اّٹھ
تواریخ دے مطابق نبی اکرم صلی اللہ علی علیہ وسلم دا تراے ڈاچیاں ھَن۔تے سرائیکی وسیب۔۔۔۔۔صحرائے چولستان وتھل دا اُڈݨ کھٹولا ۔۔۔اُٹھ۔۔ چراڳاہیں ختم تھیوݨ دی وجہ سانگوں اُٹھ نال نال مال پالݨ آلے خانداناں دی زندگی مشکل تھئیندی پئی ھِ۔۔سرائیکی خطے ءچ مڑیچا ،سندھی ،ٻاگڑی ،ٻریلا تے
پہاڑی اُٹھ دی اہم نسلاں ھِن۔۔۔۔صحرائے عرب دا جھاز تے تھل ،تھر ،روہی چولستان دا ' اُݙݨ کھٹولا ' اُٹھ انسان دوست جان واراں وچوں ھک خاص اہمیت
رکھیندے۔۔دنیا دے کَئی ممالک ءچ اگرچہ آڄ وی جنگلی اُٹھ مہجود ھِن۔ لیکن بیش تر خِطاں ءچ ہزاراں برس کِنوں ایں پالتوں ڄان ور دے طور تے پالیاں
ویندے۔قرآن مجید ءچ آیت مبارکہ 'افلا ینظر ون الی الا بل کیف خلقت ' "تو کیا اُوں لوک اُٹھ کوں ݙیکھدے کائنی کہ "اوکوں " کینوئے " عڄیب طور نال" پیدا
کیتا ڳیا ھِ۔۔جتھاں انسان دی روز مرہ حیاتی ءچ اُٹھ دی اہمیت تے افادیت سامݨے اَمدی ھِ اُتھئیں اے ڳالھ سوچݨ تے وی مجبور کریندی ھِ کہ انسان دوست ایں
جان ور دی تخلیق ݙوھڄے جان واراں کِنوں ممتاز تے منفرد ھِ بلاشبہ اُٹھ ھک ایجھا جان ور ھِ جئیں خود کوں مختلف ساخت نال ڈھال ڳھدا ھِ۔۔تے ایں
صحرائی جان ور میدانی تے پہاڑی علاقاں ءچ وی ٻے شمار مہجود ھِ۔۔۔سرائیکی علاقے کوں جینکوں سرائیکی وسیب وی اکھیاں ویندے اپݨے خوبصورت محل
وقوع دی وجہ سانڳوں پاکستان دے ݙوھڄے خطیاں کِنوں ھک ممتاز حثیت ةِ فوقیت حاصل ھِ ۔ایں اَپݨے جغرافیے دی وجہ سانگوں ایںکوں فوقیت حاصل
ھِ۔کیوں جو ایندے وچ میدانی تے صحرائی علاقیاں دے نال نال کوہستانی وی شامل ھِن۔ایں ڄغرافیائی خصوصیت دی وجہ سانگوں اُٹھ وی وسیب ءچ پایاں
ویندے۔۔تواریخ کِنوں حالی اے ثابت کانئی تھیاں جو سرائیکی علاقے ءچ اُٹھ ایشیا یا عرب کِنوں آئے۔مگر موئن جودڑو تے ہڑپہ دی کھدائی
کِنوں ملݨ آلی شایاں کِنوں اے ڳالھ ثابت تھئیں چُکی ھِ جو اُٹھ وادئ سندھ ءچ زمانہ قدیم کِنوں محجود ھِ۔ اے سچ ھِ جو عربی لغت دا ھک وݙا حصہ اُٹھ
دے متعلق ھِ۔بلکہ ھک عربی کہاوت ھِ جو اللہ دے ا٠ا ناواں ءچوں انسان کوں ا٠٠ ناواں دا علم ھ۔جب کہ ھک سوواں ناں صرف اُٹھ حِی جاݨندے۔ایں ڳالھ
وچ کُئی شک کانئ جو دُنیا بھر ءچ عربی کِنوں بعد سرائیکی اُوں واحد زباں ھِ جیندے وچ نسل ، عمر ، تے صفات دی بنیاد اُتے اُوٹھ دے کَئی ناں ،بے شمار
آکھاں ،تے محاورے محجود ھِن۔مشہور محاورے اے ھِن۔ اُٹھ دا ویر ۔اُٹھ دا کینہ ۔اوٹھے پیر ۔اوٹھی مَت۔ ݙاچی کرے ویہہ کوہ ۔توݙی کرے تریہہ کوہ
اُٹھ اَلاوے ، لانڑیں دی بو آوے ایجھی آکھاں سرائیکی زبان ءچ مشہور تے عام ھِن۔سرائیکی خطے ءچ مہجود اُٹھ دے رنگ دی بنا نال مختلف اقسام اے ھِن۔ بور ساوا مکھاتا
کم دی نوعیت دے نال اقسام
چَڑی آلہ اُٹھ ۔۔۔۔سواری کیتے
لڈے آلہ اُٹھ ۔۔۔۔۔۔باربرداری کیتے
ٹورے آلہ اُٹھ۔۔۔۔۔۔ناچنے آلہ قابل زکر ھِن۔
ایں طرح نسل دے اعتبار نال سرائیکی خطے ءچ اُٹھ دی قسماں ٻاگڑی مڑیچا سندھی بریلہ تے پہاڑی ھِن۔ برصغیر پاک و ہند ءچ روہی "چولستان" تے راڄ پٹنہ مڑیچا نسل دا اصل وطن ھِ۔لیکن صدیاں کِنوں ایں نسل میدانی تے پہاڑی علاقاں ءچ وی ملدی ھِ۔سواری تے
دوڑ دے حوالے کِنوں سب کِنوں اعلی نسل مڑیچا ھِ۔چست جسم تے پتلی ڄڳھاں دی وجہ سانگوں مڑیچا ریتلی زمین اُتے وی ۵٠ کلو میٹر فی گھنٹہ دی رفتار نال سفر کریندے۔ سرائیکی وسیب دے بعض علاقاں ءچ ایںکوں "مارھا" تے "بیکانیری "وی اکھاں ویندے۔۔مڑیچے دا سر چھوٹا ،اکھیں وݙا ،ٻوتھاݨ نوکیلہ ،ڳیچی پتلی،چھوٹے تے
سیدھے کھڑے پیر،تے کوہاں مضبوط ھوندے۔ایں اَپݨا سر ہمیشہ اُوچا کر ةِ رکھیندے۔سرائیکی خطے ءچ مڑیچا سیاہ ،سُرخی مائل ،بھورا ،گندمی تے ہلکے بادامی رنگ دا ھوندے۔۔
صوبہ سندھ دا بھاری کم نسل دا سندھی اُٹھ مضبوط ہڈیاں تے وݙے قد دی بہ دولت بہوں طاقت ور ھوندے۔سرائیکی خطے ءچ ایںکوں ٹُھلھا ،گڈا ۔تے کوجھا
وی اکھیاں ویندے۔چوڑی چھاتی دا ایں اُٹھ باربرداری دے کم آمدے۔سخت خشک تے گرم آب و ہوا سندھی اُٹھ کیتے نہایت مناسب تے موزوں ھِ۔جبکہ سردی ایںکوں نقصان ݙیندی ھِ۔بعض علاقاں ءچ ایںکوں ہل ڄووݨ کیتے وی استعمال کیتا ویندے۔
ٻاگڑی اُٹھ صحرائے تھل و چولستان ءچ بہوں تعداد ءچ ملدے۔ایں اُٹھ وی زیادہ تر ساری دے کم آمدے۔ایندا رنگ بادامی ھوندے۔تاہم گندمی ،سفید۔بھورا۔تے
چِٹے دھبے وی ھوندن۔ٻاگڑی کوں "ٻوجا" وی اکھدن۔بریلہ اُٹھ میدانی علاقاں ءچ ملدے۔تے ایں دودھ ݙیوݨ آلی ھک نسل ھِ۔ھک ݙاچی روزانہ ١٠ کِنوں لا تے
١۵ کلو کھیر ݙیندی ھِ۔ایں کھیر ٩ کِنوں لا تے ١٨ ماہ تک ݙیندی ھِ۔بھاری بھر کم تے سست رفتار ھووݨ دے باوجود بریلہ اُٹھ طاقت ور ھوندے۔٤٠٠ کِنوں لہ
تے ١٠٠٠ کلو گرام تک وزن چاہ سنگدے۔ایندا سر وݙا تے کھردرا ۔چھاتی کشادہ ۔ہڈیاں وݙی تے مظبوط ۔ڄھڳاں موٹی تے تھوݙ ہمیشہ تَلے دی طرف لٹکے ھوندن۔
پہاڑی اُٹھ اصل ءچ افغانی اُٹھ دی حِی ھک نسل ھِ ایں اُٹھ رنگت ءچ ہلکا تے گہرا بھورا ھوندے۔مشہور ھِ جو ایں ھک ماہ تیں پانی پئے بغیر زندہ رہ
سگدے۔لیکن ویہہ ݙیہنہ ءچ اندھا تھئیں ویندے۔ایں حوالے کِنوں تحقیق دی ضرورت ھِ۔ݙوجھا اُٹھاں دی نسبت پہاڑی اُٹھ اُتے اون زیادہ ھوندی ھِ۔ایندا قد
چھوٹا تے بُت سخت ھوندے زیادہ تر باربرداری کیتے پالا ویندے۔سرائیکی علاقے ءچ ٻاگڑی ۔ٻریلا۔سندھی۔اُٹھ زیادہ ملدئن۔جب کہ مڑیچا چولستان و تھل دے
علاوہ ݙوھڄا علاقیاں دے شوقین لوک رکھیندن۔کیوں جو مڑیچا اُٹھ اُٹھاں وچوں ھک مہنگا ترین اُٹھ ھِ۔ھک اُٹھ دی قیمت ھک لاکھ کِنوں لا تے پوݨے ݙو لاکھ
تک ھوندی ھِ۔واݙ واݙیرے ݙسیدن جو تقسیم کِنوں پہلے ھک مڑیچے دی قمیت دے بدلے ترائے مربع زمین مل ویندی حَی۔مڑیچا صرف سواری یا ول دھمار کیتے رکھا ویندے۔ اُٹھ دی غذا ءچ گھاہ ۔لانڑاں ۔ڄال۔ٹالھی۔سرینہ تے ٹولھا اہم درخت ھِن۔جب کہ لانڑاں تے ڄال تمام اُٹھاں دا مَن بھاتا کھاجاں ھِ۔اُٹھاں دی اُون ءچوں نہایت
دیدہ زیب فلاسفیاں "دریاں" تے گرم چادراں بݨائی ویندی ھِن۔
دُنیا بھر ءچ اُٹھ دی مستی ھک مثال دے طور تے مشہور ھِ دُواَک دی مستی جنوری کِنوں لا تے مارچ تک ھوندی ھِ۔جبکہ ٻوݙھا اُٹھ پورا سال مست
رھندے۔مستی دے دورانیے ءچ اُٹھ کُئی کم دا نئیں رھندا۔کیوں جو ایں دوران ءچ نظام انہضام ٹھیک نئیں ھوندا۔تے اُٹھ بے قابو تھئیں ویندے۔اُٹھ دے بر خلاف
ݙاچی کوں واضع حمل تئیں باربرداری تے سواری دے طور کیتے استعمال ءچ لایا ونڄ سگدے۔ݙاچی کوں واضع حمل دے ترائے ہفتے دے آرام دے بعد کم اُتے
لاتاں ونڄ سگدے۔لیکن سرائیکی خطے دے بیش تر علاقیاں ءچ ݙاچی کوں صرف افزائش نسل کیتے رکھا ویندے۔سرائیکی خطے دے وستیاں ءچ ہر زمیںدار کِنے
اُٹھ ھوندے۔لیکن تھل دے اکثر قبائل مثلا جت تے لاشاری خاص طور نال اُٹھاں کوں پال رکھاں ھِ۔سرائیکی ءچ باربرداری کیتے اُٹھ راکھݨ تے اُجرت اُتے کم
کرݨ آلے کوں وی جت اکھدے ھِں۔کجھ ݙاھکے پہلے تک مذکورہ قبائل دے بیش تر خانداناں روزگار "اُٹھاں دی وگ" ھاں۔مگر تھل ءچ جنگل دی کٹائی تے
سبزا سُنڄ تھئیوݨ دی وجہ سانگوں اِنھاں لوکاں زراعت دا پیشہ اپݨا گھدے۔وسیب دے دیگر علاقیاں دے بر خلاف روہیلے ھُݨ وی مال پال ھِن۔ہر خاندان کِنے
ݙوجھا جان وراں دے نال نال اُٹھاں دے وگ وی ھِن۔تاہم روہی ءچ قدرتی چراگاہیں زرعی زمیناں ءچ تبدیل تھیوݨ دے بعد مستقبل قریب ءچ نہ صرف دیگر لائیو
اسٹاک دے نال نال اُٹھاں دے وجود کوں خطرہ لاحق ھِ۔ول ھُݨ مقامی روہلیے جو صدیاں کِنوں جان ور پلیندے پِن اُنھاں دی وی حیاتی اجیرن تھئیں ویسی۔
عرب ثقافت ءچ اُٹھ صدیاں کِنوں موجود ھِ عربی ادب ءچ اُٹھ تے بدو لازم و ملزوم ھِن۔ اُٹھ دوڑ تے حدی خانی آڄ وی عربی ثقافت دا حصہ ھِ۔ایں طرح سرائیکی
وسیب ءچ سالانہ موسمی تہوار تے ثقافتی میلے اُٹھ منݙی دے نال نال اُٹھ کُشتی و اُٹھ دھمال دا مرکز ھِ۔کجھ ݙھاکے قبل سرائیکی خطے دے وستیاں وچوں
شادی بیاہ اُتے بارات اُٹھاں دے کچاوے اُتے ویندی حَی۔ایں طرح اولیاء دے عرساں اُتے یاں ول کُئی بزرگ ہستی دے مزار اُتے منوتی دی ادائی کیتے زنانیاں اٹھاں
دے کچاوے اُتے ویندا ھَن۔انسان دوست جان ور ھووݨ دی وجہ سانگوں اُٹھ سرائیکی لوک کہاݨیاں تے ڳیتاں دے علاوہ جدی شوعری ءچ ھک وفادار دوست دے استعارے ءچ استعمال تھیاں ھِ۔ ݙاچی والیا موڑ مہاڑ وے سوہݨے رنگ دی ݙاچی ساوے کچاوے سنڄاݨاں دے پاسوں ٹھڈی وا پئی آوے
اُٹھاں والے ٹُر ڄاݨ گے نی سسی اے جاگدی رہ
تِڑ تے دھوندی کپڑے ،چھنڈک سکیندی وال وو چڑھ پو میڈے مارھے تے ڄے پُجنے دیگر نال وو
ایجھے مشہور گیتاں دے علاوہ حضرت خواجہ فریدؒ دی شاعری ءچ اُٹھ دے متعلق وی بہوں اشعار ملدئن۔
سسی کَرہوں قطار ،کیچ ڈہوں ہَنٹر ہنٹر وے۔ تواریخ دے مطابق نبی اکرم صلی اللہ علی علیہ وسلم دا تراے ڈاچیاں ھَن۔تے
اِنھاں تراے وچوں قصوی اُوں ڈاچی حَی جیندے اُتے سوار تھئیں تے آپ صلی اللہ
علی علیہ وسلم ہجرت دے وخت مدینہ تشیف ڳِھن ڳئے۔حضرت صالح دی معجزاتی ڈاچی دا قصہ دینی ادب دا حصہ ھِ۔ سرائیکی خطے دے لوک دیگر
جانوراں دے علاوہ ڈاچیاں دے وی وݙے پیارے ناں رکھیندن۔مثلا اُڈݨاں۔ پیت ۔پال۔بھاگ بھری۔تے سبھاگی وغیرہ۔کوٹ ادو دی
ھک وستی دے مشہور بزرگ ہستی حضرت عبدالوہابؒ المروف دین پناہ دے پالتو اُٹھ دا ناں " میاں میلو" ھَ۔جیندی ڳیچی ءچ اَپؒ کشتی نما وݙا کِستا لٹکا تے
اکھدے ھَن "ونج میاں میلو پِن آ " ۔روایات دے مطابق میاں میلو کلھا وستی وستی ویندا ھَ تے لوک نذرانے دے طور تے کھاوݨ پکاوݨ آلیاں شئیاں دے علاوہ
نقدی وی کِستے وچ سَٹ ݙیندے ھَن۔کھیساں بھر ویندا ھَ تے میاں میلو اپݨے سئیں حضرت دین پناہؒ دے کول وال آ وین ھَ ةِ نذرانے وچوں ملݨ آلیاں شئیاں نال لنگر تیار تھیندہ ھَ۔ ایں طرح معروف سرائیکی قصے "سسی پنوں " دے اہم کردار " پُنل " دے اُٹھ دا ناں وی کریہل ھاں جینکوں اُوں تھل وچ چھوڑ تے خود کیچ روانہ تھئیں ویندے
ھَن۔ پاکستان بڑݨ کِنوں پہلے شہر فنون ملتان ءچ ہر سال سسی پنوں دا سوانگ بھرا ویندہ ھاں تے پُنل دے غائب ہووݨ اُتے سسی اپݨے محبوب ت اُندے اُٹھ
کریہل دی کھوج ءچ گلی گلی ونج تے دروازہ کھڑکیندی حَی جتھاں اوکوں پُنل تے کریہل دی خبر ناں ملدی حَی البتہ لوک اوکوں ایں وجہ سانگوں ںذرانے تے
پُھل پیش کریندے ھَن تاکہ اوکوں اَپݨے جیوݨ ساتھی دی جدائی دا صدمہ برداشت نہ کرݨاں پووے۔