حضرت کمیل ابن زیاد رضی اللہ عنہ

کمیل ابن زیاد النخعی یا کُمَیل بن زِیاد بن نَہِیک نَخَعی صُہبانی الکوفی (پیدائش: 611ء— وفات: 701ء)، حضرت علی بن ابی طالب دے ساتھیاں تے مخلصین وچوں ہن۔ آپ نال دعائے کمیل منسوب ہے۔

سوانح

کمیل ابن زیاد رضی اللہ عنہ دا تعلق قبیلۂ نَخَع نال ہئی تے والد دا ناں زیاد بن نَہِیک ہے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و سلم نے قبیلۂ نخع کیتے دعا فرمائی ہے کہ: اَللّہمَ بارِك فِی النَخَع۔ حضرت کمیل دا سالِ پیدائش کہیں قدیمی ماخذ وچ موجود نی، البتہ خیر الدین الزرکلی (متوفی 25 نومبر 1976ء) نے اپݨی تصنیف الاعلام الزرکلی وچ سال پیدائش 12ھ مطابق 633ء لکھا ہے۔ شارح نہج البلاغہ محمد دستی نے لکھا ہے کہ کوفہ وچ طفلان مسلم بن عقیل دا قاتل حارث بن زیاد (جیہڑا عبیداللہ ابن زیاد دا ساتھی ہئی)، حضرت کمیل ابن زیاد دا بھرا ہئی۔

خلافت علویہ وچ

حضرت کمیل شیعان علی وچ شمار کیتے ویندے ہن جیہڑے حضرت علی دی بیعت کرݨ والے پہلے افراد وچوں ہن۔ جنگ صفین (26 جولائی تا 28 جولائی 657ء) وچ وی حضرت علی بن ابی طالب دے نال شریک رہیے۔ مؤرخ ابن جریر طبری (متوفی 310ھ) نے تاریخ الرسل والملوک وچ لکھا ہے کہ: خلیفہ سوم حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے حضرت کمیل کوں شام بھیڄ ݙتا ہئی۔

بحیثیت حاکمِ ہیت

حضرت علی بن ابی طالب نے آپ کوں شہر ہیت دا والی مقرر کیتا ۔ حضرت کمیل کوں معلوم تھیا کہ حضرت معاویہ دا لشکر سفیان بن عوف دی سرکردگی وچ ہیت تے یلغار دا ارادہ رکھدا ہے تاں انھاں نے گماں کیتا کہ دشمن قرقیسیا وچ ہے چنانچہ اپݨی فوج دے صرف 50 افراد کوں شہر دی حفاظت تے مامور کیتا تے باقی افراد کوں گھن کے قرقیسیا دی جانب عازم سفر تھئے۔ دشمن دے لشکر نے موقعے توں فائدہ چا کے ہیت تے حملہ کیتا جیندی بنا تے ہک مراسلے دے ذریعے حضرت علی دی سرزنش دا نشانہ بݨے۔ اِیں سرزنش دا متن نہج البلاغہ وچ موجود ہے کہ:

’’آدمی دا اُوں کم کوں نظرانداز کر ݙیوݨا کہ جیہڑا اُونکوں سپرد کیتا ڳیا ہے تے جیہڑا کم اُوندی بجائے ݙوجھیاں نال متعلق ہے، اُوندے وچ خواہ مخواہ گُھسݨا ہک کھلی ہوئی کمزوری تے تباہ کن فکر ہے۔ تیݙا اہل قرقیسا تے دھاوا ٻول ݙیوݨا تے اپݨی سرحداں کوں خالی چھوڑ ݙیوݨا جبکہ اتھاں نہ کوئی حفاظت کرݨ والا تے نہ دشمن دی سپاہ کوں روکݨ والا ہے، ہک پریشان خیالی دا مظاہرہ ہئی۔ اِیں طرح توں اپݨے دشمناں کیتے پل بݨ ڳیا جیہڑے تیݙے دوستاں تے حملہ آور تھیوݨ دا اِرادہ رکھدے ہوون۔ اِیں عالم وچ کہ نہ تیݙے بازؤاں وچ توانائی ہے، نہ تیݙا کجھ رعب و دَبدبہ ہے، نہ توں دشمن دا رستہ روکݨ والا ہیں،  نہ اُوندا زور تروڑݨ والا ہیں،  نہ اپݨے شہر والاں دے کم آوݨ والا ہیں تے نہ اپݨے امیر دی طرفوں کوئی کم انجام دیوݨ والا ہیں ‘‘۔

حضرت علی رضی اللہ عنہ دی شہادت (21 رمضان 40ھ/ 27 جنوری 661ء) دے بعد آپ امام حسن رضی اللہ عنہ دے مصاحباں وچ شامل رہیے۔

روایات

حضرت کمیل نے حضرت علی بن ابی طالب توں دعائے خضر کوں نقل کیتا ہے۔ علامہ مجلسی نے بحار الانوار وچ حضرت علی بن ابی طالب دی متعدد وصیتاں کوں کمیل ابن زیاد دے حوالے نال نقل کیتا ہے۔ ابن شعبہ حرانی نے تحف العقول وچ وی اِنہاں وصایا کوں نقل کیتے۔ اہل سنت منابع وچ حضرت کمیل کوں قلیل الحدیث آکھا ڳیا ہے تاہم محدث یحییٰ بن معین (متوفی 848ء) تے محدث ابن حبان البُستی (متوفی 20 اکتوبر 965ء) نے آپ کوں ثقہ قرار ݙتے جبکہ ابوسعد السمعانی (متوفی 562ھ)نے اِنہاں توں روایت کوں ضعیف تے غیر ثقہ قرار ݙتے۔ علامہ ابن حجر عسقلانی نے لکھا ہے کہ:

حضرت کمیل نے حضرت علی بن ابی طالب، خلیفہ دؤم حضرت عمر رضی اللہ عنہ، خلیفہ سوم حضرت عثمان رضی اللہ عنہ، عبداللہ ابن مسعود رضی اللہ عنہ (متوفی 650ء)، حضرت ابوہریرہ رضی اللہ عنہ (متوفی 59ھ) توں روایت کیتی ہے جبکہ عبدالرحمن بن عابس، ابو اسحاق سبیعی، عباس بن ذریح، عبد اللہ بن یزید صہبانی، اعمش، عبدالرحمن بن جندب وغیرہ نے انہاں توں روایت کی ہے۔

وفات

سال شہادت وچ مؤرخین دا اختلاف ہے۔ متعدد روایات وچ 82ھ، 83ھ تے 88ھ موجود ہے۔ مؤرخ خلیفہ بن خیاط نے وی سال وفات 82ھ لکھا ہے۔ مؤرخین کا اتفاق 82ھ (مطابق 701ء) بیان کیتا ہے۔علامہ ابن حجر عسقلانی نے یحییٰ بن معین دا بیان نقل کیتا ہے کہ کمیل ابن زیاد دی وفات 88ھ وچ تھئی۔علامہ ابن حجر عسقلانی نے آکھا ہے کہ وقت شہادت آپ دی عمر 70 سال ہئی۔ مؤرخ اسلام شمس الدین الذہبی نے المدائنی (متوفی 843ء) دا قول نقل کیتے کہ آپ دی عمر 90 سال ہئی۔ آپ کوں اُموی دے والی حجاز و عراق حجاج بن یوسف الثقفی نے قتل کروایا۔ حجاج نے کمیل کوں سݙوایا تاں اوہ فرار تھی ڳئے لیکن جݙݨ حجاج نے انہاں دے قبیلے تے اعزاء و اقارب کوں تنگ کرݨا شروع کیتا تاں حضرت کمیل، حجاج دے کول پہنچے تے مختصر جیہی گفتگو دے بعد حجاج نے انہاں دے قتل دا حکم جاری کیتا۔ شیعی منابع دے مطابق حضرت امیرالمومنین علی بن ابی طالب نے حضرت کمیل دی شہادت دی خبر ݙتی ہئی۔ حضرت کمیل دا مزار نجف تے کوفہ دے رستے وچ علاقۂ ثوّیہ (حی الحنانہ) وچ مسجد حنانہ دے قریب واقع ہے۔