حفیظ خان

حفیظ خان

حفیظ ہوراں دا ناں سرائیکی ادب دے انہاں اولیں نقش نگاراں، تخلیق کاراں وچ شامل ہے جنہاں اپنی / تخلیقی توانائی اتے خلوص دی سچائی نال اپنے کم دی اینجھی بنیاد رکھی ہے جو آون والیاں کیتے سنگ میل بن ویندی ہے۔

حفیظ خان ہوراں دی سرائیکی ادب وچ اول جان سنجان کہانی کار اتے ڈرامہ نگار دی ہے ”کچ دیاں ماڑیاں“ انہاں دے ولوں سرائیکی ڈرامیاں دی پہلی کتاب ہے جینکوں اکادمی ادبیات پاکستانی دی طرفوں ایوارڈ ڈتا گیا تے ”ویندی رت دی شام“ انہاں دے سرائیکی افسانیاں دا مجموعہ ہے تے ایندے تے وی انہاں کوں اکادمی ادبیات پاکستان دی طرفوں ایوارڈ عطا کیتا گیا۔ 

جدید سرائیکی ادب وچ ادبی صنف افسانہ، ڈرامہ دے علاوہ بالاں کیتے انہاں دے لکھیل سرائیکی ڈرامیاں دی کتاب ”ماماں جمال خان“ کوں پہلی کتاب دا اعزاز حاصل ہے اتے اینویں ای انہاں پاکستان ٹیلی ویژن کیتے پہلی سرائیکی ڈرامہ سیریل ”شہریں کوکدا جنگل“ لکھی ہے تے ایہ سبھے اعزازات انہاں دی کمٹمنٹ دا نتیجہ ہن۔ حفیظ خان اپنی دھرتی، اپنے وسیب، ایندی تہذیب ثقافت تاریخ اتے ایں وسیب دیاں سماجی قدراں، فکر و فلسفے، تحریکاں تے اتھ دے وسینکاں نال بہوں جڑے ہوئے ہن۔ انہاں دی ہیں جڑت اتے سپھل سوچ نے ساکوں / انہاں دی تنقیدی بصیرت توں آگاہ تھیون دا موقع ڈتے۔ انہاں دے ولوں سرائیکی تنقید دیاں دو کتاباں ”رفعت عباس کی سرائیکی شاعری۔ نو آبادیاتی خطوں کا نیا مکالمہ“   

خرم بہاولپوری۔ شخصیت، فن اور منتخب سرائیکی کلام دے علاوہ انہاں دے پئے بہوں سارے تخلیقی تنقید دیاں رمزاں نال مڑھیے مضامین ایں گالہہ دی گواہی ہن جو بلا شبہ ذہین تخلیق کار جے اپنیاں تخلیقی صلاحیتاں اتے عمیق مطالعے کوں بروئے کار گھن آوے تاں او تنقید دے باغ وچ خوشبو چنبیلی مہکا سکدے۔ حفیظ خان ہوراں متنوع تخلیقی صلاحیتاں رکھن دے نال نال وسیع مطالعہ رکھن والے شخص ہن تے اناں دا مطالعہ محض وسیلہ شوق نئیں بلکہ انہاں اپنے تخلیقی وژن دی بنیاد اتے سرائیکی وسیب کوں ہک جدید تخلیقی تنقیدی شعور وی عطا کیتے ایہ بہوں غیر معمولی واقعہ ہے جیندا اعتراف آون والے ڈینہاں وچ ضرور تھیسی کیون جو حفیظ خاں ہوراں سرائیکی تنقید کوں ہک نویں طرز احساس اتے ادراک دان کیتے تے اینکوں اساں سرائیکی وسوں وسیب، تہذیب، ثقافت، اسطور تاریخ اتے ادب کوں نویں سروں ڈیکھن دی نویں دید (Gazz) وی آکھ سگدے ہیں۔ حفیظ خاں ہوراں ایں نت نویں تخلیقی تنقیدی شعور کوں انگریزی یا وت اوندے التھے اردو ادب دے مانگویں تنقیدی معیارات دی بجائے سرائیکی ادب، سماج، تاریخ، تہذیب، اسطور اتے ثقافت دی واہد وچوں آپ گولیئے ایہا وجہ ہے جو حفیظ خاں ہوراں کوں ایں صدی 2009ء وچ آون والے تنقید نگاراں دی صف وچ پہلے سر خیل تنقید نگار ہوون دا اعزاز حاصل تھیندا پئے جنہاں سرائیکی تنقیدی معیارات اتے عملی و فکری تنقید دے نویں زاویے متعارف کرائن۔ جینویں جو او لکھدن ;

·      ”ہر عہد اپنے ساتھ تخلیق، تنقید اور تحقیق کے نئے اعتبار لے کر آتا ہے سرائیکی زبان اور تاریخ بھی اپنے احیا کے دور سے گزر رہی ہے نہ صرف وادی سندھ کے اس خطے کا نیا رخ دنیا کے سامنے اجاگر ہوا ہے بلکہ کلاسیک کی تفہیم نو بھی سامنے آ رہی ہے بابا فرید ؒ کے اشلوک، شاہ شمس  کے گنان سے لے کر خواجہ فرید ؒ کی کافیوں تک گفتگو کا انداز بدل چکا ہے یہ ادبی، تحقیقی اور تنقیدی کام دراصل قوموں کی سیاسی اور سماجی بیداری کا غماز ہوتا ہے“ (۱)

حفیظ ہوراں سرائیکی سماج دی ورلا ورلا کھنڈی ہوئی سنجان کوں معاشرتی، تہذیبی اتے فکری ترٹ بھج وچوں اکھٹا کرتے نویں ڈکھ ڈکھالی دا آہر کریندے ڈسدن کیوں جو ایں توں پہلے سرائیکی خطے وچ بہوں ساری لٹ مار اتے چڑھتل دے سبب ہر حوالے نال سرائیکی قومیت دی شناخت دا گم تھی ونجن وی اہم ڈسدی ہے۔ سرائیکی ورثے دے گم تھی ونجن دیاں جڑاں پاڑاں وی پرچ پرچول کریندیاں حفیظ خان ہوراں آہدن:

·      ”جئیں ویلے کوئی ادبی ورثہ ہتھیکڑا نہ راہسی تاں اوندے اتے کہیں وی قسم دی تول یا پرکھ دا کم کینویں توڑ چڑھسی۔ کیوں کہ ایں ویلے ساڈے کول جیڑھا وی سرائیکی زبان تے ادب دا معلوم ورثہ موجود ہے او سارے دا ساراں اوں ویلے تخلیق تھیا جڈن ساڈے کول پہلے عربی، ول فارسی تے چھیکڑ وچ انگریزی زباں کوں ہک دے بعد بئے آون والے حملہ آوراں نے اتھ ساڈے خطے وچ کجھ ایں طرحاں رائج کیتا کہ او روز دیہاڑے دے عام ورتارے، محاورے، علامتاں اتے ثقافتی استعاریاں دے نال نال پکھی پکھروں، جانوراں تے درختاں دے ناں وی اپنے گھن آئے تاں ول بھلاتل وسیب دیاں قدیمی ادبی اصطلاحاواں کتھوں بچ سگدیاں“  (۲)

              حفیظ ہوراں دے خیالات توں اندازہ لایا ونج سگدے جواؤ کینویں سرائکی ادب اتے ورثے کوں اپنے قومیتی تاریخی شعور دے چیتے وچوں دریافت کرن دی گالہہ کریندن۔ انہاں دی تنقید دی ہک خصوصیت اے وی ہے جو او پرانی بتھی تے مانگویں معیارات دی تنقید دے تصورات کوں رد کریندن تے آہدن۔

·      ”تنقید داخلی ہووے یا خارجی، فکری ہووے یا میکانکی سائنسی ہووے یا غیر سائنسی، مارکسی ہووے یا اخلاقی، اردو ادب دے تنقیدی شعور وچ اے سارے سوال وی انگریزی ادب دی فہمید دی بنیاد نہ صرف اسارے گئے بلکہ براہ راست یورپی زباناں دے تنقیدی ورثے دے ارتقائی عمل دا نیتجہ ہن۔ سرائیکی ادب وچ تنقید دے مسئلے تے گالہہ کریندے ہوئے انہاں سوالاں کوں اپنے سامنے رکھناں ایں گالہوں وی ضروری ہا کہ پاکستان بنن توں بعد وی ساڈے سرکاری نصاب وچ وسیبی زباناں دی بجائے ایجھیاں زباناں کوں ذریعہ تعلیم بنایا گیا جنہاں دا تعلق نہ تاں اتھوں دے لوکاں دی ثقافتی اقدار نال ہا تے نہ فکری، سیاسی اتے معاشی رجحانات تے انہاں دے مسائل نال“  (۳)

              حفیظ خان رائج تصور تنقید دے محض شدید مخالف ای نئیں بلکہ او ایں رائج شدہ تنقید دے معیارات دی تقلید توں وہ گریز کریندن۔ انہاں نے سرائیکی تنقید وچ ورتیجن والے پیمانیاں کوں سب توں پہلے رد کیتے جیندے پاروں ہن اختلافات دے باوجود نواں تنقیدی ذوق، مقامی رنگ دے نال میل نال اسردا نسردا پئے۔

دنیا دے سارے خطیاں وچ شاعری بارے ہمیش توں گالہہ مہاڑ تھیندی آندی ہے کہیں شاعری کو جذبات دے اظہار دا ناں ڈتے اتے کتھاہیں شاعری کوں شناخت، شعور ذات آکھیا گئے تے ایندے علاوہ وی بہوں کجھ، حفیظ خان ہوراں شاعری بالخصوص سرائیکی شاعری بارے کیا وژن رکھدن آؤ جلاے ہیں مکالمے دی میز تے:

·      ”شاعری شاید ہمیشہ زندہ رہنے کی تمنا سے کونپلیں نکالتی ہے یہی وہ انسانی ہنر ہے جس کے سامنے فنا کو با ر بار پسپا ہوتے دیکھا گیا۔ اسی لیے تاریخ اور فلسفے سمیت دنیا کے تمام علوم شاعری میں منقلب ہو جانے کی خواہش سے دامن نہیں بچا سکے۔ دنیا کی بیشتر اقوام کی قدیم ترین جمالیات آج اپنی شاعری کے آئینے سے ہی منعکس ہے ہو مرکا یونان ہو یا ورجل کاروم، ویاس جی کا بھارت ہو یا فردوسی کا ایران، شاعری کے حوالے سے ہی جدید دنیا میں معتبر ہیں۔ ایک دلچسپ حقیقت، دنیا نے تاریخ سے زیادہ شاعری پر اعتبار کیا ہے اسی لیے شاعر کے جنم میں قومیں صدیوں تک انتظار کرتی رہیں۔ وادی سندھ میں شاہ عبداللطیف بھٹائی ؒ سچل سرمست ؒ اور خواجہ غلام فرید ؒ کا جنم صرف تاریخی واقعہ ہی نہیں بلکہ ایک ایسا تاریخی عمل بھی ہے جس کے سہارے قومیں مزید صدیوں کا سفر طے کر جاتی ہیں“  (۴)

              حفیظ خان شاعری کوں نویں حیاتی دان کرن والی اکائی جاندن تے او سمجھدن جو شاعری کہیں قوم یا خطے دے تعلق کوں ماضی اتے مستقبل دے رشتے کوں جوڑیندی ہے۔ انہاں دے نقطہ نظر موجب سرائیکی شاعری دی واہند بابا فرید ؒ دے اشلوک توں گھن کر انہیں اجوکی جدید سرائیکی شاعری تئیں تہذیبی، ثقافتی، تاریخی اتے سیاسی تسلسل دے اظہار دا اتم وسیلہ بنی ہے تے اناں دے شاعری بارے تنقیدی نقطہ نظر توں ایہ سدھ پوندی ہے جو شاعری کہیں وی خطے یا قوم دے شعور کوں نہ صرف واضح کریندی ہے بلکہ شاعری دے شعور وچوں نویں حیاتی وی جنم گھندی ہے۔

حفیظ خاں ہوراں دے تنقیدی تصور موجب اگر کوئی فن پارہ ہک مد تائیں اپنی تخلیقی تکڑ پاروں جے لوکائی دے چیتے توں نئیں وسردا تاں وت ایندا مطلب اے تھیا جو چیتے رہن والے فن پارے کوں قبولیت دا درجہ تے معیاری مقام حاصل ہے۔ خرم بہاولپوری شخصیت فن اور منتخب سرائیکی کلام اینجھی تحقیقی تنقیدی کتاب ہے جیندے رائیں انہاں لوکائی دے چیتے وچ وسن والے گمنام شاعر دی تفہیم نروئے انداز نال کیتی ہے ایہوای کہیں بے لوث دیانت دار تنقید نگار دا کم ہے جو او تخلیق  دے ابدی وصف تے گناں سودھا اونکوں متعارف کروائے اتے ایں تحقیقی تنقیدی زاویے پچھوں محرکات بارے حفیظ خاں آہدن:

·      ”کسی عظیم شاعر کے نئے جنم کی بات کرنا بظاہراتنا آسان نہیں یہ ایسا ہے کہ ہم کہیں کہ اب تک اس شاعر کی تفہیم کا مرحلہ پوری طرح طے ہی نہیں ہو سکا یا پھر یوں کہا جائے کہ اس شاعر کی تفہیم کا ایک نیا در کھولنے چلے ہیں یہ بظاہر ایک بلند بانگ دعویٰ ہے لیکن اگر کسی خطے کی زبان اور اس کی ادبی روایات کی توانائی کے لحاظ سے بات کی جائے تو اسے ایک مخلصانہ کوشش کہا جائے گا۔ اسے ایک علمی و ثقافتی تسلسل بھی کہا جا سکتا ہے جس کا پھیلاؤ ہمارے اندازے سے کہیں زیادہ ہے بہر طور خرم بہاولپوری کے ایک نئے جنم کی بات میں اس لیے کر رہا ہوں کہ مجھے ان کا چہرہ پہلے سے روشن تر دکھائی دے رہا ہے اور وہ چہرہ ایسا نہیں ہے کہ جسے ہم نفسوں کو دکھایا نہ جا سکے۔ ان کی مطبوعہ اور غیر مطبوعہ شاعری کے منتخبات اور ان کے تراجم پیش کرتے ہوئے میں ایک تحیر سے آشنا ہوا ہوں کہ جیسے ہمارے اجداد میں سے کوئی بزرگ اپنی تصویر کے چوکھٹے سے نکل کر ہمارے سامنے چلنے پھرنے لگے اور اپنی بھر پور توانائی اور خوشبو کے ساتھ دوبارہ ہماری زندگی میں رچ بس جائے“  (۵)

حفیظ خان دے ایں تنقیدی رویے توں ایہہ گالہ وی نشابر تھیندی ہے جو سچا تنقید نگار تے کھوج کار ایں گالہہ دی ٹوہ وی لاوے جو کہیں تخلیق پارے دے بارے وچ قاری دا ذاتی تاثر کیا ہے تے قاری آپ خود جیکر کہیں فن پارے کوں سینے وچ سانبھ سانبھ تے رکھدے تاں ایندا مطلب ہے جو او فن پارہ لوکائی دی حیاتی وچ ہندن کار ہے ڈؤجھا ایہہ جو حفیظ خاں ہوریں کہیں فن پارے اتے فن کار بارے ایہہ جان وندی رکھدن جو وقت ویلھا خود وی تاں نقاد ہوندے جے وقت کہیں گناں والے فن پارے کوں نئیں وسریندا تاں وت دیانت دار نقاد اینجھی تخلیق دی محافظت ضرور کرے۔ ایں گالہہ دا ثبوت خرم بہاول پوری بارے انہاں دی کاوش ہک نمائندہ مثال ہے۔ حفیظ خاں ہوراں سرائیکی تنقید کوں حادثاتی طور تے قبول نی کیتا بلکہ انہاں دا تنقیدی تحقیقی کم ایں گالہہ دی سدھ ڈیندے جو انہاں سرائیکی ادب وچ تنقید کوں شعوری طور تے قبول کیتے ات پاروں انہاں دے تنقیدی رویے وچوں نویں نقش نشابر تھیندے ڈسدے پئین۔ حفیظ خاں ہوراں نے عملی تنقید دے نال نال نظری اتے فکری مباحث کوں اگتے ٹورئیے مثلاً

·      ”کاش کہ ہماری تنقید میں غیر یقینی اور مبہم رویوں کی بجائے یقینی اور غیر مبہم اسلوب کو اپنایا جا سکے۔ اس کے واسطے ہمیں سماجی Taboos کے ساتھ ساتھ فکری قدغنوں سے بھی چھٹکارا پانا ہو گا۔ ایک بڑا شاعر، فکری مغالطوں استحصالی اداروں اور استعماری قوتوں سے بیک وقت نبرد آزما ہوتا ہے اگر کوئی نقاد اپنے قویٰ کو اس سطح پر نہیں لے جا سکتا تو اسے کسی نئے تفہیمی مغالطے کو جنم دینے کا حق بھی نہیں دیا جا سکتا“ (۶)

·      تنقیددا ایہہ وصف ہے او بے لاگ ہوندی ہے مگر اسلوب وچ پیچیدگی اوں ویلھے پیدا تھیندی ہے جڈاں شخصی اظہار اور فن پارہ بہوں اعلیٰ یا بہوں اوسط درجے دا ہووے اتے اوندی بیانیہ صورت اظہار سانگھے روح راضی نہ ہووے تاں اینجھی صورتحال ”آئی صورتوں سچارہون دا تقاضہ کریندی ہے حفیظ خاں ہوراں اینجھے تنقیدی رویاں اتے چوٹ کریندن۔ شاہد ایہ وی ہک وجہ ہووے جو او آپ ادبی منافقت دی وجہ توں تنقید دے میدان وچ آئن اتے گھلے گھیر نال ادبی مسائل و معاملات دی تفہیم کرن لگ پئین۔ کہیں وی تخلیق دی تفہیم بارے ادبی جغداریاں دا عمومی رویہ اے رہیے جو تخلیقی سطح اتے متاثر کرن والے فن پارے بارے بٹوایا ونجے ایہ دروہ جتھاں تخلیق کاراں دے تعصب کوں ظاہر کریندے اتھاں تنقیدنگاراں دے قد کاٹھ وی چھوٹا کر ڈیندے۔ حفیظ خاں اپنیاں تخلیقی صلاحیتاں اتے تنقیدی رویاں  وچ Sublime دی سطح تے کینویں آئن ایندی وجہ صاف ظاہر ہے جو انہاں دے تخلیقی اظہار وچ کجی کوئے نی تے او تعصب، منافقت اتے ڈؤ حرف بھجیندن۔ اینجھے ادبی محاوراں کیتے میڈی ہک نظم ہے۔ (۷)

پڑھ تے کچے پکے اکھر

بن تے بیٹھن آپ مجاور

کوئی کہیں دا ہے دربان

کوئی کہیں دے مقبرے تے

یار ایہ تخت نشیناں

منصب داراں دے سب

اچے تھمباں ولیئے دراں

جندریاں دے رکھوالے

جیکر تازہ ہیل گھلے وی

انہاں تیکر پجدی ناہیں

حفیظ خاں ہوراں دی عملی تنقیددا زاویہ ہن تک دے سرائیکی تنقد نگاراں توں انج ات پاروں وی ہے جو انہاں فن پارے اتے فنکار بارے تفہیمی پیمانیاں وچوں مستعار تنقید کوں نی ورتیا بلکہ انہاں تخلیق اتے فنکار دے رشتے رویے دی پھلپھوٹ وچوں تنقیدی اظہار دے نویں نقش نشابر کیتن انہاں دا تخلیقی تنقیدی اظہار سرائیکی سماج دے رشتے نال جڑیا ہویا ہے تے ایندیاں جڑاں تاریخ، تہذیب، ثقافت اتے اجماعی شعور یا نفسیات دے بنے اتے ٹردا ہویا ہک وڈی سطح اتے مکالمے دی میز اتے گھن آندے۔

·      ”میں سمجھتا ہون کہ اپنی تہذیبی بازیافت کے ساتھ ہی نو آبادیاتی خطے میں ایک نیا مکالمہ بھی جنم لے چکا ہے سرائیکی خطے کی عمومی رواداری، امن اور محبت سے پھوٹنے والا یہ مکالمہ کسی تہذیبی ٹکراؤ، اشتعال، نفرت اور انتقام سے ماور ا ایک ایسا فلسفہ ہے جو حملہ آوروں اور استعماریوں کو ان کے اپنے فراہم کردہ دستاویزی ثبوت کی روشنی میں ضمیر کے ایک بڑے کٹہرے میں کھینچ تو لایا ہے لیکن ایک نئی دنیا اور زندگی کے آغاز کے لیے، انہیں معاف کر دینے کا عندیہ بھی دے رہا ہے او ر اب نو آبادیات مسلط کرنے والی طاقتوں کو جان لینا چاہیے کہ نو آبادیوں نے ان کی زمانوں پر محیط فریب کاریوں کو بے نقاب کر دیا ہے ان کا بھرم بھی اس بات میں ہے کہ وہ تہذیبوں کے ٹکراؤ کے بجائے تہذیبوں کی بقا کی بات کریں کہ تنہائی اور دور افتادگی کے عذاب سے دو چار اقوام اب مکالمے کی میز پر ان کے سامنے ہیں“   (۸)  

اتے درج کیتے گئے پیراگراف دا تخلیقی بیانیہ، تنقیدی شعور اتے وڈی سطح دا ایہ مکالمہ ہن تک دی سرائیکی، اردو تنقید وچ نا پید ہے۔ ایندی وجہ اے ہے جو حفیظ خان دے ایں تنقیدی شعور کوں ہن روشن زمانے دی تائید حاصل ہے۔ سرائیکی ادب وچ پرانی بتھی تنقید ہن تک کیوں توجہ حاصل نی کر سگی ایندی وجہ اے وی ہے جو ماضی دے ناقدین فن پاریاں دی سطحی تفہیم توں اگاں نی ودھیئے بلکہ مکھی اتے مکھی مار کے ادبی معاملات وچ بددیانتی کوں رواج ڈینددے رہ گئیں۔ حفیظ خان ہوراں تنقید دے مروجہ تصور تنقید کوں ایں طور چیلنج کیتے جو انہاں تخلیق فن پارے اتے تخلیق کاربارے مختلف محرکات، واقعات، فنی محاسن، سرائیکی زبان دے مزاج کوں دریافت کیتے اتے ادب وچوں سوال بنڑ دے مسائل کوں فکری سطح اتے گھن آتے مکالمے دے دعوت ڈتی ہے ایں طرحاں انہاں دا تنقیدی شعور عملی، نظری، فکری سانجھ جوڑیندا ہویا ادبی تے سیاسی سطح اتے مکالمے دی دعوت ڈیندے۔ کیوں جو ادب جیکر مسائل حیات دی عکاسی کریندے تاں تنقید حیاتی کوں نواں نرویا ڈیکھن چاہندی ہے۔ حفیظ خان ہوراں دا تنقیدی مزاج سرائیکی تاریخی تصور نقد نال گنڈھیل ہے کیونکہ انہاں دے تنقیدی مضامین وچ اب دا مطالعہ، سرائیکی تہذیب دے حوالے نال کیتا گئے، ایں گالہہ دا ڈوجھا پکھ اے وی ہے جو ایں طرحاں ادب، سماج، تہذیب دے مطالعے دے نال نال سرائیکی وسیب دی نفسیات دے تجزئیے دی کوشش وی برابر ڈسیندی ہے۔

حفیظ خاں ہوراں جینویں ماضی دی ددھیڑ وچوں گم تھیندے شاعر خرم بہاولپوری ہوراں دی نو دریافت کیتی ہے انویں ای انہاں اجوکے عہد دے معتبراتے جدید سرائیکی شاعر سئیں رفعت عباس دی شاعری بارے جنہاں فکری فنی پرکھ پرچول دا فریضہ انجام ڈتے اتے ایں طرحاں رفعت عباس شاعری اتے انہاں دے تخلیقی رویئے دی جان وندی دے نال نال مکالمے دا منڈھ بدھیج گئے، حفیظ خاں ہوراں دا ایہہ مکالماتی انداز تنقید معاصر ہمسایہ علاقائی زباناں اتے اردو زبان وچ نویں تنقید دا نواں طرز احساس ہے۔ رفعت عباس ہوراں دی شاعری بارے گالہہ کریندے ہوئے انہاں دا تنقیدی مکالمہ ہک وسیع تاظر وچ ہدل ویندے۔

·      ”میں سمجھتا ہوں رفعت عباس کی شاعری کا موضوعاتی مطالعہ اس وادی میں ہمارے بدلتے ہوئے سیاسی، سماجی اور ثقافتی تناظر کو سمجھنے میں مدد کر سکتا ہے یا پھر یہی وہ موضوعات ہیں جو ہمارے رویوں کی تبدیلی کا باعث بن رہے ہیں شاعری اور اس کا اعجاز۔ علاوہ ازیں اس شاعر نے اپنے شعری مذاق اور منطق کے ذریعے ایک ایسا ثقافتی برتاؤ دریافت کیا ہے جس میں غاصب اور استعماری اقوام کے لیے تلخی اشتعال یا جارحیت کا کوئی عنصر موجود نہیں بلکہ اپنی لوک حکمت اور شعری دانش کے ذریعے ایسا مکالمہ وضع ہو گیا ہے جسے ہم مہذب دنیا کا مکالمہ قرار دے سکتے ہیں ضروری نہیں کہ کوئی قوم خود ارادیت کا دفاع، عدم رواداری دہشت گردی اور خود کش حملوں کے ذریعے ہی کرے۔ اس کے لیے عہد در عہد اپنی تہذیبی فراست کو بھی بروئے کار لایا جا سکتا ہے یہی وہ انکشاف ہے جو رفعت عباس نے کیا ہے“   (۹)

حفیظ خان ہوراں اپنے تصور تنقید نال جینویں تخلیق اتے فن کار بارے جائزہ گھندن اوندے نال نہ صرف جمالیاتی پکھ نمایاں تھیندے بلکہ سرائیکی تہذیبی، تاریخی، سماجیاتی،نفسیاتی تنقید دے بہوں سارے گوشے وی اپنا واضح درشن ڈیون لگ پوندن جینویں جو انہاں دے تنقیدی رویے دے مطالعے وچوں پس منظری تنقید (Contextual  criticisum) دی پر چھانویں وی ڈسدن کیوں جو او پس منظری معاشرتی اتے تاریخی وژن وچوں فن پارے اتے تخلیق کار دا ویورا کریندن اتے بغور ڈیہدن جو فن کار اتے فن پارے اتے کیڑہے کیڑہے سماجی اتے تاریخی عوامل اثر انداز تھیندے رہ گئین۔ اینویں انہاں دی تنقید وچوں Archetypal Approuch وی جھات پیندی ہے جیندے ذریعے او اساطیر بارے الونیدن۔ اسلوبیاتی و ثقافتی تناظر وی انہاں دی تنقید دا سرمایہ ہے۔ حفیظ خاں ہوراں دے تنقیدی رویے رجحان کوئی ہک نام نی ڈتا ونج سگدا۔ البتہ اے ضرور آکھیا ونج سگدے جو انہاں دا تنقیدی وژن نویں سرائیکی تنقید دا ہک نواں منشور ہے۔

جینویں جو اساں جاندے ہیں جو تنقید نگار دا ایہہ فرض نبڑ دے جو او فن پارے دی تہہ تک پجے اتے اپنے مطالعے دے زو ر اتے فن پارے وچوں اپنے ذہن دیاں مختلف پرتاں کوں پھرولے وت تخلیق دے نمائندہ رجحانات کوں قارئین اتے ادب دے طالب علماں کیتے واضح کرے۔ ایں تناظر وچ حفیظ خان ہوراں سرائیکی زبان دے نامور شاعر ”ارشاد تونسوی......زمیں زاد کی ہزیمت اور حرماں نصیبی کا نوحہ گر“  اتے سرائیکی ادب دا دلچسپ عہد ”جھئیں تنقیدی ویورے وچ تخلیق اتے تخلیق کاراں دے رجحانات بخوبی جائزہ گھندن۔ نمونے دے طور تے اقتباسات ملاحظہ ہوون۔

·      ”ارشاد تونسوی نے شعوری طور پر صوفی شاعری کے ڈکشن اور روایتی استعاروں کو اپنی آزاد اور پابند، دونوں طرح کی نظموں میں، اپنے سے انداز میں سموکر بات کرنے کا ڈھنگ اپنایا۔ یہ وہ شاعری تھی کہ جس میں معاصر نقاد کو شاہ حسینؒ، بابا بلھے شاہؒ، خواجہ فریدؒ، سلطان باہوؒ، میاں محمد بخشؒ، حافظ برخوردارؒ  حتی کہ کبیر داس تک کا معنوی آہنگ جھانکتا ہوا نظر آیا اور اسے اس وقت سرائیکی کی کلاسیک شاعری کی تجدید اور فکری توسیع کا نام دے کر ارشاد تونسوی کی بے مثال پذیرائی کا باعث بنا دیا گیا۔ اس رائے کے واسطے اس کی نظموں ”ڈکھ ہے آپ“ (ص ۱۱)، ”لوں لوں پیڑ کرے“ (صفحہ ۲۱)، ”ڈس نہ آوے پاروں“ (صفحہ ۳۱)، میں ناہیں سب توں“ (صفحہ ۶۴)، ”سلطان باہو دی ویل“ (صفحہ ۷۴)، ”چیتر دا گاون“ (صفحہ ۸۴)، ”رتاں بے پرواہ“ (صفحہ ۳۵)، ”ویڑھے آؤس میرے“ (صفحہ ۷۵)، ”۷۴ ء دی چھیکڑی نظم“ (صفحہ ۹۲)، ”بھئے کبیر اداس“(صفحہ ۰۷)، ”بہہ کندھاں تے رووے“ (صفحہ ۱۷)، ”پولیٹیکل ورکر“ (صفحہ ۶۷)، تے ”تریجھی دنیا دے لوک“ (صفحہ ۰۸) کو بنیاد بنایا گیا۔ یہاں ملاحظہ کیجئے اس کی دو نظمیں کہ پہلی میں شاہ حسین کے استعاروں میں ایک ایسے حساس انسان کا درد بیان ہوا ہے کہ جس نے ستر کی دہائی میں خطے پر نازل ہونے والا آشوب سہا ہے جب کہ دوسری نظم میں یہی کرب بابا بلہے شاہ کی شعری علامات اور انداز سخن میں اس طرح سمویا ہے کہ عظیم صوفی روایات کو صدیوں کے سفر سے نکال کر خطے کے اس دکھ کو تکلم عطا کیا کہ جو ارشادتونسوی کے عہد کا اجتماعی دکھ تھا۔“   (۰۱)

·      ”صوفی فیض محمد دلچسپ نے آپڑیں قادر الکلامی کنوں کیہڑا کم ہے جیڑھانی گدا۔ طویل نظماں ہوون،، نعتاں یا منقبت۔ سی حرفی ہووے، کافی، ڈوہڑہ یا غزل۔ گیت ہوون، رباعایاں ہوون یا ول مکالماتی نظماں اتے روحانی شخصیات دے قصیدے، اناں دی شاعری کیوں جو وسیبی لوکائی کیتے ہئی، ایں گالہوں اناں نے کہیں نفسیات دے ماہر طرحاں اناں موضوعات کوں آپڑیں شاعری وچ ورتیا جیڑھے عوامی تفریح تے مقصدیت دے نال نال ساڈے وس وسیب دی ریت روایت تے مذہبیات کوں وی نال گنڈھ کرائیں اگو ہیں تھیندے ہن۔ ہک معتوب تے بکھ ننگ وچ مبتلا کر ڈتے گئے معاشرے وچ جیون دی سب توں وڈی رمز آپڑیں بکھ تے عذابیں تے مسکن دا ہنر ہوندے۔ جیویں جو جئیں ویلے ہندوستان وچ انگریزیں دی آمدتوں بعد مقامی حکومتاں دی ترٹ بھج نال جیا جنت کیتے حیاتی عذاب بنی تاں نظیر اکبر آبادی جیا شاعر پیدا تھیا جئیں روٹی، ککڑیاں تے پیسے اتے طویل نظماں لکھ کرائیں آپڑیں عہد کوں زندہ، کر ڈتا اوئیں ای فیض محمد دلچسپ نے آپڑیں مشہور نظماں ”ڈڈھ شریف“ تے ”کناری ڈھاندی ہئی“ نال وسیب کوں آپڑیں بکھ تے غربت تے مسکن تے اوندا حقیقی تجزیہ کرن دا رستہ ڈکھایا۔ میڈے نزدیک اناں دیاں اے ڈوہائیں نظماں آپڑیں معنوی گہرائی تے سماجی تانے پیٹے کوں تجزیاتی اکھ نال ڈیکھن کیتے سرائیکی شعری ادب وچ آپڑیں مثال آپ ہن   (۱۱)

حفیظ خان ہوراں دی تنقید ی بصیرت دا اے کمال ہے جو انہاں سرائیکی ادب کوں قومیتی شعور اتے شناخت دی سنجان بنائے اتے ایں حو الے نال انہاں تنقید برائے شعور دی گالہہ اگاں ٹورتے سرائیکی ادبی سمل کوں تہذیبی، سیاسی، تاریخی سماجی ترقی دے عمل نال جوڑ ڈتے۔ ایں طرحاں حفیظ خان کا زاویہ تنقید عملی تے فائدے مند تقاضیاں توں انج تھی کرا نہیں اعلیٰ مقصد بن ویندے۔ حفیظ خان ہوراں دا تنقیدی بے غرض نقطہ نظر ”مفادات کی لغت اور فرید فہمی کا مدعا“ وچ کھل تے سامنے آندے:

”ماضی قریب میں علامہ اقبال اور قائد اعظم محمد علی جناح کے افکار اور شخصیات کے ساتھ مختلف سیاسی اور غیر سیاسی حکومتوں نے جو حسب منشاء سلوک کیا ہے اس سے اس نقطہ کی تشریح بہتر طور پر کی جا سکتی ہے کہ عسکری اور سیاسی آمروں نے کس طرح ان کی انقلابی اور ہمہ جہت شخصیات پر تقدیس کی چھتری تان کر ان کے چاہنے والوں پر آزاد تفہیم کے تمام دروازے بند کر کے ان کے افکار کو اپنی خواہشات کے سانچے میں اس طور ڈھالتے چلے گئے کہ تاریخ کے قاری کو وہ بیک وقت آمریت اور جمہوریت کے علمبردار دکھائی دیتے ہیں۔ وگرنہ اتنی سی بات کون نہیں جانتا کہ التفات کو عقیدت، عقیدت کو تقدیس اور تقدیس کو عقلی ممانعت کی سطح پر لے جانے سے ہی فکری تسلسل اور تغیر کے دروازے بند اور تفہیمی مغالطے پیدا ہوتے ہیں۔

·      ”سرائیکی خطے اور زبان کے عظیم شاعر خواجہ غلام فرید کا معاملہ بھی تفہیمی سطح پر ”ہنر مندوں“ کے اس رویے سے محفوظ نہیں رہ سکا کیونکہ ان کی شخصیت، منصب اور افکار کی بو قلمونی نے ہی انہیں اس قدر ہمہ جہت بنا دیا کہ ان کی ذات کے مذکور تین مضبوط ستونوں پر کسی بھی شکل کی عمارت استوار کرنا کچھ ایسا مشکل نہیں تھا۔ چنانچہ ایسا ہی ہوا۔فکر فرید ہی کی بنیاد پر ان کی شخصیت کے ظاہر اور منصب کے تقدس کو ڈھال بنا کر اپنے اپنے مفادات کی لغت مرتب کی گئی اور خواجہ صاحب کے عظیم کلام کی بلاغت اور معنوی محاسن کو متذکرہ لغت کے پس منظر اور فرید فہمی کی آڑ میں نہ صرف اس کے حقیقی ابلاغ سے محروم کر دیا گیا بلکہ ان کے قاری پروہ تمام راہیں مسدود کر دی گئیں کہ جن کے ذریعے فکر فرید کی روح تک پہنچا جا سکتا تھا۔“   (۲۱)

حفیظ خان تنقید اتے تحسین کوں ہکے کوزے وچ نی بند کریندے او رسمی تنقیدی تصورات توں ہٹ کر انہیں اپنا فرض ادا کریندے پئن اتے نویں خیالات تے نویں اسلوب تنقید کوں متعارف کرویندے پئین ہک کھرے تنقید نگار دی حیثیت نال او تخلیق دے اصل جوہر دی حقیقت تئیں پجن دا پورا پورا ترلا کریندن اتے ایندے وچ انہاں خاطر خواہ کامیابی اتے انج سنجان وی ملی ہے۔ انہاں متعین شدہ قدراں دا وت ولا نویں سروں تجزیہ اتے تشریحاتی مطالعے کیتے اور انہاں دا تجزیاتی، تشریحاتی تقابلی انداز تنقید، تحقیق دے نال وی رلواں ہے جیندی بھرویں مثال ”خطہ ملتان سرائیکی مرثیہ گوئی ”تاریخ کے آئینے میں“وچ واضح ہے۔

·      ”میں مورخین کی اس رائے سے بھی متفق نہیں کہ ملتان میں مرثیہ خوانی یا عزاداری کا آغاز تیسری اور چوتھی صدی ہجری میں اس وقت ہوا جب فاطمین مصر کے داعی سندھ سے ہوتے ہوئے ملتان پہنچے اور اس شہر کو اپنا مسکن بنایا۔ اسی طرح اس رائے کو بھی تسلیم کرنے کی کوئی عقلی وجہ نہیں ہے کہ چھٹی اور ساتویں صدی ہجری میں بغداد پر منگولوں کی ہلاکت خیز یلغار کے بعد کچھ سادات خاندان ملتان میں آ کر پناہ گزین ہوئے اور مرثیہ گوئی اور عزاداری کی بنیاد رکھی۔ کیونکہ تاریخی حوالوں کے تعین کے لیے جہاں برسوں کا فاصلہ بھی توجیہہ طلب ہوتا ہے وہاں صدیوں کے فاصلوں کو ”تیسری اور چوتھی صدی“ یا ”چھٹی اور ساتویں صدی“ کے طور پر لینا، کسی طور بھی تاریخ نویسی کے تقاضوں کو پورا نہیں کرتا۔ اس امر واقع سے اختلاف کئے بغیر کہ حملہ آوروں کے متعین تعصبات اور تاریخ کو اپنی خواہشات کے اعتبار سے مسخ کرنے کے عمل میں ”حقائق“ کی بجائے ”قیاس“ زیادہ اہمیت اختیار کر لیتے ہیں، مگر تاریخ کے معاملات میں قیاس آرائی کے لیے بھی تاریخی واقعات کے اسباب و علل، بہاؤ اور اثرات کا پیش نظر رکھا جانا از بس ضروری ہوتا ہے۔“  (۳۱)

حفیظ خان ہوراں دا مجموعی تنقیدی نقطہ نظر معروضی اتے غیر ذاتی ہوون دے نال نال سرائیکی قومیتی شعور دے مکھ مہاندرے کوں نواں درشن ڈیندا ڈسدے تے او فکری ازادی دے قائل ہن تاں جو مکالمہ، بھانویں اپنے آپ نال ہووے، ہک خطے وچ رل وسن والیاں ہمسایہ زباناں دے وسنیکاں نال ہووے یا ادبی، تہذیبی ثقافتی سیاسی حوالے نال ڈوجھیاں اقوام دے نال،بہر طور ضروری ہے۔

میکوں امید ہے جو حفیظ خاں ہوراں دی آون والے ڈینہاں وچ چھپیل تنقیدی مضامین دی کتاب ”افکار وجہات“ دے چھپن نال سرائیکی تنقید دا مکھ نویں درشن ڈیسی اتے سرائیکی تنقیدی کیتے نواں چشمہ ثابت تھیسی۔ انشاء اللہ۔

جیوݨ حالات

• 1970ء ، میٹرک، صادق عباس ہائی سکول . احمد پور شرقیہ
• 1973ء ، ایف ایس سی ،
• بی ایس سی ، دی اسلامیہ یونیورسٹی آف بہاولپور
• 1977ء ، ایل ایل، بی ، دی اسلامیہ یونیورسٹی آف بہاولپور
• 1978ء ، ایم اے ،ہسٹری،
• 1980ء ، وکالت
• 1981ء ، 1981ء ، سول جج
• 1984ء ، ایکسائز اینڈ ٹیکسیشن آفیسر
• 1985ء ، سول جوڈیشل جج
• ایڈیشنل سیشن جج
• سیشن جج
• چیئرمین، پنجاب سروس ٹربیونل
• ممبر، مجلس مشاورت ، ماھنامہ " ورلڈ پوسٹ انٹرنیشنل " لاھور

کتاباں

• ڈھیر ڈیہاں دا قصّہ - تنقیدی مضامین ملتان، ملتان انسٹی ٹیوٹ آف پالیسی اینڈ ریسرچ ، دسمبر 2014ء ، (تنقید)
• کافی : سندھ وادی کی شعوری تاریخ ، 2012ء ، (تاریخ)
• سرائیکی ادب افکار و جہات ، 2009ء ، (تحقیق و تنقید)
• اس شہرِ خرابی میں ،2008ء ، (منتخب کالمز)
• کوئی شہریں جنگل کُوکدا ،مُلتان،مُلتان اسٹی ٹیوٹ آف پالیسی اینڈ ریسرچ،مئی 2008ء، 256 ص (ٹیلی ڈراما سیریل - سرائیکی)

• رُٹھرے پندھ ،2005ء، (ڈراما - سرائیکی)
• اندر لیکھ دا سیک ،2004ء، (افسانے - سرائیکی )
• خواب گلاب ، 2003ء، (ڈراما - سرائیکی)
• پہلی شب تیرے جانے کے بعد ،1999ء، (نظمیں - اُردو)
• اتفاق سے انفاق تک ،1993ء، (آئینی تاریخ)

• ماماں جمال خان ، 1990ء، (ڈراما - سرائیکی)
• ونیدی رُت دی شام ، 1990ء، (افسانے - سرائیکی)
• کیچ دیاں ماڑیاں ، 1989ء، (ڈراما - سرائیکی)
• یہ جو عورت ہے ،مُلتان، نومبر1997ء، 143 ص (افسانے)
• رفعت عباس کی سرائیکی شاعری ،مُلتان،مُلتان انسٹی ٹیوٹ آف پالیسی ، 2006ء، 323 ص (تحقیق و تنقید)

• مآثرِ ملتان جلد اول ،مُلتان،:مُلتان انسٹی ٹیوٹ آف پالیسی اینڈ ریسرچ ،2011ء ، 368 ص (تاریخِ مُلتان ) مملوکہ:- (1) احمد پور شرقیہ، میونسپل لائبریری (2)
• خرم بہاولپوری:شخصیت،فن اور منتخب سرائیکی کلام ،بہاولپور،سرائیکی ادبی مجلس،فروری 2007ء، 399 ص (تحقیق و تنقید) == مملوکہ:- (1) احمدپور شرقیہ، میونسپل لائبریری (2)
• حفیظ خان کی کہانیاں مُلتان، مُلتان انسٹیٹیوٹ آف پالیسی اینڈ ریسرچ ، جون 2007ء ، 159 ص (سرائیکی کہانیاں اردو میں) ،بار دوم، جون 2015ء ، 160 ص (1)== مملوکہ:- (ڈ) ڈیرہ نواب صاحب ، گونمنٹ صادق عباس پوسٹ گریجویٹ کالج

حوالے

۱)         حفیظ خان، ”خرم بہاول پوری شخصیت، فن اور منتخب سرائیکی کلام“ بہاول پور، سرائیکی ادبی مجلس، ۷۰۰۲ ء، ص:۴۱

۲)         حفیظ خان، دیباچہ،”سرائیکی ادب وچ تنقید دا مسئلہ“، مشمولہ: جدید سرائیکی شاعری تے اجوکا بندہ، مصنف محمدممتاز خان، ملتان، جھوک پبلشر ز  ۷۰۰۲ ء، ص: ۹

۳)         حفیظ خان، دیباچہ، ”سرائیکی ادب وچ تنقید دا مسئلہ“، مشمولہ: جدید سرائیکی شاعری تے اجوکا بندہ، مصنف محمدممتاز خان، ملتان، جھوک پبلشر ز  ۷۰۰۲ ء، ص: ۳۱

۴)         حفیظ خان، مکالمے کی میز پر، ”رفعت عباس کی سرائیکی شاعری“، ملتان، انسٹی ٹیوٹ آف پالیسی اینڈ ریسرچ، ۶۰۰۲، ص: ۹

۵)         حفیظ خان، فلیپ، ”خرم بہاول پوری شخصیت فن اور منتخب سرائیکی کلام“، بہاول پور، سرائیکی ادبی مجلس، ۷۰۰۲ ء، بیک ٹائٹل

۶)         حفیظ خان، مکالمے کی میز پر، ”رفعت عباس کی سرائیکی شاعری“، ملتان، انسٹی ٹیوٹ آف پالیسی اینڈ ریسرچ، ۶۰۰۲، ص:  ۴۱۔۳۱

۷)         خالد اقبال، نظم، ”کویلی دی کاوڑ“، ملتان، جھوک پبلشرز، ۴۰۰۲ ء، ص: ۳۲

۸)         حفیظ خان، فلیپ، ”رفعت عباس کی سرائیکی شاعری“، ص: بیک ٹائٹل

۹)         حفیظ خان، مکالمے کی میز پر، ”رفعت عباس کی سرائیکی شاعری“، ص: ۲۱

۰۱)      حفیظ خان،غیر مطبوعہ مضمون، ”ارشاد تونسوی.... زمین زاد کی ہزیمت اور حرماں نصیبی کا نوحہ گر“  hafeezkhan_@yahoo.com

۱۱)     حفیظ خان، غیر مطبوعہ مضمون، ”سرائیکی ادب دا دلچسپ عہد“،

              hafeezkhan_@yahoo.com

۲۱)     حفیظ خان، غیر مطبوعہ مضمون، ”مفادات کی لغت اور فرید ً فہمی کا مدعا“

              hafeezkhan_@yahoo.com

۳۱)     حفیظ خان، غیر مطبوعہ مضمون، ”خطہ ملتان سرائیکی مرثیہ گوئی تاریخ کے آئینے میں“   

              hafeezkhan_@yahoo.com

(اقتباس از کتاب: ‘‘سرائیکی تنقیدی شعور’’۔ مصنف: ڈاکٹر خالد اقبال)

MubasherKaleem (talk) 14:23, 18 June 2019 (UTC)