جنرل ہوش محمد شیدی
(لالہ صحرائی دی اردو لکھت توں ترجمہ، سرائیکی تلخیص و ترجمہ از اسماعیل بھٹہ)
دنیا دی ہر صبح ہکو جیہی طمانیت دے نال طلوع تھیندی ہے، جتھاں طمانیت نہ ہووے اتھاں کم از کم ہک اچھی امید ضرور ہوندی ہے مگر ہر شام کہیں نہ کہیں کیتے ہک کرب نال غروب تھیندی ہے، ݙینہ بھر وچ لکھاں انساناں دی کوششاں رائیگاں ویندن، ہزاراں دل ٹٹدن تے سینکڑاں امیداں دم توڑ ویندن، مگر حوصلہ مند لوگ ول توں ہک نئی صبح دی امید وچ اپݨی اداس شام کوں ڳل لا کے سمھ ویندن، ایہ انفرادی ݙکھ سکھ عارضی ہوندن لیکن کہیں سویر ہک ریاست کوں آزاد ݙیکھݨ والا سورج اگر شام کوں اینکوں غلامی دی زنجیراں وچ جکڑا ہویا ݙیکھ کے غروب تھی ونڄے تاں دوبارہ آزاد ݙیکھݨ کیتے اونکوں صدیاں تے محیط انتظار کرݨا پوندے۔
ابتدا
لکھوسندھ دی دھرتی تے 24 مارچ 1843ء دی سویر وی ہک امید نال طلوع تھئی ہئی، شیرِ سندھ دا لقب رکھݨ والے میرپور اسٹیٹ دے والی میر شیر محمد تالپور نے اوں صبح ، سندھ دی دھرتی کوں انگریزاں دے چنگل توں آزادا کراوݨ کیتے اپݨی تلوار بے نیام کیتی ہئی تے دوبے دے میدان وچ صف آراء جنرل چارلس جیمز نیپئیر دی فوج کوں للکارا ہئی، میاݨی دی جنگ وچ حیدرآباد تے انگریزی قبضے دے بعد تالپوراں دی ایہ پہلی تے آخری جنگ آزادی ہئی جس وچ شیرِ سندھ دے سپہ سالار جنرل ہوش محمد شیدی نے اپݨی سپاہ کوں سرائیکی وچ صرف چند لفظی خطاب کیتا ہئی:
مر ویسوں مر ویسوں سندھ نہ ڈیسوں
یا
سر ݙیسوں، سندھ نہ ݙیسوں.
جنرل ہوش محمد شیدی کوں ہوشو شیدی وی آہدے ہ۔، جنرل ہوشو دے ایں مختصر مگر جامع خطاب نے تالپور فوج وچ اوہ جذبہ حریت بھر ݙتا کہ دشمن تے پلٹدے جھپٹدے انہاں سب دی زباناں تے وی ایہو ہک جملہ رواں ہئی:
“مر ویسوں مر ویسوں سندھ نہ ڈیسوں”۔
مغل حاکم اورنگزیب عالمگیر دے وزیر مرزا بیگ نے سندھ دی ݙیکھ بھال کلہوڑا خاندان دے سپرد کر رکھی ہئی لیکن اورنگزیب دی وفات توں چند سال قبل انہاں نے اپݨی خودمختاری دا اعلان کر ݙتا جیہڑی مکمل تاں نہ مگر نیم خودمختار حیثیت وچ تسلیم کر گھدی ڳئی۔ جݙݨ کابل توں نادر شاہ اٹھا تاں اوں نے انہاں کوں کافی نقصان ݙتا مگر بعد وچ اوں نے وی انہاں کوں باجگزاری دی بنیاد تے حاکم تسلیم کر گھدا ، 1701ء توں 1783ء تک سندھ تے کلہوڑا حکمراناں نے بہت اچھی حکومت کیتی لیکن میاں عبدالنبی کلہوڑو دے دور میں سماجی حالات کافی مخدوش تھی ڳئے ہن، اتھاں تک کہ محلاتی سازشاں وچ کئی بیگناہ تالپور سرداراں دی وی جان چلی ڳئی ہئی۔
تالپوراں دا تعارف
لکھوتالپور خاندان ہک سرائیکی بلوچ قبیلہ ہے جیں دے آباؤ اجداد سیستان دے حاکم ہن، انہاں وچوں کجھ نے ہجرت کر کے ڈیرہ غازی خان، موجودہ پنجاب، کوں اپݨا مسکن بنا گھدا ، کلہوڑیاں نے جݙݨ اقتدار حاصل کیتا تاں انہاں کوں اپݨی معاونت کیتے سندھ آوݨ دی دعوت ݙتی جیں دے تحت میر شہداد خان تالپور سندھ چلے ڳئے، اتھاں انہاں نے وسیع رقبے تے کاشتکاری کرکے اونکوں آباد کیتا تے سندھ دے شہر شہدادپور دی بنیاد رکھی، متوازی طور تے اوہ کلہوڑیاں دے مشیر اعلیٰ تے بلوچ فوج دے سربراہ وی مقرر تھئے، تالپور خاندان انہاں کوں اپݨا جد امجد قرار ݙیندے، انہاں دے اولاداں وی اپݨے اپݨے عہد وچ کلہوڑیاں دی اتحادی تے مشیر رہے ہن مگر کلہوڑیاں دے باہمی رنجشاں تے اقتدار دی کشمکش وچ جیہڑے ویلے انارکی دا دور دورہ چل نکلا تاں عوامی حلقیاں دے نال نال تالپور سرداراں تے وی زمین تنگ تھی ڳئی، عوام ایں انارکی توں نکلݨ کیتے میر فتح علی خان تالپور دی طرف ہی ݙیکھدے ہن، بلآخر عوامی حلقیاں دی صلاح تے ہالانی دی جنگ وچ انہاں نے کلہوڑیاں توں اقتدار چھک گھدا۔
میاں عبدالنبی کلہوڑو نے کابل دے حکمران تیمور شاہ دے دربار وچ اپیل دائر کیتی، اوں دے جواب وچ تالپوراں دے وفد نے اتھاں میر فتح علیخان دا پیغام سݨایا کہ
“ایں شخص نے میݙے انہاں رشتے داراں کوں بے دریغ قتل کیتے جنہاں نے ہمیشہ وفاداری نال اوں دی خدمت کیتی ہَئی ، ول اوں نے اپݨے خاندان دے ہر چھوٹے وݙے نال وی بُرا ہی کیتا ہے، باوجود ایندے کہ اپݨی حکومت خطرے وچ ݙیکھ کے ایہ قرآن کوں سامݨے رکھ کے وعدے کریندا ہے مگر پرسکون تھیندے ہی اپݨے وعدیاں توں مکر ویندے، ایہ بلآخر تہاݙے کیتے وی وفادار ثابت نہ تھیسی”۔
تیمور شاہ ایں خط فوں متاثر تاں تھیا لیکن ہک افغان سردار میاں صاحب دے حق وچ او زبردست سفارش کر چکا ہئی، خود انہاں دی اپݨی منت زاری دے پیشِ نظر وی تیمور شاہ کوں میاں صاحب نال ہمدردی ہئی اس واسطے اوں نے ایہ فیصلہ کیتا کہ سندھ کوں ݙو حصیاں وچ تقسیم کر کے ہک تے میاں عبدالنبی کلہوڑو دی حکومت تے ݙوجھے تے میر فتح علیخان تالپور دی حکومت قائم کر ݙتی ونڄے، ایں طریقے وچ تیمور شاہ کوں چونکہ دوہرا خراج ملݨ دی توقع ہئی لہٰذا اوں نے اپݨے فیصلے تے عملدرآمد کراوݨ کیتے اپݨے ہک منصف کوں لشکر ݙے کے میاں صاحب دے ہمراہ بھیڄ ݙتا جیں نے زمین، خزانہ و دیگر فوجی و غیر فوجی اثاثہ جات تقسیم کر کے ݙیوݨے ہن۔ میر فتح علیخان کوں جیہڑے ویلے ایں فیصلے دا علم تھیا تاں انہاں نے سندھ دی تقسیم کوں ہر قیمت تے رد کر ݙتا تے چالہی ہزار افراد تے مشتمل فوجی قوت نال پیش قدمی کریندے ہوئے روہڑی دے مقام تے صف آراء تھی ڳئے، نادرشاہ دے دور وچ کابلی فوج نے انہاں تلواراں دی دھار بڑی اچھی طرح چکھی ہوئی ہئی اس واسطے منصف نے جݙݨ انہاں کوں جنگ تے آمادہ پاتا تاں خون خرابہ کرݨ دی بجائے تالپوراں دا ہک وفد دوبارہ کابل بھیڄا، انہاں دا موقف دوبارہ سݨ کے تیمور شاہ نے میر فتح علیخان دے حق وچ سند لکھ ݙتی تے تحائف دے نال وفد کوں واپس بھیڄ ݙتا، تے خراج دی شرط تے میر فتح علیخان تالپور کوں سندھ دا حکمران تسلیم کر گھدا۔
میر فتح علیخان نے چونکہ کلہوڑا دور دی انارکی توں تنگ آکے حکومت دا تختہ الٹا ہئی لہذا اوہ نہ چاہندے ہن کہ انہاں دے ایوان اقتدار وچ دوبارہ ایسی صورتحال پیدا تھیوے جیہڑی سماجی ترقی دی بجائے بدامنی تے ہلاکت خیزی دا پیغام گھناوے، تہوں انہاں نے سندھ کوں انتظامی طور تے ݙو سطحاں وچ تقسیم کیتا، پہلی سطح وچ ست اضلاع قائم کیتے، ول انہاں وچوں ترئے اضلاع تے مشتمل حیدآباد اسٹیٹ قائم کیتی جینکوں شہداد خانی ریاست وی آہدن، ایندے وچ اپݨے ترئے بھراواں کوں وی شامل اقتدار کیتا، چار بھراواں دی ایں پارٹنرشپ کوں “چو یاری” دے ناں نال یاد کیتا ویندے، یعنی چار دوستاں دی شراکت داری، جیں دے سربراہ اوہ خود ہن، باقی بھائی مختلف اضلاع دی ذمہ داریاں نال انہاں دے معاون ہن۔
ݙو اضلاع تے مبنی خیر پور اسٹیٹ دی بنیاد رکھی جیں دے سربراہ میر سہراب خان تالپور ہن، اینکوں سہرابݨی ریاست وی آہدے ہن، تے مزید ݙو اضلاع تے میرپور اسٹیٹ قائم دی جینکوں منکاݨی ریاست آہدے ہن، ایں دے سربراہ میر تھارا خان منکاݨی تالپور تے انہاں دی معاونت کیتے انہاں دے بھائی لوگ ہن، گویا ایہ ہک خاندانی فیڈریشن دی طرز دا انتظام ہئی جیندے اچ مختلف بھراواں دے اولاداں شامل ہن تاکہ آپس وچ حصول اقتدار دا کوئی بکھیڑا پالے بغیر یکسوئی نال تمام تر توانائیاں ترقی تے مرکوز رکھیج سڳن ، ایں مشن وچ اوہ خاطرخواہ حد تک کامیاب وی رہے، تفصیلات وچ ونڄے بغیر ایویں سمجھ گھنو کہ تاریخ دے دیسی بدیشی تمام اکاؤنٹ ایں ڳالھ تے متفق ہن کہ تالپوراں دے دور وچ سماجی ترقی، امن عامہ، بین المذاہب ہم آہنگی تے ہر اوہ اچھی چیز موجود ہئی جیں دی توقع عوام دوست حکمراناں نال کیتی ونڄ سڳدی اے بلکہ ایہ دور سندھ دی تہذیبی تاریخ وچ سب توں بہتر و پُر امن دور سݙیندا ہے۔
تھارا خان
لکھومیر فتح علی خان اٹھارہ سال بعد فوت تھئے تاں سندھ دی سربراہی انہاں دے بھائی میر ٖغلام علی خان دے ہاتھ وچ آئی، انہاں نے میرپور دے ہک چور کوں حیدرآباد دی املاک وچ چوری کرݨ تے سزا ݙے ݙتی تاں میر تھارا خان نے ایں اقدام کوں اپݨی ریاست وچ مداخلت تے محمول کریندے ہوئے اعلان جنگ کر ݙتا، میر غلام علی ایں معمولی ڳالھ تے جنگ نہ چاہندے ہن تاکہ فیڈریشن کوں نقصان نہ پہنچے لیکن میر تھارا خان اپݨے حواریاں دے نال مکمل تیاری کر چکے ہن، انہاں حالات وچ میر غلام علی نے ایہ معاملہ اپݨے ہک چاچے میر محمود خان دے سپرد کر ݙتا جیہڑے ہک منجھے ہوئے فوجی سردار ہن، انہاں نے اپݨی سپاہ کوں ایں طرح تعینات کیتا کہ جݙݨ آمݨا سامݨا تھیوے تاں ݙو حصیاں وچ ونڈیج کے میرپوری فوج کوں گھیر کے سرعت دے نال میر تھارا خان کوں گرفتار کر گھدا ونڄے، ول وی تمام تر احتیاط دے باوجود طرفین دے ست سو توں زائد سپاہی مارے ڳئے، خود تھارا خان وی زخمی تھئے لیکن انہاں دی گرفتاری بہرحال عمل وچ آ ڳئی۔
میر تھارا خان کوں صحتیابی تک حیدرآباد قلعے وچ رکھا ڳیا، ایں دوران انہاں کوں سمجھاوݨ دا کم وی تھیندا ریہا کیونکہ اوہ میر غلام علی دی بیوی دے بھائی وی ہن، جݙݨ حالات نارمل سازگار تھی ڳئے تاں انھاں کوں حسب سابق بطور حکمران واپس میرپور بھیڄ ݙتا ڳیا ، ایہ معاملہ تاں بلآخر حسب منشاء حل تھی ڳیا مگر ایہ اٹ کھڑکا انگریزاں کیتے سندھ دا دروازہ وی کھول ڳیا۔
تالپوراں دا ہک طرف اوں پنجاب تے سرائیکی وسیب نال دوستانہ ہئی جیں نے کم و بیش سو سال تک انگریزاں کوں اپݨے کول پھٹکݨ تک نہ ݙتا ہئی، ݙوجھی طرف کابل دے نال اچھے مراسم ہن تے تریجھے پاسے بلوچاں دی کاٹ دار تلوار توں وی انگریز بخوبی واقف ہن، تاں سندھ تے ہتھ گھتݨ دی انہاں کوں ہمت نہ تھیندی یئی لیکن جیویں ہی ایں جنگ دی صورتحال پیدا تگئی تاں حسبِ عادت انگریز دا سازشی ذہن وی سندھ دے نال دوستانہ مراسم پیدا کرݨ کیتے میر غلام علی دے دربار وچ آپہنچا۔
میاں غلام شاہ کلہوڑو تے میر فتح علیخان دے ادوار وچ وی انگریزاں نے فیکٹریاں لاوݨ دی اجازت منگی ہئی جیہڑی ݙوہاں دی طرفوں پہلے ݙے ݙتی ڳئی پر بعد وچ منسوخ کر ݙتی ڳئی، ہݨ میر غلام علیخان تالپور دے نال انہاں نے صرف دوستی تے باہمی تعاون دا ہک سادہ جیہا معاہدہ کیتا ہئی۔