں، معیشت تے تجارت دے نویں نویں فلسفے۔ انہاں ستارہویں صدی دے اَدھلے آخر کنوں ۱۸۵۷ء تئیں آپݨے آپ کوں ہر جاء تکڑا کر گھدا اَتے ول ہندوستان دے منجمند اتے فعال اداریاں کوں آپݨی وَٹھ اِچ گھن گھدا۔ ہݨ حالات ایں تھئے جو ہندوستانی حکمران تے ݙاڈھے طبقے نہ جیندے ہن نہ مردے ہن۔ حالت انہاں دی غالب دے ایں شعر وانگوں تھی ڳئی۔

’’ایماں‘‘ مجھے روکے ہے جو کھینچے ہے مجھے ’’کفر‘‘

’’کعبہ‘‘ میرے پیچھے ہے، ’’کلیسا‘‘ میرے آگے

ٻِیا ݙیکھو

• انگریز حکمران اتے وسیب دی تہذیبی سُنڄاݨ

• وسیبی سماج وِچ سُنڄاݨ دا بحران

ٻاہرلے جوڑ

• ڈاکٹر خالد اقبال صیب دی لائبریری دا ٻِیا مواد۔ ۔ ۔ ۔