حکومت اسماعیلیہ ملتان
ملتان تے عرباں نے پہلی صدی ہجری وچ قبضہ کر گھدا ہڑی تے اے اس وقت تک خلافت دے زیر اثر ریہا جݙݨ تک مرکزی حکومت مضبوط رہی۔ مگر خلافت عباسیہ دی کمزوری نال دور دراز دے علاقے خود مختار تھی گئے، تے ایں وجہ نال ملتان دا صوبہ (موجودہ خطہ سرائیکستان) وی خود مختار تھی گیا۔ اے اگرچہ ابتدا وچ منصورہ دے ماتحت ریہا، مگر تریجھی صدی ہجری دے وسط وچ ملتان، سندھ توں علحیدہ تھی تھی کے ہک خود مختار ریاست بݨ گیا۔ اتھوں دے اوں وقت دے مورخین تے جغرافیہ داناں دے بیانات توں معلوم تھیندا ہے کہ ملتان وچ سامہ بن لوی کی حکومت ہئی جیہڑا قریشی نسل تے سنی ہئی تے عباسی خلفاء دا خطبہ پڑھدے ہن.
ایں دور دے بعد بشاری مقدسی ملتان آیا ہئی۔ اس دا بیان ہے کہ ملتان دے لوگ اسماعیلی شیعہ ہن تے اذان وچ ’حی علی خیر العمل‘ پڑھدن تے اقامت وچ ݙو دفعہ تکبیراں آکھدن ۔ خطبے وچ فاطمی اسماعیلی مستعلی خلیفہ دا ناں گھدا ویندا ہے تے اس دے حکم نال ہی پورے خطے دے انتظامات چلائے ویندن تے اتھوں برابر تحائف ملتان بھیجے ویندے ہن۔
اسماعیلیاں دے کئی شاخاں ہن۔ انہاں وچ قرامطہ، دروزی تے نزاریہ (باطنیہ یا ملاحدہ) اہم فرقے ہن۔ انہاں وچ صرف صدارت یا امامت دا فرق ہے، ورنہ عقائد دے لحاظ نال اے متفق ہن۔ چونکہ قرامطہ دولت اسمٰعیلہ دے آغاز توں پنجاہ سال پہلے ظاہر تھئے، اس واسطے بعض لوگاں دا خیال ہے کہ قرامطہ توں اسمٰعیلی نکلے ہن۔ جب کہ باطنیہ یا ملاحدہ پنجویں صدی دے ݙوجھے نصف حصہ وچ ظاہر تھئے ہن۔ ایہا وجہ ہے کہ مورخین کوں ملتان دے اسمٰعلیاں دے بارے وچ شبہ تھیا ہے۔ اس شبہے دی وجہ نال کہیں نے انہاں کوں قرامطہ تے کہیں نے ملاحدہ لکھ ݙتا ہے۔ساݙے ایں موقف دی تائید بشاری مقدسی دے بیان توں تھیندی ہے کہ جیہڑا پہلے درج کیتا گیا ہے۔ تے آگوں مزید تفصیل آسی ۔ اس واسطے اساں انہاں کوں اسمعیلی لکھا ہے۔
اسماعیلیاں دے مطابق امام محمد بن اسمٰعیل دے بعد دے ترئے ائمہ عبد اللہ، احمد تے حسین تھئے۔ اے تریہے بہت پوشیدہ زندگی بسر کریندے ہن۔ انہاں دے خاص نقیباں دے سوا کہیں کوں انہاں دا پتہ نہ ہئی۔ انہاں دے ناواں وچ وی اختلاف ہے۔ انہاں دے دور وچ ملتان تے سندھ وچ اسمٰعیلی داعیاں دی آمد دا سلسلہ شروع تھی گیا ہئی۔ آخری مستور امام حسین بن احمد بن محمد بن اسمعیل بن جعفر بن صادق نے ابو القاسم بن فرح کوں یمن وچ داعی بݨا کے بھیجا۔ اس سندھ تے ملتان وچ ہثیم کوں داعی بݨا کے بھیجا۔ اس طرح ملتان تے سندھ وچ 72ھ وچ اسمٰعیلی دعوت دی ابتدا تھی گئی ہئی۔ اس دے بعد وی داعی اتھاں آندے ریہے تے انہاں نے مقامی باشندیاں کوں تبلیغ دے ذریعے اسماعیلی بݨا گھدا۔
جلم بن شبان
لکھوملتان وچ اسماعیلی حکومت 763ء دے درمیان وچ قائم تھئی ہئی۔ ہݨ اے امر حل طلب ہے کہ اے اوہو بنو سامہ دا خاندان ہڑی تے سنی توں اسمٰعیلی تھی گئے ہن یا کوئی ٻیا خاندان ہئی۔ بہرحال ملتان یا سرائیکی وسیب دے پہلے اسماعیلی حکمران دا ناں جلم بن شبان تاریخ وچ ݙسا ویندے.
دور ستر دے انیہویں داعی ادریس بن حسن (238ھ توں 278ھ) دی کتاب ’عیون الاخبار‘ اسمٰعلیوں وچ نہایت مستند تے معتبر منی ویندی ہے۔ اس کتاب وچ درج ہے کہ مصر دے اسماعیلی خلیفہ معز نے ہک داعی علم بن شبان کوں دہلی بھیجا ہئی۔ اس داعی کے بارے وچ روایت ملدی ہے کہ اس سیتا پور دے راجا تے اتھوں دے اکثر باشندیاں کوں تبلغ دے ذریعے مسلمان کر گھدا ہئی۔ (اے علم بن شبان غالباً نقل دی غلطی ہے کیوں کہ بعد دی کتاب ’موسم بہار‘ وچ اے ناں ناں جلہ بن شبان ہی ملدا ہے۔
ملتان دا حکمران جلم بن شبان ہی اسماعیلی داعی جلہ بن شبان معلوم تھیندا ہے۔ معز دی وفات 563ھ وچ تھئی ہئی۔ گویا اے اس توں پہلے آیا ہوسی۔ کیوں کہ اس دی آمد دی تاریخ نی ملدی. شاید اے تقریباً ویہہ سال پہلے آیا ہوسی تے اس اس عرصہ وچ اتھوں دے لوگاں کوں تبلیغ دے ذریعے اسمٰعیلی بݨ گھدا ہوسی تے مقامی طور تے بغاوت کر کے بنو سامہ کوں برطرف کر کے جلم بن شبان نے اقتدار سنھال گھدا ہوسی۔
جلم بن شبان نے صوبہ ملتان تے قبضہ کر کے فاطمی سکہ و خطبہ جاری کیتا۔ اونکوں آس پاس دے اسلامی حکومتاں کولوں تعاون دی امید نہ ہئی، اس واسطے اس ہندو راجاواں نال معاہدے کر کے اپݨی سلطنت کوں مضبوط بݨایا۔ جلم بن شبان نے ملتان پر کے تک حکومت کیتی اس دی صراحت نی ملدی تاہم قیاس اے کہ او دے بعد وی زندہ ریہا ہوسی۔
شیخ حمید
لکھوجلم بن شبان دے بعد ملتان دے اسمٰعیلی حکمران دا ناں شیخ حمید ملدا ہے۔ اء امیر ناصر الدین سبکتگین دا ہم عصر ہئی۔ امیر سبکتگین 663ھ وچ تخت نشین تھیا ۔ اس طرح اے جلم بن شبان تے شیخ حمید ݙوہاں دا ہم عصر ہوسی۔ عام طور تے گمان کیتا ویندا ہے کہ اسمٰعیلیاں وچ پیو دا جانشین پتر ہوندا ہے۔ اس واسطے خیال کیتا ویندا ہے کہ شیخ حمید جلم بن شبان دا پتر ہوسی۔مگر ایسا اس وقت ہوندے کہ جݙݨ امام مستور ہو یا امام نال رابطہ ترٹا ہویا ہووے۔ لیکن جݙݨ امام ظاہر ہووے تاں اس وقت داعی کوں اپݨا جانشین بݨاوݨ کیتے اجازت گھنݨی پوندی ہے۔ لیکن جݙݨ امام مستور ہووے تاں اس وقت داعی امام دے الہام دی مدد نال اپݨا جانشین مقرر کریندا ہے، اینکوں داعی المطلق سݙیندن ۔ داعیاں وچ (برخلاف اماماں دے ) پتر دا قائم مقام ہووݨ ضروری نی ہوندا تے نہ ہی کہیں خاندانی خصوصیات تے ملکی خصوصیت دا لحاظ کیتا ویندا ہے۔اسماعیلی مذہب والے جنہاں امور دی شدت نال پابندی کریندے ہن انہاں وچ او تبلیغ کیتے کم از کم ݙو داعیاں کوں ہمیشہ بھڄیندے ہوندے ہن۔ تاکہ ہک اگر کہیں وی ناگہانی مصیبت وچ گرفتار تھی ونجے یا انتقال کر ونجے۔ تاں ݙوجھا اس دی نیابت کیتے موجود رہوے۔اس طرح تعین کیتا ونج سڳدا ہے کہ شیخ حمید جلم بن شبان دا شاید پتر نہ ہووے ، بلکہ اس دا ساتھی داعی ہو سی تے جلم بن شبان دے نال ملتان آیا ہوسی۔ گو اس دے بارے وچ تاریخ توں کوئی صراحت نہیں ملدی کہ شیخ حمید کون ہئی؟ لیکن حمید دے نال شیخ دا لاحقہ لگا ہویا ہے تے اسمٰعیلی داعیاں کوں شیخ دے لاحقے نال پکاردے ہن۔ اس واسطے یقیناً او جلم بن شبان دا نائب تے اس دے نال آیا ہوسی تے اس دی وفات دے بعد شیخ حمید، صوبہ ملتان دا حاکم بݨ گیا ہوسی۔
سلطان سبکتگین نے 281/283ھ وچ ملتان تے حملہ کیتا ہئی۔ جس تے شیخ حمید نے خراج ݙیوݨ منظور کر گھدا۔ شیخ حمید دا پتر شیخ نصر ہئی۔ مگر اس صوبہ ملتان تے حکومت کیتی یا نی اس دا کوئی حوالہ نی ملدا ۔
داؤد بن نصر
لکھوسلطان محمود غزنوی نے جݙݨ ہندو راجاواں دے خلاف فوج کشی کیتی تاں داؤد بن نصر اس وقت صوبہ ملتان دا حکمران ہئی۔ جیہڑا شیخ نصر دا پتر ہئی۔ داؤد نے ہندو راجاواں دا ساتھ ݙتا۔ خاص کر جݙݨ محمود نے راجا بھاٹیہ دے خلاف فوج کشی کیتی تاں صوبہ ملتان دے اسماعیلیاں نے راجا بجے رائے دی مدد کیتی ہئی۔ اس واسطے سلطان محمود نے اگلا حملہ ملتان تت کرݨ دا فیصلہ کر گھدا۔ چنانچہ او درہ بولان دا قریبی رستہ چھوڑ کے درہ خیبر دے رستے توں اس واسطے روانہ تھیا کہ داؤد کوں علم نہ تھیوے کہ او ملتان تے حملہ آور تھیندا پیا ہے۔ رستے وچ راجا انند پال نے محمود دا رستہ روکݨ دی کوشش کیتی۔ حالآنکہ سلطان محمود غزنوی نے پہلے ہی اونکوں خبر ݙے ݙتی ہئی کہ او ملتان تے حملہ آور تھیندا پئے ۔ پشاور دے مقام تے آنند پال نے سلطان محمود غزنوی دا رستہ روکݨ دی کوشش کیتی مگر شکست کھادی تے پچھوں ہٹ گیا۔ اوݙوں داؤد کوں وی خبر تھی ڳئی ، اس واسطے او سلطان محمود دی آمد دا سݨ کے قلعہ بند تھی گیا۔ سلطان محمود نے قلعہ دا محاصرہ کر گھدا تے اے محاصرہ ست روز تک جاری ریہا۔ آخر داؤد سلطان دی خدمت وچ عاجزانہ صلح دی درخواست کیتی۔ سلطان محمود نے ݙو لکھ درہم سالانہ خراج تے، تے دریائے سندھ نال متصل علاقہ سلطان کوں ݙے کے صلح کر گھدی۔
خاتمہ
لکھو993ء وچ آنند پال نے ہندستان دے راجاواں دا ہک وفاق سلطان محمود نال مقابلہ کرݨ کیتے تیار کیتا۔ اس وچ ملتان دے حاکم داؤد نے وی شرکت کیتی۔ اس متحدہ لشکر کوں محمود نے شکست ݙتی۔ محمود غزنوی کوں داؤد دی ایں حرکت تے بڑا طیش آیا۔ چنانچہ سلطان نحمود غزنوی نے 1004ء وچ پوری تیاریاں دے نال اچانک ملتان تے سخت حملہ کیتا تے ملتان کوں فتح کرکے داؤد کوں غور دے قلعہ وچ نظر بند کر ݙتا۔ اس طرح ملتان دی اسمٰعیلی مذہب دی حکومت دا خاتمہ تھی گیا۔ مولاناسید سلیمان ندوی نے دروزیاں کی مقدس کتاب وچ فاطمی خلیفہ حاکم بامراللہ دا ہک خط پیش کیتا ہے۔ جیہڑا ملتان تے ہندوستان دے ملحداں تے سومرہ راجا دے ناں لکھا گیا ہئی۔ خط دا متن اے َ
"ملتان تے ہندوستان دے اہل توحید دے ناں عموماً تے سیخ ابن سومر راجا بل دے ناں خصوصاً۔ اے معزز راجہ اپݨے خاندان کوں اٹھا۔ موحدین داؤد اصغر کوں اپݨے سچے دین وچ واپس گھن آ، مسعود نے جو ایں حال وچ قید تے غلامی توں آزاد کیتا ہے۔ او اس وجہ توں اے کہ توں اوں فرض کوں انجام ݙے سڳیں جیہڑا تیݙے اوندے بھݨیجے عبد اللہ تے ملتان دے تمام باشندیاں دے برخلاف انجام ݙیوݨ کیتے لیے مقرر کیتا گیا ہے تاکہ تقدس تے توحید دے منݨ والے جہالت، ضد تے سرکش تے بغاوت کرݨ والی جماعت توں ممتاز تھی ونجن"۔
اس خط توں بخوبی اندازہ تھیندا ہے کہ اے لوگ اسمٰعیلی عقائد ترک کرچکے ہن، اس واسطے مسعود غزنوی نے انہاں کوں چھوڑ ݙتا ہئی۔ اس خط دے ذریعے سومر راجا کوں آکھا گیا ہئی کہ انہاݨ لوگاں کوں دوبارہ اسمٰعیلی عقائد اختیار کرݨ دی ترغیب ݙے تے انہاں کون دوبارہ اسماعیلی جماعت وچ گھن آوݨ دی کوشش کر۔