جنگِ موتہ
اے جنگ جمادی الاول 8ھ (ستمبر 629ء) وچ جنوب مغربی اردن وچ موتہ دے مقام تے تھئی جیہڑا دریائے اردن تے اردن دے شہر کرک دے درمیان ہے۔ ایندے وچ حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم شریک نہ ہن، ایں کیتے اینکوں غزوہ نی آہدے بلکہ جنگ یا سریہ یا معرکہ (عربی وچ معركة مؤتہ) آہدن۔ ایندے وچ حضرت علی المرتضیٰ سمیت کئی جلیل القدر صحابہ شامل نہ ہن۔ اے جنگ بازنطینی (مشرقی رومی) افواج تے مسلماناں دے درمیان تھئی۔ بازنطینی افواج وچ نصف عرب مسیحی وی شامل ہن جنہاں دا تعلق اردن و بلاد شام نال ہئی۔ جنگ کہیں واضح نتیجے دے بغیر ختم تھئی تے طرفین (اڄ دے مسلمان تے مغربی دنیا) اینکوں اپݨی اپݨی فتح سمجھدن۔
پس منظر
لکھوصلح حدیبیہ دے بعد مسلمان تے قریش دے درمیان کجھ وقت کیتے جنگ نہ تھئی۔ یمن دے ساسانی گورنر دے اسلام قبول کرݨ دے نال نال اوندے قبائل وی مسلمان تھی ڳئے ہن۔ اوں طرفوں اطمینان دے بعد حضور ﷺ نے اسلام دی تبلیغ کیتے کجھ سفیر اردن تے شام دے عرب قبائل دی طرف روانہ فرمائے جنہاں کوں انہاں قبائل نے سفارتی روایات دے خلاف قتل کر ݙتا۔[١] اے عرب قبائل بازنطینی سلطنت (مشرقی روم دی سلطنت) دے واج گزار ہن۔ سفیراں دے قتل دے بعد انہاں قبائل دی سرکوبی کیتے حضور ﷺ نے 3000 دی ہک فوج تیار کر کے مغربی اردن دی طرف روانہ فرمائی۔ حضور ﷺ نے سپہ سالاراں دی ترتیب اے رکھی کہ زید بن حارثہ کوں اوں لشکر دا امیر مقرر فرمایا، انہاں دی شہادت دی صورت وچ جعفر کوں مقرر فرمایا تے انہاں دی شہادت دی صورت وچ عبداللہ بن رواحہ کوں مقرر فرمایا تے اے کہ اگراو وی شہید تھی ونڄن تاں لشکر اپݨا امیر خود چݨ گھنے۔ ݙوجھی طرفوں ہرقل دی قیادت وچ ہک لکھ رومی تے ہک لکھ عرب قبائل تے مشتمل فوج تیار تھئی جیہڑی مروجہ ہتھیاراں نال لیس ہئی۔ جݙݨ مسلمان، موتہ پہنچے تے دشمناں دی تعداد دا پتہ چلا تاں انہاں نے پہلے سوچا کہ مدینہ توں مزید کمک آوݨ دا انتظار کیتا ونڄے مگر عبداللہ بن رواحہ نے اسلامی فوج دی ہمت افزائی کیتی تے اسلامی فوج نے پیش قدمی جاری رکھدے ہوئے جنگ کیتی۔[٢]
جنگ
لکھوجنگ شروع تھئی تاں زید بن حارثہ نے شجاعت نال جنگ شروع کیتی، رومی افواج تجربہ کار ہن۔ انہاں نےزید بن حارثہ رضی اللہ عنہ کوں نیزیاں نال زمین تے ڈھہا کے شہید کر ݙتا تاں جعفر طیار رضی اللہ عنہ نے علم سنبھال کے اسلامی افوج دی قیادت کیتی مگر جݙݨ او گھیرے وچ آ ڳئے تے محسوس کر گھدا کہ ہݨ شہادت قسمت وچ لکھی ہے تاں اپݨا گھوڑا فارغ کر ݙتا تے پیدل نہایت خونریز جنگ کیتی تے 80 زخم کھادے۔ ایں دوران انہاں دے ݙوہیں ہتھ کٹیج ڳئے تے اے شہید تھی ڳئے۔[٣] انہاں دے بعد حضرت عبداللہ بن رواحہ نے علم سنبھالا تے رومی افواج دے مرکز وچ زبردست حملہ کیتا۔ شدید لڑائی وچ او وی شہید تھی ڳئے۔ ۔[٤] جݙݨ اے تریہے نامزد قائد شہید تھی ڳئے تاں اسلامی فوج نے حضرت خالد بن ولید کوں اپنا امیر چݨیا۔خالد بن ولید حال ہی وچ اسلام گھنائے ہن تے اعلیٰ درجہ دے سپاہی تے جنگجو ہن۔ انہاں نے بھانپ گھدا ہئی کہ مسلماناں دے جنگ جیتݨ دے امکانات بہت کم ہن۔ اونہی اثناء وچ رات تھی ڳئی۔ انہاں نے اپݨی افواج کوں پچھاں ہٹا گھدا۔ انہاں نے ہک زبردست جنگی حربہ اختیار فرمایا۔ انہاں نے ٻہوں سارے سپاہییاں کوں پہاڑ دی اوٹ وچ بھیڄ ݙتا تے انہاں کوں آکھا کہ اڳلی صبح نویں جھنڈیاں دے نال گرد و غبار اݙیندے ہوئے پچھوں اسلامی فوج وچ شامل تھی ونڄݨا۔ ایں تدبیر نال رومی سمجھے کہ مدینہ منورہ توں مسلماناں کیتے نویں امداد آ ڳئی ہے۔ رومیاں نے اپݨی فوج کوں پچھوں ہٹا گھدا تے جنگ رک ڳئی۔ ایں طرح ݙوہیں افواج واپس چلے ڳئے تے مسلماناں کوں ݙو لکھ رومی فوج توں بچا کے مدینہ واپس گھنایا ڳیا۔[٥][٦]
جنگ کوں کہیں فریق دی فتح یا شکست نی اکھیج سڳدا۔ البتہ نتائج مسلماناں دے حق وچ نکلے۔ اول تاں لوگاں نے پہلی دفعہ ݙٹھا کہ رومیاں دے اتنے وݙے لشکر کوں کہیں نے للکارا ہووے تے بچ کے نکل ڳیا ہووے۔ لوگاں دے ذہن توں رومیاں دی دہشت کہیں قدر گھٹ ڳئی۔ دوم اے کہ بلاد شام و اردن دے لوگاں کوں مسلماناں تے انہاں دی زبردست طاقت دا تعارف تھی ڳیا کیونکہ اے پہلی اسلامی فوج ہئی جیہڑی مدینے توں ایں قدر دور ونڄ کے لڑی۔ اوں علاقے دے لوگاں کیتے مسلماناں دا جذبہ شہادت ہک بالکل نویں چیز ہئی۔ ہک ٻیا فائدہ اے تھیا کہ مشرکینِ مکہ نے مسلماناں کوں کمزور سمجھݨا شروع کر کے ایسے اقدام کیتے جیہڑے صلح حدیبیہ دے خلاف ہن۔ اوندے نال صلح حدیبیہ مشرکین دی طرفوں ٹٹ ڳیا تے مسلمانوں نے اوندے بعد مکہ کوں فتح کر گھدا۔
مسلمان چونکہ اے جنگ واضح طور تے نہ جیت سڳے ہن اس واسطے مکہ دے مشرک قریش نے مسلماناں کوں کمزور سمجھا تے صلح حدیبیہ دی پروا نہ کریندے ہوئے قبیلہ بنی خزاعہ دے کجھ لوگ شہید کر ݙتے۔ اے صلح حدیبیہ دا اختتام ہئی کیونکہ قبیلہ بنی خزاعہ دے نال مسلماناں دے معاہدے ہن تے قریش صلح حدیبیہ دی رو نال انہاں نال جنگ و قتال نہ کر سڳدے ہن۔ ابوسفیان نے بھانپ گھدا کہ ہݨ انہاں دی خیر نی تے مسلمان ایں ڳال دا بدلہ ضرور گھنسن۔ اوں نے مدینہ دا دورہ وی کیتا تاکہ صلح حدیبیہ دی تجدید کیتی ونڄے مگر حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے جواب نہ ݙتا تے ابوسفیان غصے دی حالت وچ مکہ واپس چلا ڳیا ۔ قتل شدہ افراد دے قبیلے نے مسلماناں توں فریاد کیتی تے اوندے بعد حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے مکہ فتح کرݨ دا فیصلہ فرمایا تے نتیجتاً رمضان 8ھ وچ مکہ فتح تھی ڳیا۔