صلح حدیبیہ
مکہ معظمہ توں ہک منزل دے فاصلے تے ہک کھوہ حدیبیہ دے ناں توں مشہور ہے, اتھاں ریاست مدینہ تے مشرکینِ مکہ دے درمیان مارچ 628ء کوں ہک معاہدہ تھیا جینکوں صلح حدیبیہ (عربی وچ صلح الحديبية) آہدن۔ 628ء (6 ھجری) وچ 1400 مسلماناں دے ہمراہ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم مدینے توں مکہ دی طرف عمرے دے ارادہ توں روانہ تھئے۔ عرب دے رواج دے مطابق غیر مسلح افراد چاہے او دشمن کیوں نہ ہوون کعبہ دی زیارت کر سڳدے ہن جیندے وچ رسومات وی شامل ہن۔
پسِ منظر
لکھوایہا وجہ ہئی کہ مسلمان تقریباً غیر مسلح ہن۔ مگر عرب دے رواج دے خلاف مشرکینِ مکہ نے حضرت خالد بن ولید (جیہڑے بعد و مسلمان تھی ڳئے) دی قیادت وچ ݙو سو مسلح سواراں دے نال مسلماناں کوں حدیبیہ دے مقام تے مکہ دے ٻاہر ہی روک گھدا۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ کوں سفیر بݨا کے مکہ بھیڄا۔ انھاں کوں اتھاں روک گھدا ڳیا۔ انہاں دے واپس آوݨ وچ تاخیر تھئی تاں آپ ﷺ نے صحابہ توں بیعت گھدی جیہڑی بیعت رضوان دے نام نغ مشہور ہے۔ اوں بیعت وچ مسلماناں نے عہد کیتا کہ او مردے دم تک حضور صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دا ساتھ نہ چھوڑیسن۔۔ تھوڑی دیر بعد حضرت عثمان رضی اللہ عنہ واپس آ ڳئے۔ ایں بیعت دی خبر مکہ والیاں کوں تھئی تے انھاں نے مسلماناں کوں جنگ کیتے تیار پاتا تاں صلح تے آمادہ تھی ڳئے۔ رسول پاک صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم نے مکہ والیاں دے شرائط قبول فرما گھدے۔
آپ صلی اللہ علیہ و آلہٖ وسلم نے حضرت علی بن ابی طالب رضی اللہ عنہ کولوں اے صلح نامہ لکھوایا۔ صلح حدیبیہ تک مسلمان انتہائی طاقتور تھی چکے ہن مگر اے یاد رہوے کہ اوں وقت مسلمان جنگ دی تیاری دے نال نہ آئے ہن۔ اینہی واسطے بعض لوگ چاہندے ہن کہ جنگ ضرور تھیوے۔ خود مسلماناں وچ ایسے لوگ ہن جنہاں کوں معاہدے دے شرائط پسند نہ ہن مثلاً اگر کوئی مسلمان مکہ دے لوگاں دے کول چلا ونڄے تاں اونکوں واپس نہ کیتا ویسی مگر کوئی مشرک مسلمان تھی کے اپݨے بزرگاں دی اجازت دے بغیر مدینہ چلا ونڄے تاں اونکوں واپس کیتا ویسی۔ مگر حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم دی دانشمندی نال صلح دا معاہدہ تھی ڳیا۔ اس دی بنیادی شق اے ہئی کہ ݙاہ سال تک جنگ نہ لڑی ویسی تے مسلمان ایں سال واپس چلے ویسن تے عمرہ کیتے اڳلے سال آسن۔ چنانچہ مسلمان واپس مدینہ آئے تے ول 629ء وچ حج کیتا۔ ایں معاہدے دے بہت سود مند اثرات برآمد تھئے۔
معاہدہ
لکھومعاہدہ اے ہئی:
"ابتدا اللہ دے ناں توں۔ امن دے اے شرائط محمد بن عبداللہ (صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم) تے سہیل بن عمرو سفیرِ مکہ دے درمیان طے تھئے۔ ݙاہ سال تک کوئی جنگ نہ تھیی۔ کوئی وی (حضرت) محمد (صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم) دا ساتھ ݙیوݨا چاہے یا انہاں نال معاہدہ کرݨا چاہے تاں ایں امر اچ آزاد ہے۔ اینہی طرح کوئی وی قریش (مشرکینِ مکہ) دا ساتھ ݙیوݨا چاہے یا انہاں نال معاہدہ کرݨا چاہے تاں ایں امر وچ آزاد ہے۔ کوئی وی جوان آدمی یا ایسا شخص جیندا باپ زندہ ہووے، (حضرت) محمد (صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم) دی طرف اپݨے والد یا سرپرست دی اجازت دے بغیر ونڄے تاں اونکوں اوندے والد یا سرپرست کوں واپس کر ݙتا ویسی لیکن اگر کوئی وی قریش دی طرف ونڄے تاں اونکوں واپس نہ کیتا ویسی۔ ایں سال (حضرت) محمد (صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم) مکہ وچ داخل تھئے بغیر واپس چلے ویسن۔ مگر اڳلے سال او تے انہاں دے ساتھی مکہ وچ داخل تھی سڳدن، ترئے ݙینہہ گزار سڳدن تے طواف کر سڳدن۔ انہاں ترئے ݙینہاں اچ قریشِ مکہ اردگرد دے پہاڑیاں توں ہٹ ویسن۔ جݙݨ (حضرت) محمد (صلی اللہ علیہ و آلہٖ و سلم) تے انہاں دے ساتھی مکہ وچ داخل تھیسن تاں غیر مسلح ہوسن سوائے انہاں سادہ تلواراں دے جیہڑے عرب ہمیشہ اپݨے نال رکھدن“۔