سرائیکی ادب دا دلچسپؔ عہد
سرائیکی ادب دا دلچسپؔ عہد
لکھت حفیظ خان
سئیں صوفی فیض محمد دلچسپؔ نال میڈی پہلی سُوں سنجان تاں اُوں ویلے تھئی جڈا ں میں 1966ء وچ پنجویں جماعت دا بال ہوندے ہوئے اپنْے نانا سئیں کوں اُنہاں دی لکھی ہوئی حسینی تسبیح ”راہ دین سر کٹاونْ، اے کم حسینؓ دا ہا“ زبانی پڑھ پڑھ نِیر وَہیندے ڈِٹھا تے اُنہاں نال سانگا اُوں ویلے بنْیا جڈاں 1975ء وچ ریڈیو پاکستان بہاولپور دیاں نشریات شروع تھیاں تے میں ایس ای کالج بہاولپور وچ بی ایس سی کرنْ دے نال نال ریڈیو کوں بطور اناؤنسر، کمپیئر تے ڈرما نگار وی جائن کر گھدا۔ ریڈیو بہاولپور دے شروع دے ڈٖیہاڑیاں وچ سابقہ ریاست بہاولپور دے سارے دے سارے ادبی مہان تے اُچیچیے صاحبان کہیں نہ کہیں پروگرام وچ ضرور آئے ر اہندے ہَن۔ اِ نہاں وچ سئیں فیض محمد دلچسپ، جانباز جتوئی، سفیر لاشاری،حافظ عبدالکریم دلشاد، نقوی احمد پوری تے دلشاد کلانچوی اپنْی اپنْی جا ء نویکلا مقام رکھیندے ہَن۔
سئیں دلچسپ جئیں ویلے اسٹیج تے ہوون ہا تے جانباز جتوئی ہوریں دے برعکس بالکل سادے مرادے تے عام تام لوکیں طرحاں ہولے لہجے وچ گاٖلھ کریندے ہَن۔پر جئیں ویلے مائیک دے سامنْے ہوندے یا اسٹیج تے ہوندے تاں اُنہاں دے لہجے دیاں گاجاں سِدھیاں سُنْنْ آلے دے دل تے اثر کریندیاں ہَن۔ اے اُو دور ہا جئیں ویلے جو پورا سرائیکی وسیب تے خاص طور تے سابقہ ریاست بہاولپور دے لوک وَن یونٹ ترٹن توں بعد وی بہاولپور دی صوبائی حیثیت بحال کرنْ دی بجائے اوکوں پنجاب وچ شامل کرنْ دے دروہ توں بعد ادھ موئے تھئے پئے ہَن۔ بھاویں جو 1970ء وِچ ایندے ری ایکشن وچ ہِک بہوں وڈی تحریک چلائی گئی پر اُوں تحریک دے دوران سرائیکی ریاستیاں تے کیتے گئے ظلم تے ہر لحاظ نال مَندھ ڈیونْ دے سبب دِل تاں تُرٹے سو تُرٹے، جی بُت تے سمجھ سنجٖانْ سبھو کُجھ شَل تھی تے رہ گیا۔اے اُو ویلا ہئی جڈٖنْ جو مایوسی نے وسیب کوں اتنا وَلھیٹ گِھدا کہ لوکاں دیاں زباناں وی گُنگ تھی تے رہ گیاں۔ہُنْ اَلا نِکلدا وی ہا تاں چھڑا نِکی جئی تِتھ بِتھ دی صورت۔ مایوسی دے ایں قسم دے اندھارے وچ لوڑھ ہئی جو کوئی تاں ہووے جیڑھا مونجھی تے مُنج تھئی لوکاں کوں نواں حوصلہ تے اُنہاں کوں وَلدے سِروں جیون تے ویریاں نال بَتھی ڈیونْ داجذبہ ڈیوے۔ ایں ماحول وچ نِکے بُلارے دی لوڑھ نہ ہئی بلکہ گاجاں تے گجکاراں لوڑھیندیاں ہَن جیڑھیاں بجلی وانگوں مُندرے ہوئے بوتیاں تے گُنگ تھیاں زباناں کوں چیتا ڈیواون جو اے قوم ہالی موئی کائنی، جیندی ہے، تے سِر ڈے تے جیونْ جانْدی ہے۔
لہذا اساں ڈٖیہدے ہئیں جو پورے سرائیکی وسیب کنوں بالکل نویکلے انداز وچ سئیں جانباز جتوئی تے فیض محمد دلچسپ نے اپنْیاں مخصوص گاجاں نال ریاستی سرائیکیاں وچ مونجھ منجھاری دے غُستان وچوں نکل کراہیں، جیندے جاگدے جگ جہان وچ پوری توانائی نال واپس آون دا جذبہ پیدا کیتا۔اے ڈوہیں صاحبان جئیں ویلے کہیں مشاعرے ڈو روانہ تھیندے تاں لوک اُنہاں کوں سُنْنْ کیتے کئی کئی راتیں جاگدے ہَن۔ احمد پور شرقیہ دی چاچا وستی دے جام بخت علی مسرور ہوریں دے دیرے تے تھیون والے سالانہ سرائیکی مشاعرے ایں گالھ دی گواہی ڈیسن کہ ہِک شاعر اپنْی شاعری تے طرز بیان نال قوم کوں کیویں جگا کراہیں اوندے وچ اگونہاں تھیونْ دے جوش کوں رگاں وچ واہندی رَت دا حصہ بنْا ڈٖیندے۔
میڈٖے نزدیک صوفی فیض محمد دلچسپ سئیں نے اپنْے اَٹھتالی سالاں 1934-1982) ء)دی نِکی جئی حیاتی کوں جیں طرحاں اپنْی قوم اتے وسیب واسطے وَرتے، اوکوں ڈٖیکھ تے ایویں لگدے جو جند و پیرکمال وچ اُو جائے وی ایں گاٖلھوں ہَن کہ وسیب تے آفت دے ایں دور وچ ہِک قوم پرست طرحاں اپنْا کردار نِبھاون، نہ تاں چِٹی دھوتی قمیض تے سِرتے چو خانے والارومالا بَٖدھنْ والے کئی ساد مرادے بندے اُوں دور وچ وی دنیا تے آئے ہوسن جیڑھے اپنْے حصے دی روٹی مانی کھا کراہیں ٹُر گئے۔
صوفی فیض محمد دلچسپ نے اپنْے قادرالکلامی کنوں کیہڑا کم ہے جیڑھا نی گِدا۔طویل نظماں ہوون، نعتاں یا منقبت۔ سی حرفی ہووے، کافی، ڈوہڑہ یا غزل۔ گیت ہوون، رباعایاں ہوون یا وَل مکالماتی نظماں اتے روحانی شخصیات دے قصیدے، اُنہاں نے ہر انداز وچ ڈسائے کہ عوامی مزاج کوں سمجھ کراہیں عوامی شاعری کیویں کیتی ویندی ہے۔ اُنہاں دی شاعری کیوں جو وسیبی لوکائی کیتے ہئی، ایں گاٖلھوں نے اُنہاں نے کہیں نفسیات دے ماہر طرحاں اُنہاں موضوعات کوں اپنْی شاعری وچ ورتیا جیڑھے عوامی تفریح تے مقصدیت دے نال نال ساڈٖے وَس وسیب دی رِیت روایت تے مذہبیات کوں وی نال گٖنڈھ کراہیں اگوہیں تھیندے ہَن۔ ہِک معتوب تے بُکھ ننگ وچ مبتلا کر ڈٖتے گئے معاشرے وچ جیونْ دی سب توں وڈی رمز اپنْی بُکھ تے عذابیں تے مُسکنْ داہُنر ہوندے۔جیویں جو جئیں ویلے ہندوستان وچ انگریزیں دی آمد توں بعد مقامی حکومتاں دی تُرٹ بھج نال جیا جَنت کیتے حیاتی عذاب بنْی
تاں نظیر اکبر آبادی جیا شاعر پیدا تھیا جئیں روٹی، ککڑیاں تے پیسے اُتے طویل نظماں لکھ کراہیں اپنْے عہد کوں زندہ کر ڈٖتا، اوئیں ای فیض محمد دلچسپ نے اپنْیاں مشہور نظماں ”یتیم دی عید“ تے ”کناری ڈھاندی ہئی“نال وسیب کوں اپنْی بُکھ تے غربت تے مُسکنْ تے اوندا حقیقی تجزیہ کرنْ دا رستہ ڈٖکھایا۔میڈٖے نزدیک اُنہاں دیاں اے ڈٖوہائیں نظماں اپنْی معنوی گہرائی تے سماجی تانے پیٹے کوں تجزیاتی اَکھ نال ڈیکھنْ کیتے سرائیکی شعری ادب وچ اپنْی مثال آپ ہِن۔
میکوں یاد ہے کہ ایہے ای او نظماں ہَن جنہاں دے نال سرائیکی شاعری بہاولپور دے کالجاں دے مشاعریاں دا حصہ بنْی تے سرائیکی ننیگرایں جوگے تھی گئے جو اپنْے استاداں کوں اردو تے پنجابی مشاعریاں دے نال نال سرائیکی مشاعرے کراون تے مجبور کر سگٖن۔لہٰذا جیڑھے سکولاں کالجاں وچ سرائیکی بولن دا وی مذاق اُڈٖایا ویندا ہا، اُتھاں ایہو جیہاں عوامی نظماں پاروں سرائیکی زبان وچ مشاعرے وی تھیون لگے۔
اَج وقت عجیب نصیب تھیا نہیں فکر ذریّ دلشاد ہیوے
آیو قِسم قِسم دے ویس وَٹا رَبّ پاک ڈٖتی سُرسادھ ہیوے
جیویں آپ آیو اِتھ بنْ ٹھنْ تے ایویں نال آئی اولاد ہیوے
پر اے فرماؤ اولاد والے کُئی بٖال یتیم وی یاد ہیوے
کئی کھانْے کھا کھا اَئے ہوسو ہے خاص عروج امیری کوں
اَکھیں نال یتیماں کوں ڈٖیہدو ودّے لُہندن گٖل دی لیری کوں
(یتیم دی عید)
پئی مفتی عمر وہاندی ہئی
نہ گاٖلھ سمجھ کئی آندی ہئی
……………………
آدنیا تے مشہور بنْیوں
زردار بنْیوں مغرور بنْیوں
اُوں بے شک صاحب شعور بنْیوں
پر عصمت مفت وِکاندی ہئی
(کناری ڈھاندی ہئی)
ایں طرحاں اُنہاں دیاں بیاں طویل نظماں ”شکوہ“”جتھ میں وسداں“ اتے ”تیڈا اپنْا رنگ، میڈا اپنْا رنگ“نہ صرف شاہکار ہِن بلکہ سرائیکی شاعری وچ ایں قسم دی بلاغت اتے تنوع بہوں گھٹ ڈیکھنْ کوں ملدے۔کیوں جو طویل موضوعاتی نظماں قادرالکلامی دے بغیر یکسانیت دا شکار تھی ویندین۔دلچسپ ہوریں نے جتھاں مذہبی موضوعات کوں طویل نعتاں، منقبت تے نظماں دی صورت وسیب وچ مذہبی جذبات دا توازن باقی رکھن کیتے کامیابی نال ورتیا اُتھاں روایتی مقامی نظم جیکوں عام طورتے کافی آکھیا ویندے، اوندے وچ وی صوفیانہ رنگ دے نال نال مجاز کوں وی بہوں ای دلسوزی نال نبھائے۔میکوں حیرت ہے کہ ہالی توڑیں اُنہاں دی شاعری دے ایں پہلو تے کوئی کم نی تھیا۔میڈے نزدیک دلچسپ ہوریں دی نظم بھاویں اوکوں کافی آکھوں یا گیت، اُو بھرویں appreciation دا تقاضا کریندی ہے۔نقادیں دا خیال ہو سگدے کہ اُنہاں نے کافی گوئی وچ کوئی اپنْا علیحدہ رنگ اختیار کرنْ دی بجائے اساتذہ دا اِتباع کیتے، پر میکوں ایں رائے نال ایں گالہوں اختلاف ہے کہ بھاویں جو دلچسپ دے دور وچ جانباز جتوئی، صالح الہ آبادی، سفیر لاشاری، حافظ دلشادروایتی کافی لکھدے پئے ہن، پر اوں دور وچ نقوی احمد پوری دی سرائیکی غزل دے علاوہ ارشاد تونسوی تے اسلم جاوید دی نظم وی سرائیکی شاعری دے مزاج وچ داخل تھی چُکی ہئی۔ایں صورت حال وچ دلچسپ جیہا باشعور شاعر آپڑیں چودھار توں بھلا کیویں غافل رہ سگدا ہا۔لہذا اَساں ڈٖیکھدے ہئیں کہ انہاں نے ایں دور وچ جیڑھیاں نظماں (کافیاں) لکھن، اُنہاں دا رنگ ڈھنگ تے اسلوب ای نویکلا ہے۔
ہوا گُھلدی پُنل تئیں ونج، میڈے ڈُکھ دا پیام آکھیں
خدا دے ناں رنجاویں نہ،بہاں بدھڑی غلام آکھیں
ایویں ہِک بئی مختصر بحر دی کافی دا مزاج ڈیکھو:
ماہی مِٹھا من بھاونْاں
تئیں بِن ہے کئیں گَل لاونْاں
……………………
ایویں نہ کر توں ڈھول وے
رنجکی ونجا مونہہ بول وے
رہ میں تتی دے کول وے
ٹھاندا نی ڈھیر کھپاونْاں
اساں دلچسپ ہوریں دا جے سارا کم ای ہِک پاسے کر چھوڑوں تاں وَل وی اُنہاں دی غزل ماونْ دی کائنی۔میکوں حیرت ہے کہ سرائیکی غزل دا جیہڑا سانگا خرم بہاولپوری دی وفات(1951) وچ ترٹیا ہا اُو وَل کتھائیں دلچسپ دی اوں غزل نال آ بِکے جیہڑی اُنہاں نے 1960ء دے لگ بھگ لکھنْی شروع کیتی۔ میڈی جان وندی مطابق نقوی احمد پوری نے وی سرائیکی غزل لکھنْ دی شروعات دلچسپ توں بعد کیتی ہے۔کیوں جو ایں توں پہلے او صرف اردو غزل ای لکھدے پئے ہَن۔ تھیونْاں تاں اے چاہیدا ہا جو فیض محمد دلچسپ بطور شاعر صرف اپنْی سرائیکی غزل توں سُنجٖانْیا ونجے ہا پر اُنہاں دی طبیعت دا عوامی رنگ ہر واری اُنہاں کوں غزل کنوں ولا کراہیں ولدا بیاں عوامی اصناف ڈو گِھن آندا۔پر اُنہاں دی جتنی وی غزل موجود ہے اُو اتنی تکڑی، من بھاونْی تے دل وچوں نکلی کہیں آہ طرھاں سدھا دل تے اثر کریندی ہے۔اُنہاں نے جیہڑیاں چھنداں ورتن، جیں طرحاں لفظاں دے موتیاں کوں سوز دے دھاگے وچ پوتے‘ تے جیں طرھاں اوندے وچ محبتیں دی خوشبو جگائی ہے، اُو نے سرائیکی غزل کوں اتنا بھرواں کر ڈتا جو اج دا سرائیکی شاعر محض سرائیکی زبان وچ غزل نہیں، بلکہ سرائیکی غزل لکھ سگے۔
تانگھاں دے وچ گئی مُد ویہا، سانول وَلا آیا نہ وَل
بیٹھم اکھیں راہ تے وِچھا، سانول وَلا آیا نہ وَل
ڈٖے قول آونْ دے گیا،آہدا ریہا چنتا رکھیں
اعتبار کر وَلساں وَلا، سانول وَلا آیا نہ وَل
……………………
نہ وار دا ناں ڈَس گیا، نہ وقت دی ڈٖے گیا خبر
فکراں دے وچ گئی جند کُما، سانول وَلا آیا نہ وَل
صوفی فیض محمد دلچسپ نے اَٹھتالی سالاں دی حیاتی وچ صرف شاعری کیتی تے کجھ ایں طرحاں کیتی کہ اُنہاں دے ہِک ٹریفک دے حادثے وچ رضا تھی ونجن دے ستاوی سال بعد وی جے کوئی چنی گوٹھ توں لیاقت پور ویندیاں ہِک چھوٹے جہیے بس سٹاپ”جندو پیر کمال“ توں لنگھدے تاں اے سوچے بغیر نی لنگھ سگدا کہ اُو دلچسپ دی وَستی دے اگوں لنگھدا پے۔ زمانے دی ہِک عوامی شاعر نال محبت دا ایں کنوں ودا ثبوت بیا کیا تھی سگدے کہ لوک تاں اپنْے شہراں تے زمانیاں نال سُنجٖانْیے ویندن، پر جنہاں تے خلق خدا تے اپنْا وسیب راضی ہووے تاں وَل اُنہاں دے شہر، وستیاں تے زمانے اُنہاں دے ناں نال سُنجٖانْیے ویندن۔ فیض محمد دلچسپ داکمال اے ہا کہ اُنہاں نے محبتاں کوں ایں طرحاں تقسیم کیتا کہ اُنہاں دے تخلص ”دلچسپ“ دا ”دل“ ہِک زمانے دا دل بنْ گیا۔اُوں عہد دے ہر شاعر دی ایہا کوشش تے خواہش ہوندی ہئی کہ کہیں طرحاں اے ”دل“ اوندے تخلص دا حصہ بنْ ونجے، کیوں جو اُو عہد دلچسپ دا عہد ہا۔
محبت رہ ونجیں قائم محبت بخت ور سمجھیں
محبت پیار دا مرکز محبت با اثر سمجھیں
7۔ سخی سلطان، سورج میانی، ملتان