سرائيکی

سرائیکی لفظ دی اصل سندھی لفظ سر کنوں اے۔جیندا مطلب ہے اتلا پاسا۔سرائیکی چونکہ سندھ دے اتلے پاسے الائی ویندی اے ات واسطے اینکوں سرائیکی آکھیا ویندے

سرائیکی ٻولی

سرائیکی ٻولی (سندھی اَتے پنجابی …… موہنجودڑو اَتے ہڑپہ) سرائیکی پنجاب دی ہک ٻولی ہے ‘ سرائیکی سندھی دی وِڳڑی ہوئی شکل ہے ‘ سرائیکی ہک انج زبان ہے، سرائیکی سندھی تیں پنجابی کنیں قدیم ہے، اِنہیں ڳالھیں اَتے بحثیں دا فیصلہ زبان دے ماہر کریندے پئین اَتے کریندے ریہن۔ ننویں علمی تحقیقیں، ننویں حقائق دے سامݨے آوݨ اَتے سائنسی سوچ دے ودھݨ نال اے دُھند صاف تھی آسی ۔ ایں ویلے تاں ایں مسئلے اُتے مخالف موافق سبھے فریق عقل کنیں ودھ جذباتی انداز نال سُچیندے پئین۔ زبان دے پنڈت فیصلے ودے کریسن پر ایں ڳالھ کنیں تاں کوئی انکار نئیں جو سرائیکی ہک ٻہوں وݙے علاقے اِچ ٻولی ویندی ہے اَتے سرائیکی ہک ٻہوں وݙے علاقے دے جذبات اَتے تہذیب دی زبان ہے ۔ ایں ویلے سرائیکی دیاں کئی آوازاں پنجابی کنوں وکھ ہِن۔ ایں ڳالھوں لکھݨ وچ گھٹ توں گھٹ پنج آوازاں واسطے ٻیاں علامتاں یعنی ٻئے پنج حرف وَدھاوݨے پَندن ۔ پنجابی دے مقابلےوچ اِیندے لہجے وچ نرما ہٹ اَتے رَس ہے ۔ ایندے وچ پنجابی جیہاں کرُاڑ نئیں بلکہ سندھی جیینجھاں مِٹھاج ہے۔ ماضی وچ جھاتی پا کیں ‘ وقت دے پرت اُلٹ کنیں ݙیکھوں تاں اَڄ دا سرائیکی ٻولݨ والا علاقہ کَل دے موہنجو داڑو اَتے ہڑپہ دی دراوڑی تہذیب دا علاقہ ہے ۔ لازم ہے جو اوں وقت ایں علاقے وچ دراوڑی زبان دی کئی ونکی ٻولی ویندی ہوسی ۔ آریا آئے ‘ او وی پَہلوں ایں علاقے وچ آباد تھئے ۔ ایں وجہ کنیں ݙوجھی آریائی ہندی زبانیں وانڳوں سرائیکی وی ہک آریائی ہندی زبان ہے، پر اِیندے وچ وادیٴ سندھ دی دراوڑی زبان دا عنصر ٻنہیں لَہندا آریائی زبانیں کولوں زیادہ باقی رہ ڳئے ۔ سرائیکی اینجھی آریائی زبان ہے جیہڑی دراوڑی تہذیبی علاقے وچ وݙی چھوٹی تھئی ہے، ایں کیتے پوادھی پنجاب دے مقابلے وچ سرائیکی زبان اَتے تہذیب اُتے دراوڑی اثرات ودھ ہِن۔ اِیہا وجہ ہے جو ایندے وچ سندھی دا رَس تیں مٹھاج ہے ۔ سرائیکی سندھی اَتے پنجابی مُنڈھ لا کنوں اَنجو اَنج یا ہک ہیَئن یا یا وت ہک ٻئے دیاں بھیݨیں ہِن؟ اِتھاں اَساں ایں مسئلے اُتے ڳالھ نئیں پئے کریندے۔ اے مختصر جائزہ اُنہیں اثرات دا ہے جیڑھے جو سرائیکی اُتے اڄ تئیں مُرتب تھیندے ریہن۔ اے علاقہ ایران دا ہک صوبہ وی رہ ڳئے، اِیں واسطے اِتھاں ایرانی اَتے یونانی باختر یا سلطنت دے اَثرات پوادھی پنجابی کنیں زیادہ ہِن۔ محمد بن قاسم دے ویلے کنیں اُتلے پنجاب کنیں سرائیکی دا علاقہ کٹیج ڳیا اَتے ایندا اَڳوں سندھ نال تعلق زیادہ رہ ڳئے ۔ اینویں ہی عربی تہذیب دے اثرات اُتلے پنجاب کنیں پیلھوں ایں علاقے اُتے پئے ہَن ۔ محمود غزنوی دے حملیں تائیں کہیں نہ کہیں شکل وچ ایں علاقے اُتے مُسلمانیں دی حکومت ریہی ہے اَتے عجم عربی تہذیبی اثرات اِتھاں اُتلے پنجاب کنیں زیادہ ٹھوس شکل اختیار کریندے ڳئین، کیوں جو او ویلھے لاہور دا علاقہ ہندو راجیں اَتے ہندو تہذیب دے زیر اثر ہئی۔ محمود غزنوی ملتان کوں قرامطیں کنیں فتح کرکے ملتان دا تعلق لاہور نال جوڑیے ۔ ایں تعلق دے باوجود اِتھاں غلاماں ‘ خلجی ‘ تغلق اَتے لودھی خاندانیں دے وقت دِلی دے مرکز بݨ ونڄݨ دے باوجود وی اوں زمانے ملتان اَتے اِیندے اِنوں اُنوں دا علاقہ پَچادھی تہذیب دا مرکز رہ ڳئے ۔ البتہ مغلیں دے وقت کنیں ایندی اہمیت گھٹ ڄُلی ہے۔ اکبر اعظم کئی سالیں تائیں لاہور وچ قیام کیتے ۔ لاہور دے قلعے دیاں کئی عمارتاں اوندے عہد وچ بݨئین ۔ اینویں جہانگیر ‘ شاہ جہان ‘ اورنگزیب اَتے انہیں دے جانشین اَتے وَت سکھیں دے عہد وچ لاہور ہک اہم مرکز رہ ڳئے ۔ ٻس ایں دور وچ سرائیکی اَتے پنجابی اپݨی اپݨی او شکل اختیار کیتی ہے جیڑھی اِنہیں دی موجودہ شکل ہے ۔ ایں کنوں علاوہ سرائیکی اُتے بلوچ قبیلیں دی آمد وی اثر انداز تھئی ہے۔ ݙوجھی پاسو مغلئی تہذیب دا مرکز دلی ہا ۔ ایں ڳالھوں اُوں تہذیب کنیں پوادھی پنجاب اَتے پُوادھی پنجاب کنیں لاہور اثرات گھندا ریہے ۔ انگریزیں دے عہد وچ وی ایہو سلسلہ جاری ریہے ۔ وقت دے اِنہیں ڈگریں اُتے چل کیں، اِنہیں تاریخی لہَیں چاڑھیں دی وجہ نال اَڄ دی سرائیکی دا پنجابی اَتے سندھی کنیں ہک علیحدہ تشخص بݨ ڳئے ۔ لفظیں دے پچھوں علاقائی ‘ جغرافیائی حقیقتیں اَتے صَدیں دا تاریخی عمل ہوندے ۔ لفظیں وچ انہیں علاقیں دے جغرافیہ دا پَرتو ہوندے، لفظ اوں علاقے دی تاریخ دا سَت ہوندن۔ اوں علاقے دے پیداواری تعلقات دی وجہ کنیں جیڑھا تہذیبی ‘ تمدنی ‘ انتظامی ڈھانچہ بݨدے، لفظ اُنہیں دا عکس ہوندن ۔ اساں ماء دی جھولی کنیں لفظ سُݨ ڄُلدے ہَئیں۔ اِنہیں لفظیں نال ساݙے ذہن وچ خاص طرانح دیاں وابستگیاں اَتے مفہوم رچ وَس ویندن۔ اِنہیں لفظیں دے نال ساݙے ذہن وچ خاص طرانح دے احترام ‘ تقدیس ‘ محبت ‘ نفرت ‘ کراہت دے احساسات رَل مِل کیں اِنہیں کوں ہک جذباتی چارج ݙے ویندن ۔ یا ایں سمجھو جیویں ٹائپ مشین دے کی بورڈ دے لفظیں اُتے ہتھ پووݨ نال اُنوں کاغذ اُتے حرف دا عکس ٹائپ تھی ویندے، اینویں ہی کوئی لفظ جݙاں زبان کنوں نکلدے تاں فَٹ اُوندے نال وابستہ احترام ‘ تقدیس ‘ محبت ‘ نفرت دا احساس اُبھردے ۔ زبان اساݙیاں تہذیبی لوڑھاں پوریاں کریندی ہے ۔ زبان لوکیں دے جذبات اَتے احساسات کوں متاثر کرݨ والا ہک مشترکہ سرمایہ ہے جیڑھا ایں دھرتی اَتے ایں دھرتی دے تاریخی عمل کنیں وجود وچ آندے۔ اُردو ساݙی قومی زبان ہے ‘ اُردو ساݙے رابطے دی زبان ہے، اُردو ساݙی عملی زبان ہے، اُردو ساݙے واسطے ناگزیر ہے ۔ اینویں سرائیکی پنجابی دی شکل ہےیا پنجابی سرائیکی دی شکل ہے، اے سبھے ڳالھیں ساݙے لو جھگڑے دی ڳالھ نئیں۔ ساݙے کیتے وݙی حقیقت اے ہے جو سرائیکی ساݙے جذبات اَتے اَحساسات دا مظہر ہے۔ ڄَمدئیں لا کنیں اے زبان ساݙے کَنیں وچ رَس گُھلیندی ہے ۔ سرائیکی دا اپݨا ہک انج اظہار ہے، ایندے ایںے اِظہار دیاں آپݨیاں خوبیاں اَتے خامیاں ہن ۔ اَساں اپݨے گھٹ پڑھیئے لوکیں تئیں ننویں خیالات اَتے ننویں احساسات پُڄاوݨن۔ جے ایں علاقے ترقی کرݨی ہے تاں لازماً اینکوں ننویں تکنیک اَتے سائنس کنیں روشناس تھیوݨے ۔ جیڑھی ڳالھ ‘ جیڑھا مسئلہ اساں اُردو یا پنجابی دی اچھی خاصی لیاقت حاصل کرکے سمجھیوں، او مسئلہ جے ساکوں سرائیکی وچ سمجھایا ونڄے تاں او معمولی علمی لیاقت نال سمجھݨ دے قابل ہوسوں ۔ جے اساں ترقی کرݨی ہے ‘ اپݨے تہذیبی ورثے کوں اڳوں وَدھاوݨے تاں ایندے کیتے لازم ہے جو سرائیکی وچ ڳالھ کیتی ونڄے، سرائیکی وچ لکھیا پڑھیا ونڄے تاں جو لوکیں تئیں ننویں علم ‘ ننویں ڳالھیں ‘ ننویں تکنیک پُڄے ۔ اَڄ سرائیکی دی او پوزیشن ہے جیڑھی آخری مغل دور وچ اُردو دی ہئی۔ پیداواری رشتے بدلدے پَئین، فاصلے سُنگڑدے ویندن۔مختلف عوامل اپݨا اپݨا کم کریندے پئین ۔ سرائیکی علاقے وچ عوامی حکومت دے دور وچ ݙو یونیورسٹیاں بݨ ڳئین ۔ اسماعیل آباد کالونی اَتے رحیم یار خان دے کارخانے وی سرمایہ داری تکنیک کوں اڳوں ودھیندے پَئین ۔ اساں ہک ݙورا ہے اُتے کھڑے ہَئیں، ساکوں ٻُہوں فیصلے کرݨ دی لوڑھ ہے۔ اساں وقت دے ٻُہوں سارے سوالیں دے جواب ݙیوݨن۔ سرائیکی باقی رکھی ونڄے یا نہ ؟ جے سرائیکی باقی ریہے تاں اُوندی لکھائی دی شکل کیا ہووے۔؟ ننویں پیداواری رشتیں کوں اپݨے اظہار واسطے ننویں اَصطلاحیں اَتے ننویں لفظیں دی لوڑھ ہے ۔ اَساں اپݨیاں اے لوڑھاں کیڑھی حد تائیں کیڑھی شکل وچ پوری کروں جو سرائیکی دا مٹھاج ‘ لچک اَتے رَس باقی ریہے۔ ساݙے کولوں ادبی خاص کر نثری سرمایہ ٻُہوں گھٹ ہے ۔ ادب دے مختلف قسمیں دی نثری دولت ناں ہووݨ دے برابر ہے ۔ اساں آپݨا اے نثری سرمایہ کیویں ودھاؤں۔؟

استاد فدا حسین گاڈی

حوالے