اشو لال
سندھو سئیں دا ساگر
کوئی جاہ،تاریخ یا شخصیت اینجھے ہوندن جنہیں تے کجھ لکھݨ ٻہوں اوکھا کم ہوندے۔ کہیں جاہ کو بیان کرݨا ہووے تاں ہوندا جغرافیہ تے ہوندے نال جُڑی سارئیں چیزیں دا نتارا کرݨا پوندے، تاریخ وئی ایویں۔ ایندے سانگے انہاں دستاویزات کوں کٹھا کرݨ دا اہر کیتا ویندے جیڑھیاں جو مستند ہوندئین۔ اتے ہِنیں دے نال نال تریجھا پہلو کہیں شخصیت تے کجھ لکھݨ ہوندے۔ کجھ لوک اے جیݙے قد کاٹھ دے مالک ہوندن جو ہُنیں تے لکھݨ سانگے اکھر وئی چھوٹے محسوس تھیندن۔اتے ایہے لوک ہی امر ہوندن جنہیں آپݨے شعبے وچ کارہائے نمایاں سرانجام ݙتے ہوندن۔ہُنیں دا کم ہی ہُنیں دی سُنڄاݨ ہوندے تے چھیکڑی ہُنیں تے کجھ لکھݨ سانگے ہُنیں دے آپݨیں اکھریں دا سہارا گھنݨا پوندے تاں جو ہُنیں دے قد مطابق ہُنیں کوں خراج پیش کیتا ونڄے۔
ایں ویلھے میݙا مقصود سرائیکی وسوں دے ہوں معتبر ترین لکھاری تے کجھ کلام کرݨ دا ہے جنہیں سندھو سئیں دے لاحقے کوں ایں ٹھہائے جو جے تونڑیں ہُنیں دا ذکر نہ تھیوے تاں سندھو دا تذکرہ ٻٹا ہے تے ہُنیں دے تذکرے وچ سندھو دا تذکرہ نہ ہووے تاں ہُنیں دا تذکرہ وئی ٻسا ہے۔ میݙی مراد ایں بھاگوند وسوں دے ٻہوں وݙے تے آپݨے فن دےباکمال ناں سئیں اشرف شعاع جنہیں کوں ادبی حلقہ اشولال دے ناں نال ڄانڑدے۔ ہُنیں دے ناں نال ہے۔جیویں جو روہی چولستان دا تے خواجہ فرید دا ہک اٹوک رشتہ بݨئیے، احمد خاں طارق دا تے ٻیٹ دا تذکرہ آپت ءِچ جُڑئیے ایویں ہی اشولال فقیر دا تے سندھو سئیں دا ہک اٹوک رشتہ ڳنڈھیجئیے۔
اشولال فقیر اساݙی وسوں دا اساݙی قوم دا او اثاثہ ہے جئیں اساکوں جیوݨ دی راند سکھائی، جئیں اساکوں اکھ بھالݨ سکھائے،جئیں اساکوں آپݨے حقوق دی ڳال کرݨ سکھائے،جئیں اساکوں محبت دے ملوک جذبے سکھائن،جئیں سرائیکی ادب کوں عالمی معیار دے ادبی تقاضئیں دے مطابق ٹور بخشی ہے۔ اشولال فقیر ہک او سکول آف تھاٹ ہن جئیں کنوں نت کوئی نہ کوئی نویں شئے سکھݨ کوں ملدی رہ ویندی ہے۔ سرائیکی زبان و ادب دی خوش نصیبی ہے جو کروڑ لعل عیسن دی سوہݨی دھرتی دا اے وسو واݨ ہمیش وانگوں اڄ وئی ماء دھرتی تے اونویں قربان تھیندا ٻیٹھے جیویں پہلے ݙینہہ ہا۔
؎ دریا او دریا جنگلاں دے سانویں
کہیں ݙینہہ تاں ہوسی خوشی ساݙے نانویں
ڈاکٹر اشولال فقیر مُنڈھ لا کنوں آپݨی شاعری وچ آپݨی وسوں نال محبت دا ہمیش ورتاوا ݙکھائے۔ تونڑیں جو انہاں دا ڄم پل کروڑ لعل عیسن دا ہے پر شاعری وچ پورے وسبے روہ روہی تھل دامان دی ڳال کیتی ہے۔ ایندے اندر جتھاں اُنہاں دی کتھا ٻیٹ تے سندھ ݙو ویندی ہے تاں اُتھائیں اے کتھا نور محل ݙو تے ہاکڑا ݙو تھیندی ہوئی ہیر کوں وئی سلام ونڄ کریندی ہے۔سوہݨی تے راوی تے وئی آپݨیاں لَڑیاں دِگھریندی ہے۔ کیچ تے کینجھردی کتھا نال کونج تے ھنس دی کتھا وئی الیندی ہے
تھئے ھنس جدا اینویں پاݨیاں توں
جیویں پاݨیاں توں ہووے کھیر جدا
جیویں بال جدا ماء اپݨی توں
جیویں بھیݨ توں اپݨے ویر جدا
اشو سئیں وسوں دے جیوݨ جوڳ دی کتھا لکھی ہے۔آپݨی وسوں دے ویݨ ولائن، ݙکھ تے سکھ دی راند کوں ہمیش رسائے۔ حوصلے وئی ݙتن تے جرات وئی پیدا کیتی ہے۔مِٹدی ہوئی تہذیب دی کتھا وُݨ تے دھرتی واسئیں تے تھورا وئی لائے تے تہذیب تارݨ ءِچ آپݨا کردار وئی ادا کیتے۔
ہک صدی دا نتارا اوندے اخیر ءِچ جیڑھے تھیندے تاں اوں ویلھے تئیں ادب دے میدان ءِچ ہک طویل تندیر موجود ہوندی ہے۔ایں تندیر ءِچ ہک پتلا چھانڑا لڳدے تے کجھ لوک نِتر تے سامݨے اندن جنہیں دا کم ودھیک ہوندے تے اوہے امر ہوندن۔ چند لوکیں دی او تندیر جیڑھی چھیکڑ ءِچ سامݨے اندی ہے اوہا تندیر انسانی حیات تونڑیں معتبر رہ ویندی ہے۔ ایں فہرست وچ جیویں سرائیکی وسوں دے وچ دمودرداس دمودر، چراغ اعواݨ،مولوی لطف علی، خواجہ فرید، نورشاہ بخاری،خرم بہاولپوری، سرور خاں کربلائی، احمد خاں طارق، خیرشاہ، ارشادتونسوی،نورمحمدسائل، شاکرشجاع آبادی،شاکر مہروی جیہیں لوک شامل ہن اُتھاں سئیں اشو لال دا ناں ایں تندیر دے مُنڈھ دے شعراء وچ تھیندے۔اشو لال دی کتھا کیچ دے شعر ݙیکھو:
نانویں ہوت دے کرنا دل اپݨا
اکھ اپݨی کیچ دے راہ کرݨی
پورا دشت وسا کے نال اپݨے
ٹھڈی چھاں ݙو ݙینہہ دی کیا کرݨی
اشولال فقیر دے نت نویں تجربئیں وچ سرائیکی ادب خاص کر سرائیکی شاعری سندھو سئیں دئیں چھولئیں وانگو وڳدی وانہدی پئی ہے جیندے اثرات وسوں دے نال نال حق ہمسائے تئیں وئی پُڄدے نظردے پن۔ اشو سئیں کلام کرݨ سانگے اُنہاں جہیں کتھا وُنڑݨ ضروری ہے۔میں تاں صرف ہُنیں نال آپݨے احترام کوں بیان کرݨ سانگے ہُنیں دے قد دا سہارا گھدم تے اے آس امید لئی ہِم جو اساں جہیں طالب علمیں تے وسو وانڑیں سانگے اشو لال فقیر نِت ایویں آپݨی کتھا وُنڑدے رہ ویسن۔
لکھت
شہبازتبسمؔ
اشو دی شاعری دی ماحولیاتی پڑھت
لکھواساݙے آسے پاسے دی ہر او شئے جیڑھی کہیں جاندار دے شعور تے زندگی کوں متاثر کریندی ہے، او اوندا ماحول اکھیندی ہے۔
شاعری آپݨے حالات، واقعات تے ماحول دی ترجمان تے اوں ماحول تے معاشرے دی عکاس ہوندی ہے جیندے وچ شاعر راہندے۔ مارکس کتھائیں آکھیا ہا جو ہر ذہن، ہر ادیب آپݨے موجودات توں متاثر تھیندے تے وت ہوندے توں آپݨے مستقبل دا ہک وژن یا شعور پکا کریندے۔ کارل مارکس دا ایہ نظریہ اساں آپݨے مقامی ادب تے لاڳو کروں تاں سولہاں آنے سچ ثابت تھیندے۔
اساݙے آسے پاسے دی ہر او شئے جیڑھی کہیں جاندار دے شعور تے زندگی کوں متاثر کریندی ہے، او اوندا ماحول اکھیندی ہے۔ نامیاتی جُسے (Organisms)تے انہاں دے فطری ماحول دے مطالعے کوں ماحولیات (Ecology)آکھیا ویندے۔ (۱) ایندے وچ نامیہ جُسیاں دے ہک ٻئے نال تعلق دا مطالعہ وی کیتا ویندے، جو ایہ ماحول یا ایندے اڳوں پچھوں دی وَسوں بندے تے زناوراں دے نال نال ساری حیاتیات دی صحت اتے اثر انداز تھیندی ہے، ایں طرانویں ماحول دی جڑت وجہ کار ایں علم کوں ماحولیات دا ناں ݙتا ویندے۔ ماحولیات ہݨ ہک سائنس دے طور تے سوسائٹی تے فطرت دے آپس دے میل میلاپ تے رشتیاں دا مطالعہ کریندی ہے۔ سماجی ماحولیات دی ہک ٹِنگ ماحولیاتی تنقید ہے۔ (۲)
ماحولیاتی تنقید (Ecocriticism)تنقید دا ہک نواں نکور رجحان ہے جیڑھا ادب تے طبعی ماحول دے انہاں رشتیاں دا مطالعہ کریندے، جنہاں کوں قدیم، کلاسیکی، جدید تے ما بعد جدید ادب وچ نشابر کیتا ڳئے۔ ماحولیاتی تنقید ادب تے فطرت دے وچ تعلق تے ماحولیاتی بحران دے اسباب تے سوال قائم کریندی ہے۔ ماحولیاتی تنقید کوئی ادبی تھیوری اصلوں کائنی ایہ ساختیات، مارکسیت، تحلیل نفسی تے تانیثیت وانگوں ہک مطالعے دا طرز ہے، جیڑھا ادبی تخلیقات دے مطالعے کیتے ہک زمین مرکز منہاج اختیار کریندی ہے۔ ماحولیاتی تنقید ٻیاں معاصر تنقیدی نظریات وانگوں انسان مرکز (Anthropocentrism)اصلوں کائنی، ہکو جو انسان دے جنسی، نفسی تے لسانی تجربات کو آپݨا موضوع بݨاوئے، ایہ فلسفہ ایندے توں بالکل پُٹھا ہے، تے ایہ زمین/ ماحول مرکز ہے۔
ماحولیاتی تنقید ادب تے فطرت، فطرت تے ثقافت دے رشتیاں اُتے توجہ کریندی ہے۔ تنقید دے باقی نظریات آفاقیت نال ونڄ جُڑدِن تے ایہ ماحولیاتی تنقید مقامیت نال جڑیا، زمینی فلسفہ ہے۔ ماحولیاتی تنقید ایجھیاں صنفاں تے ہیئتاں کوں مرکزِ مطالعہ بݨیندی ہے، جنہاں وچ خارجی مظاہر دا بیان زیادہ ہووے۔ ماحولیاتی تنقید دا ایہ کمال ہے جو او سائنس،ٹیکنالوجی دی اجارہ داری تے سیاسی مقتدرہ کوں چیلنج کریندی ہے۔ (۳)
ماحولیاتی تنقید یا ماحولیاتی فلسفہ فطرت دیاں جبلی قدراں اُتے اصرار کریندی ہے تے انسان دے فطرت دے ثنویت (Athropocentric Dualism)کوں ماحولیاتی بحران دا سبب قرار ݙیندی ہے۔ ایں واسطے فلسفہ ماحولیات بشر مرکزیت (Anthropocentrism)دی جاہ جِند/ حیات مرکزیت (Biocentrism) دے فلسفے کوں اہمیت ݙیندے۔ بشر مرکزیت دی بجائے ایہ فلسفہ ماحول اساس ہے، انسان تے باقی مخلوقات ہکو جہیئں شہری حقوق رکھیندن۔
ماحول پسند مفکرین سائنس تے ٹیکنالوجی تے جدید صنعتی معاشریاں تے معیشتاں کوں ماحولیاتی بحران، عدم توازن تے وسائل دی کمی دا ذمہ دار قرار ݙیندن ماحولیاتی فلسفے نال جیڑھے مطالعات کوں پہلے ماحولیاتی تحقیق، سبز ثقافتی مطالعات، سبز انتقاد تے ماحولیاتی شعریات دا ناں ݙتا ڳئے۔ ماحولیاتی تنقید دی اصطلاح سبھ توں پہلے ۱۹۷۸ء وچ ولیم روئیکرٹ آپݨے مضمون ”ماحولیاتی تنقید ہک تنقیدی تجربہ“ وچ ورتی ہئی۔
اساں ماحولیاتی حوالے نال اشو سئیں دی شاعری تے ڳالھ ٹوروں تاں انہاں دی ساری شاعری آپݨی تہذیب تے ایں وسوں کرہ حیات (Bio Sphare)تے ”فلسفہ ماحولیات“ (Deep Ecology)نال جڑی ہوئی ہے۔ انہاں دی شاعری ”فلسفہ حیات“ (Deep Ecology)دے سارے عناصر کوں اَنجوانج انداز وچ پیش کریندی ہے۔ اشو سئیں دی شاعری وچ شعوری یا غیر شعوری یا ول لا شعوری طور تے سارے ادبی ماحولیاتی طریقے (Eco Literary Dvices)ورتے ڳئے ہن۔ انہاں دی شاعری ”بشر مرکزیت“ (Anthropocentrism)دی بجائے ”جند مرکزیت“/ ”حیات مرکزیت“ (Biocentrism) تے گول داریاں وچ پھردی ہے۔ جند مرکزیت بندے کوں اشرف المخلوقات دی بجائے ٻیاں مخلوقات دے برابر ہک مخلوق قرار ݙیندی ہے۔ ”حیات“/ ”جند مرکزی“ اخلاقیات بندے تے فطرت دے ڳوڑھے رشتے تے زور ݙیندی ہے۔ اشو سئیں دی شاعری وچ مقامی بندہ، مور، موہاݨے، کیہل تے کٹاݨے حیات مرکزیت (Biocentrism)وچ گندھے ہوئے کردار ہن۔ ”ماحولیاتی فلسفے“ وچ ”بشر مرکزیت“ (Anthropocentrism)کوں ماحولیاتی وڳاڑ دا منڈھ قرار ݙتا ویندے۔ ایں توں ہٹ کے انہاں دی شاعری وچ ”بن نگاری“ (Wilderness)، ”آجڑیت“ /”راعیانیت“ (Pasto-ralism)، ”سماجی تے ماحولیاتی مارکسیت“ (Social, Ecology and eco-Marxism)، ”ماحولیاتی نو آبادیات“ (Eco-postcolonialism)، ماحولیاتی تانیثیت (Eco-Feminism)، ”منظر نگاری“ (Landscape)وچ ساری سندھ وَسوں کوں موضوع بݨایا ڳئے۔ اشو سئیں آپݨی شاعری بارے آپ آکھیے:
”اڄ ویہہ سالاں باد میں آپݨے کم کوں آپݨے قاری نال ولا پڑھداں تاں اینویں لڳدے جیویں میں ہکا نظم ولا ولا لکھی ہووے۔ ایہ ہکا نظم اے…… سندھ وادی، ایندی وَسوں، ایندے دریا، ایندے پکھی، ایندے پہارو، ایندے لوک ایندیاں جاہیں، ایندے ٹھیٹر، ایندا مزاج، ایندی کاوڑ، ایندا پریم…… کتنے رنگ ہن جنہاں تاریخ دی اذیت وچوں لنگھݨا ہا۔“(۴)
شاعری
لکھواشو سئیں دی شاعری اصل وچ سندھ وادی دی وسوں دی شاعری ہے۔ اشو لال دا پہلا نظمیں دا مجموعہ ”چھیڑو ہتھ نہ مرلی“ (۱۹۸۹ء) جیندے وچ سندھ وَسوں دے میلے ایندی ثقافت، ایندے وسنیک تے لوک سہݨپ کوں نشابر کیتا ڳئے۔ انہاں دی شاعری ایں وسوں دے وسدے کیہلاں، کٹاݨیاں، مہاݨیاں، کنگراں تے موراں جہیں ورکنگ کلاس دی شاعری ہے۔ جیڑھے فطرت تے آپݨی وسوں نال جڑے ہوئے ہن۔ ایہ سندھ وسوں دا واسی، آپݨی وسوں تے ایں وسوں دی جزیات وچوں ہک جز ہے۔ آپݨے ماحول توں تُرٹ کے او اصلوں کجھ نئیں۔ ایندی وسوں تے اوندے سہݨپ کوں استعماریت، سرمایہ داریت، بزار تے منڈی دی بے رحمی تباہ تے برباد کر چھوڑیے۔ اشو سئیں دی شاعری وچ مقامی بندہ ماحولیات تے آپݨی وسوں نال جڑیا ہویا ہے۔ جیڑھا فطرت دیاں ونڄیاں شئیں دی ڳول کریندے۔ اشو سئیں دی شاعری دا مقامی بندہ فطرت پسند تے ماحول دوست ہے۔
”گوتم نال جھیڑا“اشو سئیں دیاں نظماں دا ݙوجھا مجموعہ ہے۔ ”گوتم نال جھیڑا“ (۱۹۹۷ء) سندھ وادی دے تہذیبی لا شعور، ایں وادی دے لوک تصوف تے ایندی ٻدھ مت کوں آپݨی شاعری وچ نشابر کریندے، جیندے وچ بدھ ازم وی وحدت الوجود طرانویں ماحول دوست فلسفے دے طور تے نسردے۔
تریجھاشعری مجموعہ ”کاں وسوں دا پکھی اے“( ۱۹۹۸ء) اݙیلاں تے جھلاریاں تے مشتمل ہے۔ ایں مجموعے وچ وادی سندھ دی تاریخ، ایندی وسوں تے ایندے ڈھیر موضوع بݨدن۔
اشولال دا چوتھا مجموعہ ”سندھ ساگر نال ہمیشاں“ ہے (پہلا درشن)، (۲۰۰۲ء) جیڑھا سندھ وسوں دے دریاواں ایندے لینڈ سکیپ تے پکھی پہارواں کوں آپݨا موضوع بݨیندے۔ اشو سئیں لکھیندن:
”ایں درشن وچ ترائے لوڑھیاں سندھ (وبھ) چندر بھاگی (پندھراں) ستلج (ٻارہاں) تے انہاں دے نال نال انہاں دیاں کتھاواں اِن۔ ایہ سارا کم انجھو انجھ تھی کے وی ہک لاڳ اے۔ ترے دریاواں جہلم، راوی، اتے ہاکڑا دیاں صرف کتھاواں ہن۔ کتھا کیسر جہلم راہیں کشمیر دی کتھا ہے۔ سُکھ ویاس دیاں صرف ݙوں نظماں چندر بھاڳی دی لوڑھی دا حصہ ہن۔ انہاں لوڑھیاں دا موضوع صرف اتنا ہا جو سندھ صادقاں چنانہہ (چندر بھاڳی………… جیکوں میں تریمتا نویں رنگ وچ ورتے) عاشقاں راوی راشکاں …… سو سندھ صدق جلال اے۔ چندر بھاگی عشق تے سوہݨپ اے…… راوی وانگوں ستلج دا ٻیاں موئے دریا دا بیان اے…… جیڑھا تصوف دی اصطلاحیں سارے دا سارا سوہݨا اے۔“(۵)
پنجواں ”سندھ ساگر نال ہمیشاں“ (ݙوجھا درشن) جاتر تے لاہریاں دی شاعری ہے۔ ایں شاعری وچ سندھ وسوں دا پربھ، ایندیاں درگاہیں تے ایندا میوزک ورتیا ڳئے۔ اشو دی شاعری وچ ایہ ساریاں شئیں ایں بھوئیں توں نسردِن تے پھپھڑدن:
”جند مرکزیت“/ ”حیات مرکزیت“ (Biocentrism):
لکھوایہ ”فلسفہ ماحولیات“ (Deep Ecology)دا ہک ارتقائی نظریہ ہے جیڑھا ماحولیاتی سائنس دا ہک اہم پُکھ ہے۔ ایہ ”انسان مرکزیت“ (Anthropocentrism)پسندی دے فلسفے کوں بے نقاب کریندے، جو انسان ایں کائنات دی اہم تے اشرف مخلوق شئے ہے۔ ماہرین ماحولیات دے نیڑے ایہ نظریہ ای ماحولیاتی مسائل دی اصل وجہ ہے۔ ماہرین ماحولیات ایں ڳالھوں ایں نظریے کوں تنقید دا ہدف بݨیندن تے ایندے رَد وچ ”جند مرکزیت“ دی اصطلاح پیش کریندن، جیڑھی متوازن ہے۔ ایہ بندے دے اشرف المخلوق ہووݨ دے نظریے دی ردِ تشکیل کریندی اے۔
ماہرین حیاتیات ایں ڳالھ کوں منیندن جو ہکو انسان ای ایں بھوئیں تے ارتقاء دا مقصد اولیٰ اصلوں کائنی۔ ڈارون وی ایں ڳالھ کوں منیدے جو بندہ ہک چھیٻل/ کائی توں وَدھ اہم کائینی۔ فطرت پسنداں دے نیڑے فطرت وچ کجھ وی اُچا جھکا، پہلا، ݙوجھا تے چنڳا مندا اصلوں نئیں ہوندا۔ فطرت وچ تاں حیاتی ہوندی ہے جیڑھی ہک توں بعد ٻئی شکل وچ ڄاپدی ہے۔ ایں ”وسوں“/ ”کرہ حیات“ (Bio Sphere)دی کوئی شئے بے مقصد کائینی، ہک پھپھوندی جیڑھی ساریاں شئیں توں حقیر سمجھی ویندی ہے، او وی مُک ونڄے تاں ایندے نہ ہووݨ دی وجہ توں جنگلات مُک ویسن، جنگل مُکسن تاں ساری آب و ہوا معدنی نظام تے ماحولیاتی توازن وِڳڑ ویسی تے درجہ حرارت ودھ ویسے، جیندے نال ساری ”وسوں“/ ”کرہ حیات“ (Bio Sphere)دا حیاتیاتی نظام تہس نہس تھی ویسے۔
ایں توں ہٹ کے بندے بارے کرسٹو مینز آکھیئے جو ایندے غائب تھیوݨ یا مُکݨ نال باقی جانداراں دی اکثریت تے اصلوں کوئی فرق نہ پوسے۔ (۶) ایں تصور وچ کائنات دی ہر مخلوق برابر، ہک جُز تے آپس وچ گندھی ہوئی اے۔ حیات مرکز اخلاقیات انسان تے فطرت دے رشتے تے زور ݙیندی ہے۔ اشو دی شاعری دا بندہ ایں بھوئیں ڄایا ہے، او ایں وسوں دے مور مہاݨے، جھٻیل، کہیل، کٹاݨے ہن۔ جنہاں بشر مرکزیت (Anthropocentrism)دی بجائے جند مرکز (Biocentrism)دا رشتہ ایں بھوئیں نال جوڑیا ہویا ہے۔
اشو لال دی شاعری بندہ مرکزیت سماج دیاں خامیاں تے خرابیاں کوں واضح کریندی ہے۔ بندہ آپݨی وسوں دا آپ دشمن ہے۔ اونکوں ایہ اصلوں نی پتہ جو جیڑھی تباہی او مچیندا ہے، ایندے آپݨے حق وچ کتلی خطر ناک ثابت تھیسے۔ ”کتھا ہرݨ“، ”کتھا سارنگ“، ”کتھا ہنس“، ”کتھا کونج“، تے ”کتھا ٻلہݨ“ دے نال نال انہاں دریائے سندھ اوندے ٻیٹ ٻیلاں دیاں کتھاواں وی بیان کیتن۔ انہاں کتھاواں وچ انسان مرکز سماج دے انسان دے ظلم، تے فطرت دی بھن تروڑ تے سفا کی دا بیان کیتے نے:
ایہ وی بھل ڳئے ہیں کیں ماریا ہا
کئیں کٹھا ہے ایہ وی بھل ڳئے ہیں
جیں بھؤ آپݨے دی بھال وچوں
بندے نال بندوخ بݨائی ہے
وسوں آݨ اُڄاڑی جیں آپݨی
جیں لیہہ آپݨی وسمائی ہے
جیں ویچی ہے مُل کوݙیاں دے
ہتھوں جنت آپ ونڄائی ہے
اوں آدم کوں دلوں خون آپݨا
اساں ماف کیتا، اللہ ماف کرس
(کتھا ہرن )
اشو سئیں انسان کوں او مورکھ قرار ݙیندے جیڑھا آپݨے ہتھوں آپݨا سبھ کجھ مکائی ویندے۔ انسان پُھل پکھی تے ساری وسوں آپ ای برباد کر ݙتی ہے۔ انسان کوں شایت پتہ کائینی یاول او سبھ ڄاݨ کے وی غافل ہے، جو ایں واسطے اوں پھل کسیر دے ݙے کے دھتوریاں دا وپار کیتے۔ اوں پھلاں دی بجائے کنڈیاں دا وپار کیتے۔ سکھ تے سکوں ونڄا کے مشکلات تے ݙکھ خرید کیتین۔
کیا ولدا ݙیوں کئیں لکھی ہے
ہتھ مورکھاں دے تقدیر آپݨی
کتھاں کھل آکھوں پُھل پکھیاں دی
ہتھوں آپݨے دور اݙا ٻیٹھے
پھل کیسر نال دھتوایاں دے
کتھاں آپݨے یار وٹا ٻیٹھے
کنڈے چا ٻیٹھے ایں کنڈ اتے
اوں کنڈ اتے کنڈ چا ٻیٹھے
(کتھا کیسر)
انسان آپݨی ضرورت موجب ڈیم تے بیراج بݨا تے، نہراں وچوں کڈھ تے دریا سکا چھوڑن تے درخت نویں لانوݨ دی بجائے پہلے آلے وی ختم کر چھوڑن۔ دریا جیڑھے سیڑھ مار تے واہندے ہَن اُو ہݨ جھاڳے بݨ تے رہ ڳئیں، جنگل جیڑھے اتلے گھاٹے ہن، جو انہاں وچوں نانگ وی نہ ٹپ سڳدے ہن، ہُݨ انہاں جنگلاں دے گھانگھے پٹ ݙتے گئیں، ہُݨ ایہ جنگل صرف لانگھے بݨ تے رہ ڳئین:
تھیا دریا جھاڳا جھاڳا
تھئے جنگل لانگھے لانگھے
وسوں آپ اُڄاڑی متراں
وسوں آپݨی دے وابھا نگے
سوہݨاں سندھ سائیں تیݙے نانگے
اڄ ایں دنیا دا وݙا مسئلہ ماحولیاتی ہے۔ ماحولیات دے حوالے نال اساکوں کئی طرحاں دے مسائل دا سامݨا ہے۔ انسان انہاں مسئلیاں تے کہیں ٻئی مخلوق یا فطرت کوں ݙو نئیں ݙے سڳدا، اوں ایہ ساری بربادی آپ آپݨے ہتھوں کیتی ہے۔ ایں بھوئیں دی بربادی دا ذمے دار آپ انسان ہے۔
ڈھنڈیں پور کے سوہݨاں سندھ سائیں
کتھاں ٹھیکے تے چھل چڑھ ڳئی اے
ٻہہ ݙوھ ݙیووں کیہاں کرلاں تے
ہتھ کرلاں دے مچھی آپ لڳی
(کتھا ٻیٹ)
اشو سئیں دی شاعری دا مقامی بندہ نہ چھڑا فطرت دوست ہے بلکہ او فطرت دا ہک جزو ہے، فطرت نال جڑ تے ای اوندی بقا تے خوشی ہے۔
ایں وݨ دے نال نہال اساں
اوں وݨ دے نال نہال اساں
اشو دی شاعری دا بشر خود آپ حیاتیات، نباتات تے جمادات نال اونویں حیاتیات، نباتات تے جمادات بݨ تے بشر مرکزیت فلسفے دی رد تشکیل کریندے۔
پپلاں دے پتر اساں، لائیاں دے ٻور اساں
نال دی نال اساں، دوری دی دور اساں
شام دی رنگ وچوں کروں رنگ لال ولا
سندھو تیݙی سیندھ اندر، بھروں سیندور اساں
(لاہرے)
مقامی بندہ آپ پکھی ہے، آپ وسوں ہے۔ آپ پکھی بݨ کے آپ وسوں بݨ تے ساری وسوں کوں آدر ݙیندے۔ اصل وچ ایہ سبھ مقامی بندے دی مضبوط مزاحمت ہے جو او فطرت دی کہیں وی شئے کوں مرݨ نئیں ݙیندا۔
اساں وی تُل گھندے
پکھی جے یار وکاؤ ہوندے
اساں وی مُل گھندے
کہیں کندھلی تے کاں بݨ ٻاہندے
کہیں کندھلی تے لالی
آپݨے اڳوں رَہ ویندا اینویں
آپݨا آپ سوالی
(پکھی جے یار وِکاؤ ہوندے)
مقامی بندے دے اساطیر، اوندے قصے کہاݨیاں، عشق محبت سارے احساسات، جذبات تے عقائد اوندی آپݨی بھوئیں وچوں نسردن۔ مقامی بندے دا اظہار محبت وی آپݨی مٹی، آپݨی بھوئیں، ماحول تے فطرت دی چس رس تے محبت نال گُٖندھا ہوئے۔
کہیں ݙینہہ کالے کاں دے اندروں ٻول وے
تیکوں تاں پُھل بݨا کے رکھساں ڈھول وے
تیݙے تاں ناں دا کھوہ کھٹویساں کھوہ اُتے
تیݙے تاں ناں دی جوگ جویساں ڈھول وے
تیݙے تاں ناں دی شے گھنساں کوئی چنڳی جھیئں
تیݙے تاں ناں توں ونڈ ورتیساں ڈھول وے
تیݙے تاں ناں دا باغ لویساں باغ وچ
تیݙے تاں ناں دا وݨ تھی کھڑساں ڈھول وے
اشو سئیں محبوب کوں پھل بݨا کے رکھدن تے اوکوں وسوں آلی کار آدر پئے ݙیندن۔ ایں وسیب دا عاشق محبوب دے ناں دا وݨ بݨ کھڑدے، تے او محبوب کوں ہک وݨ وانگوں فیض پچیندے۔ ایہ ہک مقامی بندہ ای ڄاݨدے جو ہک وݨ دی کیا اہمیت ہے تے اوندا فیض کے جتلا ہے۔ اشو سئیں دی شاعری دا محبوب اپݨی بھوئیں تے ایں بھوئیں دا تل وطنی ہے۔
اشو دی شاعری دریا دیوتا دی شاعری:
لکھواے ہک وݙی حقیقت ہے جو ماضی بعید وچ کئی قدیم تہذیباں وݙے وݙے دریاواں دی مَݨ تے آباد تھئین۔ اے پراݨیاں تہذیباں اَڄ وی لوکاں دی توجہ دا مرکز ہن، انہاں وچوں ہک قدیم تہذیب وادی سندھ دی وی ہے۔ دریاواں دی مݨ تے آباد تھیوݨ آلیاں تہذیباں دا جائزہ گھِداونڄے تاں پنج وݙے دریا: سندھ، سرسوتی، نیل، دجلہ تے فرات دے ناں سامݨے آندن، جنہاں عظیم تہذیباں کو ں جنم ݙتے۔
اشو سئیں دی شاعری دا مرکز تے محور وادی سندھ دی ”وسوں“/ ”کرہ حیات“ (Bio Sphere)ہے۔ ایں وسوں دا سبھ توں وݙ دریا سندھ ہے تے جیڑھا ہزاراں صدیاں توں آپݨے پاݨیاں نال ایں وسوں کو سیراب کر کے رنگ رنگیلا کریندا پئے۔ کلہا سندھ دریا ای نئیں، ایندے ٻانہہ ٻیل کئی ٻئے دریا رہ ڳئین، انہاں وچوں کئی تاں مر سُتن تے کئی آپݨی بقا دی جنگ لردے ودن۔ اشو سئیں سندھ دریا تے ایندے ٻانہہ ٻیل دریاواں، ستلج، جہلم، راوی تے چنانہہ دیاں لوڑھیاں تے کتھاواں تحریر کیتن۔ انہاں دی شاعری وچ ایں وسوں دیوتا کیتے آدرملدے تے ایں وسوں کوں بچاوݨ سانگے ہک مضبوط اَہر تے مزاحمت نظردی ہے۔ ایں وسوں دا بندہ دریا دی وسوں سانویں ایں دیوتا وچوں پُونگا، مچھی، ہنس، بݨ تے ڄݨدے۔ ایندی ساری عمراں ای ایں دریا وچ تے ٻیڑیاں وچ نبھ ڳئی ہے۔ دریا ایں بندے دا روزی رسان وی ہے تے عالم پناہ وی تے پیو ماء وی۔
دریا او دریا پاݨی تیݙے ݙونگھے
توں ساݙا پیو ماء اساں تیݙے پونگے
دریا او دریا پاݨی تیݙے ساوے
اوہو ویلا ہر دم جیڑھا نال راہوے
دریا او دریا تیݙے ساݙے سانگے
ہنساں دی صورت پاݨیاں دے وانگے
دریا او دریا دُھپ تیݙی تکھڑی
ٻیڑیاں وچ لنگھ ڳئی عمراں دی لکھڑی
دریا او دریا چَن تھیا پورا
لوڑھی پلوڑھی جیوݨ ادھورا
دریا او دریا جنگلاں دے سانویں
کہیں ݙینہہ تاں ہوسی خوشی ساݙے نانویں
دریا او دریا ݙسا دل دا جانی
کتھاں تیݙے پکھݨوں کتھاں تیݙا پاݨی
دریا او دریا اُچی تیݙی ماڑی
ماڑی دے اندر مونجھاں دی ماری
(لوڑھاؤپربھ)
سندھ دریا جیڑھا دنیا دا ستواں وݙا دریا ہے، جیندی لمبائی ترائے ہزار کلو میٹر دے نیڑے ہے، ایہ دریا ہک ٻہوں وݙے علاقے کوں سیراب کریندے۔ ایندا ڈیلٹا ٻہوں دگھریا ہوئے، جیندے وچ کئی جنگل کروڑاں درخت تے کئی آبی تے جنگلی وسوں / مخلوق کوں آپݨے اندر پناہ ݙتی ہوئی ہس۔ سندھ دریا کئی ٻیاں دریانواں سانویں ہݨ خیر نال اصلوں کائینی۔ ”فریڈپیئرس“ ایں سانگے لکھدن جو:
سندھ دریا ٻہوں مشکلات وچوں لنگھدا پئے۔ اکیہویں صدی دے منڈھ توں ای ایہ دریا آپݨے پندھ دے آخیرلے حصے وچ کئی سو کلو میٹر توڑیں سُک ڳئے۔ دریا سندھ دا ڈیلٹا کݙاہیں کئی سو کلو میٹر توڑیں ساوے سُکھے درختاں نال بھریا ہوندا ہا۔ گھاہ دے ذخیرے وی ہن، ایندیاں ݙھنڈاں وچ مچھیاں پلدیاں تے ایندے پاݨیاں وچ ٻلھݨیں تردیاں ہَن۔ ادھی صدی پہلے توڑیں انہاں جھائیں وچ پاݨی ہر ویلے رہ ویندا ہئی۔ پاݨی دے وہاؤ دے گھٹ تھیوݨ نال ادھ توں ودھ درخت مک ڳئین۔ ٻہوں ساریاں مچھیاں دے مکݨ نال سال پر سال دا نقصان ویہہ ملین امریکی ڈالر دے برابر ہے۔ ہُݨ تاں پیوݨ کیتے پاݨی وی مکیا ویندے۔ (۷)
اشو سئیں دی شاعری ایں مکدی وسوں تے ”حیاتیاتی سنگوڑ“ دے خلاف ہک مضبوط مزاحمت ہے۔ اشو سئیں دے چوتھے شعری مجموعے ”سندھ ساگر نال ہمیشاں“ (پہلا درشن) وچ سندھ دی لوڑھی پیش کیتی ہے۔
اشو سئیں ایں سُتے سندھ دیوتا کوں جڳاوݨ دا آہر کریندے۔ اشو سئیں سندھو سئیں کوں ہک وار ولا پہلے وانگوں جوبن جوانی وچ ݙیکھݨ چاہندے۔ شینہہ دریا کوں اینویں نچݨ، تے نچ کے ݙکھانوݨ دا آہر کریندے جیویں ہک ملنگ دول دی تھاپ تے نچدے۔ سندھ دریا اینویں ای نچدیں ہوئیں ہک وار ولا جھولی بھر تے آپݨے آبِ حیات سنویں پاݨی نال ہر شئے کوں حیاتی بخش ݙیوے۔ اشو سئیں سندھ کوں جاڳ ݙیوا تے اوندی چپ ترڑوا کے ایں بھوئیں دی روہی، تھل دمان کوں ہک وار ولا گلزار ݙیکھݨ چاہندن۔
اٹھی نال اپݨے انوں چھوݙکھلا، روہ اپݨے کوں ___تھل اپݨے کوں انوں کچھ ݙکھلا، اٹھی نال اپݨے
چنکی اہدے نئیں ایہا نند تیݙی موئے بندے وانگوں ___موئے بندے وانگوں ایہا چپ تیݙچنگی اہدے نئیں
(سندھ لوڑھی: ۱)
اشو سئیں سندھ نال کلام وی کریندن، سندھ سئیں نال مخاطب تھی کراہیں یاد کر ویندن جو تیݙا ساݙا ناطہ جنم جنم دا ہے، ایں واسطے ساکوں تیݙے نال دوام دی سک تے سانگا ہے۔ سندھ دریا کوں وجد اِچ ݙیکھݨ چاہندن، جو ایہ ساول، ایہ سک، ساوے رشتے سندھ دے وجد نال جڑدن، ایں سانگے اشو سئیں سندھ کوں سُتے ہوئے جاء چپ رہوݨ دی بجائے وجد وچ ݙیکھݨ چاہندن۔ او سندھو کو آپݨا دیوتا من کے آپݨے ہر ساہ کوں سندھو دے ذکر تے، ہر سوچ کوں ہر گھڑی کوں الہام دی گھڑی قرار ݙیندن۔ سندھو سئیں نال اشو دا جیڑھا رشتہ ہے او ہر مقامی بندے دا رشتہ ہے، ایہ دل آلی تار ہے، ایہ دل آلی رمز ہے جیڑھی ہر ویلے جڑی ہوئی ہے۔
تیݙے نال سدا ایہا دل آپݨی کوئی کیا سمجھے
بھانویں اللہ دی ہے، بھانویں رام دی ہے، تیݙے نام دی ہے
(سندھ لوڑھی: ۲)
اشو سئیں ایں پشوپتی کوں ول ول جگویندن تے ایندے وصفاں نال بھرے وکھو وکھ نانواں نال الویندن تے ایکوں نندر وچوں جگا تے ولا جوبن تے ݙیکھݨ چاہندن۔ اشو سئیں سندھو سئیں دے نانواں دا ذکر عبادت سمجھ تے کریندے نظردن۔ او آپݨا جون، آپݨا جَٖݨ سندھو تے اوندی وسوں وچوں ڳولیندن۔ ایہ او وسیبی اساطیرہن جیڑھے فطرت دے فطرت وچوں نسرݨ اُتے یقین رکھیندن۔
کݙاں ڄائے ہاسے کہیں مندے وچوں کہیں تھک وچوں
کہیں ݙنگ وچوں، کہیں کھچوں وچوں، کہیں مرہیں وچوں
بُٖک پاݨی وچوں، لَب ریت وچوں، کݙاں ڄائے ہاسے
کئی جنم کنوں جیڑھی نال آپݨے آندی لڑھدی ہے
راہ نال آپݨے کلہی لیٹ وچوں، کݙاں ڄائے ہاسے
اساں ناں ڳئے ملامتاں دے سوہݨا سندھ سائیں
تیکوں یاد ہوسی تیݙے پیٹ وچوں، کݙاں ڄائے ہاسے
(سندھ لوڑھی: ۳)
دریا دا سُک ونڄݨ کوئی نکی جھیئں ڳال کائینی ہوندی، دریا دا مرݨ پوری وسوں / کرہ حیات (Bio Sphere)دا مرݨ ہے۔ پاݨی دے سُکݨ نال ساری وسوں دا گھوٹ لٹیج ویندے۔ بھوئیں دا جوڳ مک ویندے، جݙاں سو سو میلاں دگھریا دریا مکدے یاسنگڑدے تاں ول لائیاں تے سراں دے جھر مُک ویندن، کال کڑجھیاں تے انہاں کچھمیاں دے سندھو نال جڑے ڳانوݨ مک ویندن۔ اشو لال سندھو سئیں کوں اینویں جگویندن جیویں چندر پچھوں سارا ساگر جاڳدے۔
جݙاں دا سندھو سئیں لمبی تاݨ کے ستے ہُوں ݙینہہ دی چَھل، جیڑھی سنج بیابان کوں آباد کریندی ہئی، او رُس ڳئی ہے۔ او سندھو کوں ولا جوبن وچ ݙیکھݨ چاہندن تے ایجھی چھل منڳدن۔ جیڑھی ست اسماناں توڑیں ہووے۔ ایں شینیہہ دریا دی پہلے وانگوں تراݙ، ایں شوہ دی اوہا پراݨی شوک ولا ݙیکھݨ چاہندن۔ اشو سندھو دے دشمݨ کو آپݨا دشمݨ سمجھدے۔ سندھو کوں ونڈݨ آلا، ایندا سودا کرݨ آلا تے ایندا رُخ پھیرݨ یا ایکوں برباد کرݨ آلا کݙاہیں ایں وسوں تے مقامی بندے دا سڄݨ نئیں تھی سڳدا۔
جیویں دل آکھے تیکوں ٹِھل پوؤں سوہݨاں سندھ سائیں
ہووے دشمن کوئی جان آپݨی دا، تیݙے صدق پچھوں
(سندھ لوڑھی: ۵)
اشو لال سندھو سئیں دے صدق پچھوں آپݨی سک ایندے نانویں لیندے، انہاں کوں ہر ویلے تے ہر شئے وچوں خدا وانگوں ایہ سندھو ڄاپدے۔ اشو دا سندھو نال بِرہا دا رشتہ ہے، جیندے سانگے او ہر ویلے بے تاب ہے۔ اشو سئیں سندھو کوں وحدت الوجودی فلسفے وچوں ڳولیندے۔
ہر ویلے توں، ہر پاسے توں، سب توں ای توں
سب توں ہی توں ہاں نال آپݨے، ہر حال اڳوں
(سندھ لوڑھی: ۶)
اشو لال سندھو سئیں دے صدق پچھوں سندھ دریا دی وسدی جھوک (وادی سندھ) دی ڳال ٹریندن، جیڑھی اڄ کولوں پنج ہزار وریاں پہلے سندھو سئیں دی کچھی وچ آباد ہئی۔ ایہ وسوں سندھو نال ای مک سُتی ہے۔ ایں وسوں اُتے کوئی اݨ سنہیں خلقت آ تے آباد تھیندی ہے جیڑھی ایں دریا تے ایندی وسوں کوں ہائے حرام کریندی ہے۔ ایندے پاݨی کوں اینویں مکا ݙیندی ہے۔ جیویں جو کہیں ہاتھیاں ایندا پاݨی سُرکا ہووے۔ اشو سئیں سندھو نال مخاطب تھیندن: جو کون ہَن جیڑھے تیݙیاں پاݨیاں کوں کپیندے رہن تے تیݙی وسوں کوں برباد کریندے رہ ڳئین۔
کجھ ݙس تاں سہی ناں چوراں دے، مونہہ زوراں دے
جنہاں آݨ تیکوں سندھ لائی ہے، سوہݨا سندھ سائیں
(سندھ لوڑھی: ۷)
ایں وسوں دے بندے دا پندھ اتے ایندی حیاتی سندھو سئیں نال جڑی ہوئی ہے۔ مقامی بندے سندھو سئیں دے ”دربھ کانے“ تے ٻوٹیاں نال وݙا تھی کراہیں ٹُرݨ سیکھے۔ اشو دے ہر شعر وچ ہر نظم لاہرے تے لوڑھی وچ سندھو سئیں نال نال کھڑے۔ ایہ اشو لال ای تھی سڳدے جیڑھا سندھ دریا کوں تن دا نیل تے اہرام آکھ سڳدے۔
اشو سئیں کوں ایں ڳال دی پوری سوچ دے ادراک ہے اساں سندھو توں پروبھرا تھیسوں تاں آپݨی تہذیب توں پروبھرا تھیسوں، سندھو توں پروبھری ہر تہذیب تے ثقافت اساݙی نئیں، نہ اساݙے حق وچ او چنڳی تھی سڳدی ہے، او تاں اُوپری تے پرائی تہذیب ہوسے۔ اشو سئیں دا ماحولیاتی ادارک ٻہوں ڳوڑھا ہے۔ او ڄاݨدن جو ماحولیاتی توازن کیا ہوندے؟ ایں سانگے انہاں کوں مکدیاں کالے کانواں دی فکر وی ہے تے گھاٹے جنگل برباد تھیوݨ دا ݙکھ وی ہے۔ انسان بے مہابی ترقی پچھوں تے نویں دنیا دی ڳول وچ آپݨا آپ ونڄا ٻیٹھے۔
اوں یار دی چنتا کون کرے، سوہݨا سندھ سائیں
بھلے جون کرے اساں پار ٻیٹھے، اروار ٻیٹھے
(لوڑھی سندھ: ۹)
اشو سئیں ڄاݨدن جو ایں سندھو دی محبت بغیر ایہ بھوئیں وی آپݨی نی تھی سڳدی، ایں سانگے ساݙا فرض ہے جو اساں ایں دریا دے محافظ بݨوں جو ایہ اساݙا محافظ ہے۔ اشو سئیں تہذیبی شعور دے نال نال ڳوڑھا سیاسی شعور وی رکھیندن۔ اساں آپ ایں دیوتا کوں مارݨ دا اَہر پئے کریندے ہیں۔ ونڈیا تقسیم انہاں دریاواں تے ٻہوں اثر پاتے، کئی دریا ونڈ توں متاثر تھیئن، تے باقیاں کوں اساں آپ ڈیم بݨا تے، یا ول بیراج بَٖدھ کے نہراں کڈھ کے سَندھ لائی ہے۔
اٹھی ݙیکھ تاں سہی، تیکوں ٻدھ کے مارݨ آئی ہے
ہک ونڈ پچھوں ٻئی ونڈ آپݨی، سوہݨا سندھ سائیں
(لوڑھی سندھ: ۱۰)
مقامی بندہ سندھو کوں دیوتا منیندے تے ایندے پاݨی کوں گندہ کوترا (آلودہ) نئیں کریندا۔ ایہ او پاݨی ہے جیندا بھاہ وانگوں کوئی سر پیر اصلوں کائینی۔ ایہ جھکا تے آپݨے اندروں کالا ہے، کالے مشکی وانگوں جیوݨ چاہندے۔ اے جیݙے ولدا ونڄے بھانویں اوکوں ٻوڑے یا ول تارے، مقامی متھ ہے جو ننگا تھی تے دریا وچ نئیں وڑنا، ایندے وچ گند نئیں کرݨا۔ ایہ سبھ مِتھاں دریا دی تکریم سانگے ہن۔ ایہ ساریاں متھاں اشو سئیں دی شاعری اِچ نسردن۔
انہاں پاݨیاں دے اڳوں ننگا نہ تھی، متاں پاپ لڳی
متاں پاپ لڳی اماں آہدی ہے، سوہݨاں سندھ سائیں
(لوڑھی سندھ: ۱۱)
ایں وسوں دیاں ساریاں ریتاں وی سندھو سئیں نال جڑیاں ہوئین۔ ساکوں آپݨے وݙکیاں تے ماء پیو ایہ ݙس ݙتی ہے جو اساں نمی ہیل وانگو ایں دریا دے نال گھلݨے۔ جیندے نال ملوں، جیندے نال ٻولوں مٹھا تے نسری وانگوں بݨ تے،مقامی بندے سندھو سئیں نال نچدن تے ڳاندن ایہ ڳانڈھا ازل توں ابد توڑیں دا ہے۔
تیݙے نال وساکھ دا چندر چڑھا کے نچݨا ہے
میلہ متراں نال مناوݨا ہے، تیݙے نال اساں
تیݙے نال اساں اندھے ازل کنوں، سوہݨاں سندھ سائیں
سوہݨاں سندھ سائیں، اندھے ابد تئیں تیݙے نال اساں
(لوڑھی سندھ: ۱۲)
اشو سئیں دریا نال آپݨا ڳانڈھا نئیں تروڑ سڳدے، بھانویں او خوشی نال ڳل لاوے یا ول تروڑکے پَرے سٹے، سندھو مقامی بندے دی حیاتی ہے۔ حیاتی بندے توں رُس سڳدی ہے پر بندہ حیاتی کولوں کینویں رُسے؟ اشو لال فقیر ہک نیاز مند فقیر وانگوں سندھ وسوں کوں دعا کریندے جو شالا کچھی وسی، شالا بیٹ وَسی، ݙدھ پُتر دی خیر ہووی، تیݙی مݨ توں اَن، نہ کُھٹے۔ ایہ وسیب دیاں او دعائیں ہن، جیڑھیاں ہر وسبے کیتے ݙتاں ویندن۔ اشو سئیں سندھو کوں سخی بادشاہ تے بے پرواہ آہدے، او ایں ݙاہڈھے نال آپݨی جڑت جڑیندے تے ایندے اڳوں نماݨا تے سوالی بݨ کھڑدے، جیویں ہک عاشق بے نیاز معشوق اڳوں۔ اظہار محبت تے کھڑاکریندا ہووے۔
اساں لوک نماݨے نال تیݙے ہر حال تیݙے
توں نال ساݙے، ساݙا دُل دریا، ٻہوں بے پرواہ
سوہݨاں سندھ سائیں کتھاں ونڄݨاں ہے تیکوں کنڈ کر تے
بھانویں ݙھا لئی رکھ، بھانویں شوق ݙرا ٻہوں بے پرواہ
(لوڑھی سندھ: ۱۳)
سندھو سئیں دے صدق بغیر مقامی بندے دی دلڑی مونجھی ہے، اوکوں سندھو سئیں دی مونجھ ستیندی ہے۔ اشو دی شاعری وچ سندھو دے کئی روپ ہن سندھو دیوتا نظردے تے کتھائیں ایہ بے رحم معشوق وی ہے۔ جیندے باجھوں کچھی مونجھی تے کلہی ہے نِم وانگوں، تے تھل وی کلہا تے مونجھا ہے، جیویں دُھپ وچ ڄال کلہی ہوندی ہے۔ سندھو بغیر سبھ ٻوٹیاں، ساولیں مونجھیاں تے ماندیاں ہن۔ ایں بھوئیں دی وساخ وی کتھائیں سندھو سئیں دے عشق نال جڑی ہے۔ سندھو ہے تاں باغاں وچ رُتیں ہن، تُوتے ٻولیندن، کھوہ دی کانڄݨ تے گیراگھوکدے، جیندے گھوکݨ نال ٹاہلیاں دے دل وی رل گھوکدِن۔
مقامی بندہ سندھو نال وسدے تے ایندے دل وچ سندھو وسدے۔ اشو سئیں دے دل وچ سندھو اینویں وسدے جیویں کوئی عاشق آپݨی معشوق دی تصویر دل وچ سنبھال کے رکھدے۔ مقامی بندے ایں شینہ دریا دی تصویر آپݨے دل تے اکھیں وچ وساکے رکھی ہوئی ہے۔ ایہو سندھو ہے جیندے صدق نال ای بھوئیں دے بھاگ ہن، ایں وسوں دی سیئت ہے، مقامی بندے وانگوں دریا دا رنگ وی سانولا ہے۔ سندھو سئیں نال ای ایں بھوئیں تے ایندے واسیاں دی رام کہاݨی ٹری ہوئی ہے۔
دریا نہ ہویا تاں ایہ رام کہاݨی مُک ونڄݨیں ہے۔ ہووݨ تے حیاتی دی اصل ایہ پاݨی ہے۔ اشو سئیں ایں متھ کوں ولا زندہ کریندن جو سندھو دیاں پاݨیاں نال منجھیں بݨݨ، ایندی مٹی وچوں اساݙے ݙاند بݨݨ، ایندے ڳل وچوں چٹے ہنس بݨݨ، کالی دھپ وچوں کالا جسا بݨیا ہے۔ سندھو دی چھَل وچوں ٻیڑی بݨی ہے۔ ہر شئے ایں دھرتی دی فطرت وچوں نسردی ہے۔ روہی وچوں اساݙے لوک گیت تے ݙاچیاں وچوں قصے بݨیے ہن۔ سندھو سئیں کوں آدر ݙیوݨ سانگے اشو آخیر تے سارے وسیب تے پربھ کوں کٹھا کر تے، ہک چندروکی رات ݙیوے ٻال تے سندھو دی مݨ تے لوڑھیاں پاوݨ ونڄ پڄدن۔
ݙیوے ٻال کے آپݨے جھل مل پاݨیاں تے
اکھیں نال تراوݨ آئے ہیں، اٹھی درشن ݙے
ہک سانوݨی نئیں، ݙو ساوݨیاں نئیں، ساری عمر ولا
تیݙے مناوݨ آئے ہن، اٹھی درشن ݙے
اٹھی پاݨیاں نال رلا آپݨے، سوہݨاں سندھ سائیں
(سندھ لوڑھی: ۱۹)
مقامی بندے سندھو دے پچھوں آپݨا دل واریا ہوئے۔ اوندی روح سندھو نال پکھݨووانگوں پھردی تے طواف کریندی ہے۔ اوکوں لئی لاݨیاں، کالیاں کوندراں تے ہر شئے وچ، چندر وانگوں ہر جاہ سندھو ڄاپدے۔
اشو سئیں دریاواں دی اہمیت تے انہاں کوں درپیش چیلنجاں بارے لکھدن جو:
”اینویں کل دی ڳالھ اے…… سندھ ساگر کچھی سونے دی پچھی نال میݙی سالھ اڳوں پیا وڳدا ہا۔ ”راجݨ شاہ دربار“، توں ”رانواں“ دی وستی تئیں ایہ ݙاہ لڑاں اچ واندھا ہا۔ ہر لڑوت پور اہک دریا ہا۔ لالہ، چھتا، شیرا، کالی، کس، راٹھی، بودو، کماں، جمنا پراݨ…… کتنے دریا ہن جیڑھے آپݨے ٻیٹ، ٻیلیاں نال مر ستن…… بے مہابا ترقی ایکوں نیلی ہک لکیر آݨ بچائے۔ خجیاں دیاں خجیاں دُھڈر تھی ڳئین۔ امباں دے امب بھولوں بݨ کھڑݨ…… ایندے کیہل، کنگر، مور مہاݨے، ماچھی، لوری، گھاڑو…… مکدے ویندن۔ مکدیاں دی ڳالھ ولا کرݨ بے شک نویں ڳالھ ہوندی اے۔“ (۸)
اشو سئیں مویاں مُکداں دی ڳال ٹریندے تے ایں وسوں دیاں مویاں مُکداں شئیں کوں ولا آباد کریندے۔ ستلج، سک ویاس، گھاگھرہ، ہاکڑا، سرسوتی سبھ دریا مر ستن، ہُݨ انہاں دی وسوں نئیں لبھدی، میر مہاݨے نئیں رہ ڳئے…… نہ آبادیاں ہن، ٻس لبھدن تاں کھنڈر لبھدن۔
نئیں پتہ جو کہڑے پتݨ اتے
اوہے مور مہاݨے ملدے ہن
کتھاں رُل ڳیا ہے آکھو رستے وچ
یا آپݨا پاݨی خود پی ڳئے
جیں ڳولݨا ہے آپیں ڳول گھنے
ہݨیں لڑھدا لڑھدا گم تھی ڳئے
کتھاں آپݨے نال مراقبے وچ
او سک ویاس دی لیٹ پئی
اینویں ای گھاگھرا جیڑھا ہک تاریخی دریا ہئی ہݨ اوندا ناں نشاں نی لبھدا۔ ایندی وسوں مُک ستی ہے۔
نئیں پتہ جو پڑھ سہاڳݨیں ناں
کتھاں سُک ڳئی اے ولھ گھاگھرے دی
اشو لال کتھائیں مایوس تھی ویندن، او ہاکڑہ تے سرسوتی کوں ہسد اوسدا ݙیکھݨ کیتے کئی ڄمݨ گھنݨاں چاہندن۔ ول وی انہاں کوں یقین کائینی جو ایہ ندیاں وڳسن وی سہی یا کائناں۔
کہیں جنم کنارے جیوݨ دی
پوہ لڳݨی ہے یا نئیں لڳݨی
کہیں ہاکڑے نانویں سرسوتی
مناں وڳݨی ہے یا نئیں وڳݨی
(روہی دی اݙیل)
اشو سئیں دے اندر سُک ویاس دا درد ہے، او چندر بھاگی (چناں) کوں ارداس ݙیندن جو ویاس کوں ویچ تے مقامی بندے کوں کینویں درد وچالے ݙتا ڳئے جیڑھے درد دا کوئی درمان وی نئیں۔ سُکھ ویاس دی مونجھ انہاں کوں رَہ رَہ کے ہمیش مونجھیندی ویندی ہے۔
چندر پچھانویں سکھ ویاس دا نال آپݨے
ساوا ہے ٻہوں درد اڄاں ندی چندر بھاڳی
چندر پچھانویں نال سنبھال کے رکھݨی تھئی
سکھ ویاس دی مونجھ مونجھ ندی چندر بھاڳی
(چندر بھاڳی)
اساݙیاں کئی لوک داستاناں دریاواں نال جڑیاں ہویاں ہن، خاص کرچناں نال سلہڑ کئی، عشقیہ داستاناں ہن۔ سوہݨی ماہیوال، ہیر رانجھا، ساریاں داستاناں چناں دے نال سلہڑ ہن۔ جیڑھیاں چناں دے پاݨی وانگوں ذرخیز داستاناں ہن۔ اشو سئیں چناں دے نال نال انہاں داستاناں کوں وی یاد کریندن۔
چندر پچھانویں سوہݨی دا گجرات وسے
نال وسے چندر رات ندی چندر بھاڳی
بھانویں ہووے تار تار سر آپݨے توں
بھانویں ہووے ہاتھ ہاتھ ندی چندر بھاڳی
ہر ویلے مہینوال منٹھار نال آپݨے
ہر ویلے ہووے ساتھ ساتھ ندی چندر بھاڳی
چندر پچھانویں عاشقاں راہیں عشق والی
ہیر سیال دے جھلک والی ندی چندر بھاڳی
نال وصال دے ہر ویلے کہیں مزے والی
نال فراق دے ݙنگ والی ندی چندر بھاڳی
آݨ لڳاوے رانجھݨ آپݨے انگ ولا
سوہݨے آپݨے انگ والی ندی چندر بھاڳی
(چندر بھاڳی)
کوئی کیا ڄاݨے سبھ سوہݨیاں توں
ودھ سوہݨی ہے، ندی چندر بھاڳی
(کتھا سوہݨی)
اشو سئیں آپݨی ہک جاتر وچ سندھو دے پربھ دا پتہ لائے جو ”دریا کیندا“ ہے؟ دریا دا کیندے نال کیا تعلق تے رشتہ ہے؟ جہاں پناہ سئیں آپ ݙسیندن جو دریا کیندا ہے۔
ٻلھݨ توں کہیں پُچھ ݙٹھا ہے/ دریا کیندا/ سݨو بھائی سادھو/ دریا اوندا
جیندے نال ہے دل دریا دی/ دریا اوندا/ جیندے نال ہے کھل دریا دی/ کُمیاں وانگوں
کچھووآں وانگوں / گِھل دریا دی/ دریا اوندا/ جیندے نام ہے اکھ دریا دی
کنج دریا دی/ ݙس مائی مچھی دریا کیندا/ مچھی ٻولی/ دریا اوندا جو دریا دا
باقی ویندے راہ دا
(دریا کیندا)
اشو سئیں دی شاعری سندھ دریا دی شاعری ہے۔ انہاں شاعری دا ردھم تے موضوع سندھو سئیں توں گھدے۔ انہاں سندھ دریا دے نال نال ایں دریا دی وسوں ٻیٹ، شینھ، سارنگ، ٻلھݨ، ہنس، کونج، کیچ، کینجھر تے کچھی دی کتھا کر کے ایں وسوں نال محبت تے زمین زاد ہووݨ دا ثبوت ݙتے۔
اشو سندھ دے ٻانہہ ٻیل دریاواں چناں (چندر بھاڳی) دیاں لوڑھیاں کریندیں اوندی وسوں تے اوندے لوک عشقیہ کرداراں وچوں ہیر، سوہݨی دی کتھا کریندن۔ چندر بھاڳی دی لوڑھی وچ راوی تے کیسر دی کتھا وی شامل ہے۔
اشو سئیں ستلج دیاں لوڑھیاں بھریندیں ہوئیں، ستلج دی وسوں نور محل، ہرݨ تے ہاکڑا دی کتھا وی کریندن۔ اشو سئیں پراݨے استعاریاں کوں نویں رنگ اچ ورتیے، اشوہک عاشق وانگوں سوسوون نال آپݨی معشوق نال محبت دا اظہار کریندے، پر نہ او عاشق روایتی ہے تے نہ محبوب روایتی ہے۔
ایہ ہک بندے دی محبت آپݨی وسوں نال ہے، وسوں دی ہر ہک شئے نال ہے۔ اشو دی معشوق فطرت ہے تے او ایندا سچا تے کھرا عاشق ہے۔
ماحولیاتی سنگوڑ/ اختصار: (Ecological Shortness)
لکھوماحولیاتی نظام ہک توازن دا ناں ہے۔ ایندا توازن، ایندی برابری اوں ماحول دے واسیاں دے حق وچ چنڳی ہوندی ہے۔ ایہ توازن اوں ماحول دے واسیاں تے اوں ماحول دی ہر ہک شئے نال ای پورا تھیندے۔ کہیں ہک وی حیاتیے، نباتاتیے یا ول جماداتیے دا سنگوڑ ماحولیاتی توازن کوں خراب کر ݙیندے۔ اڄ دی دنیا دا ساݙے وانگوں ہک وݙا مسئلہ ماحولیاتی سنگوڑ دا ہے۔ اساݙے آسوں پاسوں دیاں کئی چیزاں ختم تھی ڳئین، کئی ختم تھینداں ویندن۔ اساݙی وسوں وچوں شینہہ مک ڳئے، جتا میں نظر نئیں آندے، ٻلھݨ تے کچھوں کمیاں کوں ماحولیاتی سنگوڑ کھادی ویندے۔ کئی پکھو نایاب تھی ڳئین، ہݨ جنگل ݙسدے نہیں۔ تہوں تاں:
ہاں ہسدا ویندے
ساہ ان رکدے ویندن
جنگل مینہ وسیندن
جنگل مکدے ویندن
(گوتم نال جھیڑا)
جنگل ہک پورا ”کرۂ حیات“ ہے جیندی وسوں ہک عالم پناہ ہے۔ شہراں دابے مہابہ ودھݨ، زرعی سماج دے بعد صنعتی سماج دا آپݨیاں پاڑاں کھنڈانوݨ اساݙے جنگلاں دے سنگوڑ دا موجب بݨیے۔ جنگلات دے سنگوڑ نال کئی حیاتیات مک ڳئین، زمین کوں ڈھا ڈھیر لڳن پئے ڳئی ہے۔ وݨاں دے گھٹ تھیوݨ نال پورا ماحولیاتی نظام متاثر تھئے، جنگل مکݨ نال بارشاں دا نظام متاثر تھی ڳئے، زمین ترامیں دی تھیندی ویندی ہے، زمین دے گرم تھیوݨ نال گرمی ودھ ڳئی ہے، ہݨ دریا سکدے ویندن، موسم بے موسم تھی تے آوݨ لڳ پئین، ہݨ گرمی آپݨے ویلے سر نال آندی ہے تے نہ ویندی ہے۔
ہک تحقیق مطابق ایں بھوئیں توں کئی آبی، جنگلی ہوائی مخلوق ختم تھیوݨ دے نیڑے ہے، ایں ویلے آبی مخلوق وچوں سندھ دریا دی اندھی ٻلھݨ کو معدومیت دا ہک وݙا خطرہ ہے۔ چیتے تے مارخور دا وی پابندی ہووݨ باوجود بے دردی نال شکار کیتا ویندے۔ ایں ویلھے پاکستان وچ ختم تھیوݨ دے نال پڄݨ آلے حیاتیات وچ پہاڑی نولوں، سنگ ماہی، اودبلائیں، بگ آئی ٻٹونا مچھی، مارکو پولو بھیݙ، بغلہ (سائبرین سارس) ڳیجھ، چتکبری ٻلی، نیلی بھیݙ، کالے ریچھ، بھورے بھولوں، لومبڑیاں، پینگوئن، سرفی طوطا، تے اڑیال دے نال نال کئی ٻئے جانور پکھو پرند ہَن۔ جیڑھے مک ستن یا ول مکݨ دے نیڑے ہن۔ (۹)
اشو سئیں ایں چیز دا ادراک رکھیندن جو ایں بھوئیں تے ہکو بندہ ای اہم کائینی، بلکہ بھوئیں دی ہر ہک شئے اہم ہے۔ ایں بندے دے رویے تے وحشی پن موجب کئی پکھو پرندے اساݙی وسوں کوں چھوڑ وی ڳئین۔ پکھیاں دا آپݨی بقا کیتے بندے وانگوں ہجرت کر ونڄݨ انسان دی انسانیت دی بجائے اوندی حیوانیت تے دلیل ہے۔
اشو سئیں دی نظم ”کتنے بغلے لمے دواݙ ڳئین، پکھیاں دے ہجرت دے دروہ کوں بیان کریندی ہے۔ ہُݨ چلکݨ جوڳیاں چڑیاں تے ݙیکھݨ جوڳا پکھو وی نئیں رہیا۔
اندروں سالہہ دھو آنکی پئی اے/ ٻاہروں سالہہ دھو آنکی پئی اے/ کھلی ہوا اِچ پکھݨوں ݙٹھیں
ٻہوں مد تھئی اے/ کہیں پاسوں کوئی تاکڑی کھلدی/ اساں وی ݙیہدے/ اساں وی ڳنڈدے
آپݨے نال اینویں آپ اݙیلوں / کتنے بغلے لمے دواݙ ڳئین
ٻلھݨ جیڑھا پاکستان دا قومی صمالیہ (کھیر ݙیوݨ آلا تے آپݨے ٻالاں کوں پلاوݨ آلا) جانور ہے۔ سندھ دریا دی ٻلھݨ (ݙولفن) کوں بقا دا ایں ویلھے سبھ توں وݙا خطرہ ہے۔ سندھ دریا دی ٻلھݨ دنیا دی نایاب ڈولفن ہے، جیڑھی صرف دریا سندھو وچ پاتی ویندی ہے۔ اشو سئیں پوری ”کتھا ٻلھݨ“ لکھ تے ایندے بچاوݨ دا اَہر کیتے۔
جوڑا ٻلہݨیں دا انہاں پاݨیاں تے
کتھوں آیا ہئی کتھاں ول ڳیا ہے
(کاں وسوں دا پکھی)
ایہ قدیم مِتھ ہے جو ہاکڑا دے سکݨ دا موجب وی ماحولیاتی سنگوڑ ہے۔ انسان موراں دا جوڑا ماریا ہئی جنہاں دی بد دعا نال ہاکڑا سک ڳیا تے ہاکڑا سکݨ نال انسان دی بربادی اوندے آپݨے ہتھوں ونڄ تھئی۔
کیا ݙیہدے ہیں جینویں ہݨیں ہݨیں
جوڑا موراں دا کہیں ماریا ہے
تہوں بھڑ تھی ڳئے ہِن کوٹ ایندے
تہوں ہاکڑا آہدن سک ڳیا ہے
(کتھا ہاکڑا)
دنیا کوں ہݨ جیڑھے ہک وݙے چیلنج دا سامݨا ہے او پاݨی دی کمی ہے۔ پاݨی گھٹ تھیندے ویندن، دریا مردے ویندن، دریا دا سک ونڄݨ، دریا دا مر ونڄݨ ہک دریا دی موت نئیں ہوندی، ایہ تاں پوری وسوں دی سارے ”کرۂ حیات“ دی موت ہوندی ہے۔ جیندا اشو سئیں کوں پورا ادراک ہے۔
ندی مردی ہے تاں سݨ مِترا
اکھیں مردیاں ہن دل مردی ہے
سونہہ مردی ہے وَسوں آپݨی دی
نیلے پاݨیاں دی کِھل مردی ہے
جوڑا ہنساں دا ہک ہنس مردا
پورے دریا دی جھل مردی ہے
کنہاں موئیاں دے اتبار کروں
اتبار کروں موئے دریا دا
(کتھا راوی)
دنیادی قدیم تہذیب سندھ وادی اساݙے سامݨے ہے، پاݨی دے ہارݨ نال او وسوں، او تہذیب اساں ہار ٻیٹھے ہیں۔
پاݨی ہار کے آپݨے ہک ݙو وستیاں نئیں
ہار ٻیٹھی پوری سندھ وادی ندی چندر بھاڳی
ہک ڈکٹیٹر ستلج دا سودا کر کے جݙاں اساݙی وسوں کوہئے حرام کریندے تاں ایں وسوں دی ہر شئے مر سمدی ہے۔ ستلج دے کھڑے پاݨی وچ جیڑھا نیلا تھی ڳئے، ہر شئے موئی نظر آندی ہے۔ ستلج دا پاݨی وی اینویں ڄاپدے جیویں دریا نئیں بندہ مویا پیاہووے۔
موئے بندے وانگوں پاݨی نیلا نیلا
سرہوں پیلی پیلی موئے بندے وانگوں
چندر لڑھدا آوے موئی مچھی وانگوں
موئی مچھی وانگوں تارا لڑھدا آوے
پیلاں پیندا آوے مور مویا جیویں
ہنس مویا جیویں نال ٹردا آوے
سار لاہندا آوے جیویں سادھو کوئی
جیویں جوگی کوئی جوگ جھردا آوے
موئے متراں وانگوں سارا سوہݨا جوہے
سارے سوہݨے دی کیویں کہاݨی کروں
(لوڑھی ستلج ۱)
ما بعد نو آبادیات، استعماریت دے ماحولیاتی اثرات:
لکھوماحولیاتی تے ما بعد نو آبادیاتی ݙوہائیں شعبے ہک ݙوجھے دی تفہیم وچ ٻہوں امداد کریندن۔ ایہ ݙوہیں مکتب فکر معاصر ادبی مطالعات دے فعال شعبے ہن۔ بد قسمتی نال انہاں وچ کار اتبار دا رشتہ نئیں لبھیا ڳیا۔ ما بعد نو آبادیات دے نقاداں ماحولیات ول ٻہوں گھٹ توجہ کیتی ہے۔ بھانویں ما بعد نو آبادیاتی تناظر ہووے یا موجودہ استعماریت یا سرمایہ داریت انہاں دے ماحولیات اتے ٻہوں گوڑھے اثرات ہن۔ ما بعد نو آبادیات ہووے یا ول استعماریت اے ݙوہائیں ”دوغلی جنسیت“ (Hybridity)تے ”رلی ملی“/ ”مخلوط ثقافت“ ول میلان رکھدن۔ جیڑھے ماحولیاتی ناقدین ہن ایہ تاریخی طور تے خالص جنسیت تے خالص ثقافت اتے زور ݙیندن۔ ماحولیات دا سارا زور خالص پن دے کلامیاں اُتے دے کنوارے پن (Virginwilderness)تے غیر منظم جاہیں دے بچاؤ اُتے ہوندے۔ ما بعد نو آبادیات تے استعماریت ادب کوں کھینڈیر تے وسیع پیمانے تے گھن ویندی ہے، جبکہ ماحولیات مقامی ادب کوں اولیت ݙیندی ہے۔ ما بعد نو آبادیاتی تے استعماری رویئے آفاقی تے بین الاقوامی روئیاں دی حمایت کریندن۔ ایہ ݙوہیں ٻہوں ویلے قومیت پرستی کوں ہدف تنقید بݨیندن۔ ماحولیاتی تنقید قوم پرستی تے مقامیت نال جڑی ہے۔ (۰۱) جݙاں انگریز ایں خطے کوں آپݨی نو آبادیات بݨائے تاں اوں اساݙے وسیب دی وسوں کوں برباد کیتے، کئی جنگلی حیاتیات دا شکار کر تے اوکوں مکا سَٹے۔ اتھوں درخت کپ کپ کے جہازاں دے لَݙ کے سَت سمندر پار پڄائے۔ بیراج بݨا کے، اساݙے دریاواں کوں ونڈ کے نہراں کڈھ کراہیں زراعت کوں ودھارا ݙے آپݨے اناج تے زر مبادلہ دیاں ضرورتاں پوریاں کِیتن۔ انگریز ایں بھوئیں تے سستی کپاہ رہویندا رہے، تے اوں کپاہ کوں آپݨے ملک وچ کپڑا بݨا تے ولدا ہندوستان تے ٻیاں ملکاں کوں مہنگا ویچیندا رہ ڳئے۔ انگریزاں اتھاں آ کراہیں اساݙے فطری باغ تے جنگل برباد کیتن، پر او آپݨیاں میماں واسطے کمپنی باغ بݨا ڳئین، جیڑھے اڄ وی کہیں نا کہیں شکل وچ موجود ہن۔ کمپنی باغ اساݙے نال تھئے ہوئے دروہ دی علامت ہن۔ نو آبادیات دے اثرات اشو لال ما بعد نو آبادیات دے دور وچ ونڄ ڳولین ہن۔
انہاں کمپنی باغ دے پکھیاں توں
ایہا ڳالھ ولا کوئی پچھ ݙیوے
کیہڑے صاحب نال سلامیاں وچ
وݨ وٹے ہن رُت وٹی نئیں
اڄاں درد اکھیندا ثابت ہے
اَڄاں پیڑ پراݨی کھٹی نئیں
ہک دھاڑ پچھانویں ڈھاڑ پئی
نویاں چھاوݨیاں مل کے پیندی ہے
کئی سالاں توں وسوں راوے دی
اونویں پُھل پئی نیلے چیندی ہے
(ملتان دی اݙیل)
سندھ دریا دی ایہ وادی ہر دور وچ ساوی سوکھی تے خوش حال رہی ہے۔ ایں دھرتی تے ہر دور وچ دَھݨ مال، روہی راوا آباد تے شادر ہن۔ ٻاہر دیاں طاقتاں مقامی بندے کوں وی غلام بݨائے تے ایندی وسوں کوں وی برباد کیتے نئیں۔ ایں وسوں دا بندہ ہمیش فطرت نال جڑیا رہے، اوں کݙاہیں شدت دا راہ نئیں پکڑیا۔ فطرت نال جڑ کے رہوݨ ای اوندی وݙی مزاحمت ہے۔
سُݨدے ہیں کوئی فوجاں لتھیئن/ راجاں تاجاں والیاں
کوٹ فصیلاں اُتے نچدن/ ہَنے گھوڑے سانگاں
بھاہ اشادی جھالر وچوں / چھݨدن دھاڑ پچھانویں / چن دی چودھر ݙاہڈیاں لیکھے
رات اساݙے نانویں / سرمیاں سیتی ساول ساکن/ دھرتی دھرم چھیڑایا
ساکوں ساݙی آپݨی مٹی/ پکھی واس بݨایا…… اساں ݙاند وساکھیاں والے
ماریے ڳئے بے خوندے/ زوروراں دے ہتھوں ساݙیاں / وسیاں شہر اموندھے
اساں وی جے ہَل دی اوڑ اِچ/ چا بارود رہیندے
ساݙے تن تے نیل نہ ہوندے/ برہوں ٻار نہ چیندے
(دھرتی تے دھاڑ دی پہلی رات)
مقامی بندہ آپݨی وسوں دا آدر کریندے او فطرت دیاں رمزاں رازاں توں ہر طرانویں واقف ہوندے۔ مقامی بندہ ہمیشاں ”حیات مرکزیت“ (Biocentrism)دا قائل ہے تے ٻاہروں آوݨ آلا بندہ ہمیش توں ”بشر مرکزیت“ (Anthropocentrism) دا قائل رہے۔ بلکہ اوں بشر تاں صرف آپݨے آپ کوں تے آپݨے قبیلے کوں منے۔ مقامی بندہ تاں اوندیاں نظراں وچ ہمیش راخس رہ ڳئے۔ اشو سئیں ڄاݨدن جو ایں دھرتی دے آیاں تے اتھوں دے ڄایاں وچ ٻہوں فرق ہے۔ کہیں تہذیب تے مٹی وچ رَل کے اوں دھرتی کوں سمجھا ونڄ سڳدے۔
کتھاں پور کے آپݨی ڄیر ڄݨے
آئے ول ویندن ڄائے ویندے نئیں
اتھاں آئے ہوئے تاں آوݨ دے
کہیں ساتھ اڳونہیں رہو وی سہی
ول سو ݙو سو دی اجرک دا
مل آپݨے نانویں پیؤ وی سہی
کینویں گھڑی ݙو گھڑی دے آئیاں تے
ایہ ݙیس کھلے نرموݨیاں دا
(کاں وسوں دا پکھی)
اس دھرتی اُتے کئی وݨ ایجھئیں منتقل کیتے ڳئین جیڑھے نو آبادکار وݨ ہن او مقامی درختاں نال نہ میل کھاندن تے نہ او اساݙی بھوئیں کیتے چنڳے ہن۔ انہاں وچوں ہک آسٹریلیائی وݨ سفیدہ (یوکلپٹس) ہے۔ جیڑھا اساݙی زمین کوں وی برباد کیتی ویندے تے اساݙے پاݨیاں کوں ہاتھی وانگوں سرکی ویندے۔ بی بی سی اردو دی تحقیق مطابق جئیں وی ایں وݨ کوں ایں بھوئیں تے کھنڈائے انہاں ظلم تے دشمناں کیتے۔ ایہ فطرت دا مقامی مرکز نئیں بلکہ درآمد شدہ فطرت ہے۔ ماحولیاتی تنقید وچ ایکوں ݙوڑا ماحولیاتی شعور/ (Enviromental Double Conciousness)آکھیا ویندے۔ راب فکسن، کن کیڈ دے حوالے نال لکھدن جو اوندے وݙ وݙیراں کوں برطانوی نو آبادیات Antiguaبھیج ݙتا ہئی، جݙاں او واپس آئے تاں او آپݨے نال اوپرے وݨ تے جانور وی نال گھن تے آئے ول ایہ پورے جزیرے وچ کھنڈ ڳئے۔ (۱۱) اینویں ایہ سفیدہ وی ایں وسوں تے نو آبادکار ہے۔ جئیں ایں بھوئیں، ایندے پاݨیاں نال تے ݙوجھے وݨاں نال نو آباد کاراں آلا رویہ ورتیے۔جیڑھی بھوئیں تے پہلے ای کال کریہہ تے تَس ہووے اتھاں ایجھئیں وݨ کوں کھنڈاونوݨ ایں بھوئیں تے دھاڑا ہے۔ ایہ اشو لال دا ݙوڑا ماحولیاتی شعور ہے جیہڑا سفیدے دے وݨ کوں نو آبادیات نال رلیندے۔
کتھاں خشبو جنگلی اَسوآں دی
رل ڳئی ہے نال سفیدیاں دے
(کاں وسوں دا پکھی)
مقامی بندہ تاں وسوں دیاں شئیں کوں اصلوں شکار نہ کریندا ہا، او ماس کھانوݨ پاپ سمجھدا ہا۔ ایہ ما بعد نو آبادیاتی فکر غالب ہے یا ول نویں استعماریت دا زور ہے جو اڄ وی کتھائیں شکار پچھوں اوہو نو آبادیات آلی ہَیٹ، بندوخ تے کالے ٻوٹ کھڑن تھے۔ نو آبادیات انگریز دی شکل وچ ساݙے تے مسلط رہی ہے یا مقامی طور تے ڄاݨ بُٖجھ تے اساکوں نویں نوآبادیات دے وات وچ ݙتا ڳئے، ہر دور دی نو آبادیات ایں وسوں تے وسوں دی ہر ہک شئے کوں بے دردی نال ہائے حرام کیتے۔ ایں وسوں دے روہی راوے تھل دمان کوں بُکھ تَس ݙے، شکار گاہیں بݨا تے برباد کیتا ڳئے۔
کوئی وستی ہے کیا ݙیہدے ہیں
کیا ݙیہدے ہیں کوئی آدم ہے
جیندا سݨدے ہاسے پرکھاں توں
بھوئیں نال آپݨے بھگوان والا
خاکی ہیٹ والا انگریز وانگوں
مونڈھے نال بندوخ دی شان والا
وݙے ویلے دی انوں بانگ ملی
انوں سانگ تے سر، اساں کیا آہدے
(کتھاں سارنگ)
جیڑھی بے دردی نال ایں وسوں دے پکھیاں، جانوراں دا شکار کیتا ویندا پئے، او شکار کرݨ آلا انسان گھٹ تے درندہ ڈھیر ڄاپدے۔ ایہ استعماری تے بشر مرکز سماج ہے، جیڑھا آپݨے ڈیڈھ دی دوزخ بھرݨ کیتے ایں وسوں کوں بے دردی نال شکار کریندے۔ اشو لال ایں انسانی بربریت دی سارنگ دی زبانوں ٻہوں مزمت کریندن۔ اشو سئیں دی شاعری ساریاں مخلوقات دا آدر سکھیندی ہے۔
بندے نال شکار دی ڳالھ وچوں
کوئی ڳالھ تاں نئیں اینویں ہوندا ہے
گھوڑیاں نال بھڄا کے مار ݙیوݨ
کتے چھوڑ ݙیوݨ کوئی ڳالھ تاں نئیں
کچے دھاڳے ہن آکھوں ساہ آپݨے
دھاڳے تروڑ ݙیوݨ کوئی ڳالھ تاں نئیں
بے زوراں تے سوہݨا سندھ سائیں
چھڑا زور ݙیوݨ کوئی ڳالھ تاں نئیں
(کتھا سارنگ)
ایں بربریت تے استعمار کوں آلہ کار بݨاوݨ آلا کلہا ہَیٹ، بندوخ ورزی تے کالے ٻوٹاں آلا ای نئیں، ایندے ٻانہہ ٻیلیاں وچ کئی وکاؤ لیڈر، کئی وکاؤ درباری مُلاں تے شاعر وی ہوندن۔ ایہ سارے کردار استعمار دے ٻانہہ ٻیلی بݨ تے ایں وسوں دا استحصال کرویندن۔ مفاداں تے پیساں اڳوں کئی منصب وکاؤ تے استعماریت دا آلہ کار بݨ ویندن۔
کیا ݙیہدے ہیں شاہی باغ اندر
شاہی بھوجݨ ہے، کیا ݙیہدے ہیں
جرنیل وی ہن کئی با وردی
کجھ با وردی ہن لیڈر وی
دستار پچھوں ٹھلھے مُلاں وی
لکیا ٻیٹھا ہا کوئی شاعر وی
ہک دنیا ہئی ہک دنیا وچ
وݙی ڳالھ ݙکھ دی ٻیٹھا ہا
سردار وی آپݨے ٻیلے دا
جݙاں کیتا ٻوٹی ٻوٹی درباریاں
(کتھا سارنگ)
…………………………….
ایں وسوں دے سردار شینھ دا بے دردی نال شکار کیتا ڳئے۔ انگریز تے سردار آپݨی بہادری ݙکھاوݨ سانگے شیر دے شکار وچ فخر محسوس کریندے ہَن۔ اساݙی وسوں وچ شینھ ہاتاں استعماری تے تخریبی قوتاں ݙر تے وسوں وچ وڑدیاں ہن۔ جݙاں دا وسوں دا شینھ موئے اشو لال ہݨ ایں وسوں کوں کٹھا کر کے آپݨی آپ حفاظت دا اَہر کریندے۔
چھڑا شینھ نئیں مردا ٻیلے دا
ٻیلے نال مرہیں دے راج پچھوں
وسوں راہندی نئیں نال آپݨے
جھل نال آپݨے جھل راہندی نئیں
کالے ٻوٹ ہوندن ساوا گھا ہوندے
ایہو سوچ کے دل ٻہوں ݙردا ہے
نال آپݨے جنگل ویڑھ ٻاہوؤں
بھوئیں نال آپݨے رنگ رنگ ٻاہوؤں
وٹے وٹے پچھوں بھاݨی بھاݨی پچھوں
اکھیں بݨ ٻاہوؤں کن بݨ ٻاہوؤں
جیویں مُشکی چیتا نال آپݨے
اکھیں ٻال کے آپݨیاں راہندا ہے
(کتھا شینھ)
اشو لال دی نظم ”مارشل لا“ استعماریت دے خلاف ہک وݙی مزاحمت ہے۔ انہاں استعماریت دے حربیاں کوں تے ایندے اثرات کوں فطرت اتے لاگو کر کے، فطرت دے گندرپ تے بد صورتی وچوں ݙکھائے نئیں۔ چن پکڑیا کھڑا ہے، جنگل ویݨ کریندے، اشو لال چندر کوں چھڑوانوݨ دا اَہر کریندن۔
ادھی راتیں چن پکڑیجے/ جنگل ویݨ کرے/ تازہ تازہ جڳدی چپ کن/ وستی روز ݙرے
پرے کتھائیں مرلی اُتے/ ݙکھ دی راندر سے/ ٻہوں پراݨی تانگھ اساݙی/ رستہ انت کرے
چن دی جان چھٹے
(مارشل لا)
مقامی بندے دا آپݨی وسوں اتے حق اصلوں کائینی رہیا ایہ سبھ مارکیٹ منڈی دی نظر تھی ڳئے۔ ہر شئے اُتے ٹھیکیداری دا پہرا ہے، مقامی بندہ صرف جینداٻدھل یا وَل ڄہاڑی دا مزدور ہے۔ اے قرن کثرہ (Cornucopia)دے حامل لوک ہن۔ جیڑھے مقامی بندے دے حق اُتے ݙاکا مار کے آپݨے کھیسے بھریندن۔ ایں طرانویں مقامی بندے کوں احساس ݙیوایا ویندے جواوندا کجھ وی کائینی، جو کجھ اوکوں ملدا پئے ایندے اتے ای او احسان وند تھیوے۔
ساݙا کجھ وی ساݙا ناہیں / نہ ہنجوں نہ آہیں / دریا پار وی جھوک نہ جنگل/ نہ پتݨ نہ راہیں
وت وساݙے پنݨ وے سائیں / روندے ونڄ درگاہیں
جیڑھا آپݨے من وچ ناہیں / او ناہیں او ناہیں
(چھیڑو ہتھ نہ مرلی)
اشو لال دا مجموعہ ”چھیڑو ہتھ نہ مرلی“ اصل وچ مقامی بندے دی بے کسی تے بے وسی دا قصہ ہے۔ ایہ او چھیڑو ہے جیندے ہتھوں اوندی مرلی (اوندا فن، ہنر، کم) کھس گھدا ڳئے۔ اشو سئیں خود آپ لکھدن جو:
”چھیڑو ہتھ نہ مرلی“ دیاں نظماں دی ایہ پھپھوڑ میݙے ذاتی نسٹلجیا دے نال نال میݙے وسیب تے اوندی محرومی دا اجتماعی نسٹلجیا وی ہے۔ جیکوں میں آپݨی پنڈوں چݨݨ دی سک نال ولا سرمی کیتے تے مارشل لاء اچ جوان تھیاں۔ چھیڑو ہتھ نہ مرلی ”کیہلاں، کٹاݨیاں، مہاݨیاں تے کنگراں (اڄ دے معناں وچ ورکنگ کلاس) دی شاعری اے جئیں کنوں اوندا سارا سوہݨپ چھک کراہیں اوپر حوالے کیتا ڳئے۔“ (۲۱)
استعمار اساݙے پاݨیاں دا سودا کر ݙتے، تے باقی بچدے پاݨیاں دے آپݨی مرضی موجب رخ موڑ ݙتن۔ ایندے پاݨیاں تے مٹی اُتے غیراں دا قبضہ ہے۔ نہراں اساݙے دریاواں کیتے زہراں توں گھٹ نئیں۔ انہاں اساݙیاں دریاواں کوں ونڈ گھدے۔ جیندے نال دریاواں دے قدرتی لانگھے مک ڳئین۔ دریا ہک نیلی لکیر ان بچیئے، ایندی وسوں سُنگڑ ڳئی ہے۔ ایہ سارا کردار استعماریت تے سرمایہ داریت دا ہے، جئیں آپݨے نفع تے مفاد اڳوں اساݙیاں دریاواں تے وسوں کوں برباد کر چھوڑیے۔
کالے قبضے اڳوں تیݙے پاݨی کتھاں
تیݙی مٹی کتھاں کالے قبضے اڳوں
نہر در نہر توں، زہر در زہر تئیں
بھوئیں بیمار تھئی ساویاں کݨکاں پچھوں
چار کنڈے کتھاں اُچے ٹٻے اُتے
ڄال کملی کتھاں چار کنڈیاں پچھوں
نیل ڳائیں متوں مویا آواز ݙے
مویا آواز ݙے کالے ہرݨاں متوں
تیݙی شاہی کتھاں تیݙی شاہی پچھوں
محل ماڑیاں کتھاں، بھوئیں بنگلے کتھاں
(لوڑھی ستلج: ۶)
کیپٹل ازم تے سماجی،ماحولیاتی مارکسیت:
لکھوسماجی تے ماحولیاتی مارکسیت ماحول دی تباہی دا سبب غلبے دی منطق کوں قرار ݙیندی ہے۔ ”غلبہ“، ”طبقاتی فرق“، ”بندے دے ہتھوں بندے دی تباہی“ تے ”فطرت دی تباہی“ ایہ سبھ سماجی تے ماحولیاتی مارکسیت دا موضوع ہن۔ ایں طرز دے مطالعے وچ مختلف طبقات دے آپس دے رشتیاں کوں سامݨے رکھ تے انہاں دا ماحولیات اُتے اثرات دا جائزہ گھدا ویندے۔ (۱۳) سماجی ماحولیات اتے ماحولیاتی مارکسیت دے حامل مفکرین (Cornucopia)اتے متفق ہن۔ ماحولیاتی نظام وچ سرمایہ دی غیر مساوی تقسیم وانگوں وسائل دی قلت تے فضلات کوں جذب کرݨ دی صلاحیت ختم تھیندی پئی ہے۔ ماحول دی غیر مساویت، اوندا عام توازن او بھانویں ماحولیاتی اثاثیاں دی ونڈ دی شکل وچ ہووے، بھانویں ماحولیات دی آلودگی دی شکل وچ ہووے۔ یا ول فطرت دی گور اتے غیر فطری زندگی دا اسارا ہووے،ایہ ساریاں صورتاں ماحولیاتی ناقدین کوں سماجی تے مارکسی نقطہ نظر نال ماحول کوں ݙیکھݨ تے مجبور کریندن۔ قلت بھانویں سرمائے دی ہووے یا ول فطرت دے کہیں جزو دی، او سادہ معروضی حقیقت اصلوں کائینی۔ ہر شئے کمرشلائز تھی ڳئی ہے۔ سرمایہ دار فطرت کوں تباہ کریندا ویندے، ٹھیکیداری نظام دریاواں دے پاݨی تے مٹی ویچݨ شروع کر ݙتی ہے۔ وسوں دی ہر شئے مارکیٹ منڈی دی نظر تھی ڳئی ہے۔ بھوئیں واسیاں دے نال نال بھوئیں دا استحصال وی جاری ہے۔
ایہو ڄاݨدے ہاسے پُرکھاں توں
مٹی وکدی نئیں، پاݨی وکدے نئیں
کوئی کیا سمجھے اساں کیا آکھوں
مٹی کیا تھئی ہے، پاݨی کیا تھئے ہن
کتھاں کوٹھے جیݙیاں کوندراں دے
ݙینہہ نال پچھانویں ڈھل ڳئے ہن
جھر آپݨے نال جتامیاں دے
منجھیں رنگیاں نئیں، کنڈ کھیݙے نئیں
ہتھ مرلی نئیں، سوہݨاں سندھ سائیں
سر پٹکا نئیں، منجھ ݙیڈھے نئیں
کوئی ویلا ہا تیݙے ٻیلے دی
شینھ آپ مہاڳ چریندا ہا
(کتھا شینھ)
ایں سرمایہ داریت تے استعماریت کئی دریا، کئی آبادیاں ویچ مکائن۔ ستلج وانگوں راوی وی سرمایہ داریت دے نانویں ہائے حرام تھی ڳئی ہے۔ اشو سئیں استعماریت تے سرمایہ داریت دے رد وچ راوی دی کتھا کریندن۔
موئے دریا دی کتھاں کندھی اتے
کاں کٹھے ہن کیا ݙیہدے ہیں
کالے کانواں دے نروار پچھوں
نروار کھلیا وسوں آپݨی دا
اساں کیا کھویا گھڑی ٻہہ سوچوں
گھڑی ٻہہ سوچوں اساں پایا کیا
بھلا ویچ کے روح دی راوی کوں
ہتھیں تخت لہور دے کیا آیا
چھڑی نہر آئی وچوں زہر بھری
اچے برج آئے جنہاں ݙھے ونڄݨاں
(کتھا راوی)
………………………..
انسان تے خاص کر سرمایہ داریت اساݙی زمین توں جنگل مکا کے ایکوں ننگا کر ݙتے جیندے نال ”زمین دا تپ“/ گلوبل ”وارمنگ“ ودھ ڳئی ہے۔ زمین دے تپݨ نال گرمی ودھی ہے ایں گرمی دی وجہ کار برف دے گلیشئر تیزی نال پگھردے ویندن۔
نوح دا طوفان تاں نئیں؟
نئیں بابا
روہ دی مینجھ پنگھر دی پئی ہے
گلیشیئر پگھرݨ نال سمندر اساݙے اچے تھی آئین جیندی وجہ توں زمین سمندر وچ آ کے گھٹدی ویندی ہے۔ بھوئیں کوں پاݨی کھاندا ویندے۔ گلیشیئر پگھرݨ نال سمندر ودھدے ویندن تے زمین سنگڑدی ویندی ہے۔
بے کنار اندھارے اڳوں
نکی جیݙی زمین
او وی چھڑا ہک طوفان جوڳی
وݙی وݙائی
ݙو طوفاناں جوڳی
اتنی چھوٹی دنیا
(سمندر چڑھدا آندے)
شہر انسان دی فطرت توں وکھ تھیوݨ دا علامیہ ہے۔ شہر دی زندگی فطرت اتے تسلط ہے۔ جیہڑا فطرت دی گور تے اُچا تھی کے ابھردے۔ اشو لال کوں شہر دی سنگری زندگی چنگی نئیں لڳدی۔ او شہر توں ٻیٹ توڑیں ہک لمبی وتھ ݙیکھݨ چاہندن۔ انہاں کوں فطرت آپݨے ول چھکیندی ہے۔ انہاں کوں شاہراں توں پرے فطرت دی جھولی وچ سکون ملدے۔ او شاہراں تے دیہاتاں وچ قائم وتھ کوں ہمیشہ وتھ وچ ای ݙیکھݨ چاہندن۔
کالی سمنٹ نال اسارے ہوئے
اوں شاہر تو آپݨے ٻیٹ تائیں
ایہا وتھ آپݨی گھݨیاں دی
پنج صدیاں دی شالا وتھ رہوے
ایں وتھ وچوں کہیں ݙینہہ ولا
سو ݙینہاں دا ہک ݙینہہ آوے
ساوا ݙیݙر ول کھوہ آپݨے دا
اوں شہر دے سرتے ونڄ ٻاہوے
(کتھا ٻیٹ)
شہر بے مہابے ودھدے ویندن، ایہ شہرجنگل تے وسوں کوں سساروانگوں ہڑپ ویندے کریندن۔ ہک شہر وچوں ٻیا شہر بݨدا ویندے، آبادی وی بے مہابا ودھدی ویندی ہے۔روحانیت غائب ہے۔ بندہ مادیت پرست تھی ڳئے۔ ہݨ تاں شہراں دی وتھ ملدی ویندی ہے۔ کئی کئی کوہ پروبھرے شاہر ہک ݙوجھے نال جُڑدے ویندن۔ ایں وتھ دا مکݨ ”فطرت دا مکݨ“ ہے۔
ہک شاہر وچوں ہک شاہر ٻیا
نویں روز ݙکھالی ݙیندا ہے
نہ وسوں پراݨی ہوندی ہے
نہ لوک پراݨے ہوندے ہن
(کاں وسوں دا پکھی)
ایں صنعتی تے مشینی دور بندے کوں فطرت توں پرے کر ݙتے، بندہ آپݨے آپ کنوں وی پرے تھی ڳئے۔ ٻیٹاں وچ وستیاں وچ جیہڑا سکون ہئی، ہݨ او وی زرعی مشینری دی نظر تھی ڳئے۔ اشو لال کوں پیڑاں دا ٹرکار وی سمݨ نئیں ݙیندا۔ صنعتی دور دے خرافات توں ٻیٹ ٻیلے وی محفوظ کائینی۔
اتے پیڑاں دے ٹرکار پچھوں
جیں مندر گھدی ہے، گھل آپݨی
جھل آپݨی جھلاریں دی
جئیں مار ݙتی ہے کھل آپݨی
(کتھا ٻیٹ)
صنعتاں تے شہراں دے ودھݨ تے کھنڈݨ نال فطرت کوں ہک وݙا خطرہ آلودگی کنوں تھی ڳئے۔ شہر تے صنعتاں آپݨا کڄپ تے زہریلے مادے دریاواں وچ سٹ ݙیندن۔ جیندے نال آبی حیات مردی مکدی ویندی اے۔آلودگی نال راوی گندے نالے وچ وٹیڄ ڳئے۔ سندھ وچ حیدر آباد دا سیوریج سٹا ویندا پئے۔ ایہ آلودگی ماحولیاتی توازن کوں ٻہوں بری طرانویں خراب کریندی پئی اے۔ اشو سئیں آبی آلودگی ول توجہ کر ویندن۔
گندے نالے جتنی عزت وی
جیں بخشی نئیں، اوں شاہر اڳوں
کلہی رہ ڳئی ہے اکھیں نال آپݨے
انہاں پلکاں تے ہنج راوی دی
نئیں ݙس پوندی کیں کوہ کھادی
نیلی نال آپݨے منجھ راوی دی
پیرے میل رکھوں کتھاں متراں دے
کتھا کروں کتھا ونڄ راوی دی
ہنج پاݨیاں نال حضوری وچ
کوئی پاݨی آپݨا ہووے تاں
(کتھا راوی)
ہݨ لوکاں وچ پہلے آلا سماجی تعلق نئیں رہ ڳیا۔ نہ لوک ہک ݙوجھے نال ملدے ہن، ناں حال پچھدے ہن۔ وستیاں شاہراں وچ بدلݨ پئے ڳئین۔ جݙاں دے لوڈ سپیکر آئن لوک ݙوریاں طراں اچا سݨݨ پئے ڳئین۔ پہلے نغاریاں دا اعلان ݙتے ویندے ہن۔ ہݨ اوہو کم سپیکر توں گدھا ویندے۔ گَݙیاں، مشیناں تے سپیکراں دے آلا تے شور نال صوتی آلودگی ودھ ڳئی ہے۔ ہݨ کیتی ڳال کنیں نئیں سنڑیندی۔
کوئی ویلا ڄݨے/ وستیاں نال اینویں شاہر وسا کے/ لاؤڈ سپیکراں اتے خلقت
اچا سݨدی اے/ بے وقتے راتیں ٻوہے کھڑکدن/ شور اڳوں تھی/ ٻہوں اٻالہی ٹو اڳوں تھی
ہݨ تاں پچھلے کئی سالاں توں / کوئی نئیں پچھدا/ خیر تاں ہے؟
(اینویں دے کہیں نیل اݙیلوں)
اے بندہ دریاواں کوں مکیندا ویندے۔ بچدیاں کوں کوہتراکریندا ویندے۔ ایندے کولوں کوئی شئے نی بچ سڳدی ایہ سرمایہ دار ای ہے جیہڑا بندے دے نال نال فطرت دا وی استحصال کریندے۔
دریا ٻولیا/ میکوں نئیں پتہ آدم زادہ/ کون بلاں اے/ جیڑھا میکوں سرکی ویندے
میکوں تاں ٻس اتنا علم ہے/ ہنس بادشاہ/ دریا کوہدرا/ دنیا کوہدری
”ہنس نہ کوہدرا کھائے“
(قصے دا ولا قصہ)
بندہ اتھائیں توڑیں نئیں رہیا، اوں تسلط تے غلبے کیتے بمب بارود تے اسلحہ بݨائے۔ اوں جنت جھیئں ایں دنیا کوں ایندے واسیاں کیتے دوزخ بݨا ݙتے۔ ایں بھوئیں دا واسی پاڳل تے جنونی تھی ڳئے، جیڑھا ایں بھوئیں تے آپݨے علاوہ کہیں کوں ݙیکھݨ نی چاہنداں۔
سبھ توں پہلے پکھیاں کوں / ایہ پتہ لڳیا/ بھوئیں پاڳل تھی ڳئی اے
چؤ دھار/ ہک لال اندھاری/ بارود دی بُو/ رت دی ہواڑ
ݙینبھوآں دا مینہ/ رات ݙینھ/ کڑاکے، لسکاں / تراہمام…… تراہمام……
(سورج مکھی اڄاں وی مٹھ نئیں کھولی)
ہک بامیان ای نئیں، غلبے دی منطق ساری دنیاں کوں جہنم بݨا ݙتے ہݨ ہر پاسوں ماس دے سڑݨ دی یا ول بارود دی بُو آندی ہے، او بھانویں کشمیر، فلسطین، شام، عراق، پاکستان یا ول افغانستان ہووے۔
سݨو فقیر و کتھا اساݙی/ جنت وانگوں سوہݨی ساݙے بامیان دی وادی
تھی اے بم بارود حوالے/ سود حوالے/ کن ڳیا کونجاں
دھوں اندھار اسمان پچھانویں / سرمیاں ویڑھ کے/ اساں تاں ٻس ستے ٻدھ کوں
ݙیہدے رہ ڳئے/ کاسے اندر/ کوئی صدقہ خیرات نئیں باقی/ بم بارود اے
(ٻدھا نہ جاڳیا)
جیویں جو مزدوراں دے پیداواری ذرائع تے مالکاں وچ ہک کشمکش ہے۔ جیویں جو سرمایہ دار مزدور دی پیدا کیتی ہوئی ڈھیر پیداوار کوں آپ جھپ گھندے۔ استحصال دی ایہ صورت تے اوندا رویہ ماحول نال وی اونویں ہے۔ ماحولیات وچ وی ایہ طبقہ طبقاتی فرق، سہولتاں دے فقدان، ماحول دی بربادی تے آلودگی دا سبب بݨدے۔ ماحولیاتی مارکسیت ہک اشتراکی معاشرے دا خواب شرمندہ تعبیر کرݨ چاہندی ہے۔ جیہڑا غالب آ تے ماحولیاتی تباہی، معاشی استحصال، جنگ تے پدرسری نظام جھیئں مظاہر کوں کمزور کر ݙیسے۔ ماحولیاتی مارکسیت حرص دی بجائے ضرورت تے مبنی ہک منصوبہ بند معیشت دا تصور پیش کریندی اے۔ ایں توں سماجی ماحولیات ہک غیر درجاتی تے لا مرکز معاشرے کوں رواج ݙیندی ہے۔ سماجی ماحولیات غلبے تے طاقت دیاں ساریاں رشتیاں کوں ہر طرانویں دے معاشرے کیتے خطرہ قرار ݙیندی اے۔
منظر نگاری (Land Scap Writing):
لکھومنظر کہیں ہک زمین دے ٹوٹے تے اوندے وچ وسݨ آلی پوری فطرت دا ہوندے۔ ماحولیات وچ فطرت نگاری توں ہٹ تے ہݨ منظر نگاری دی اصطلاح پیش کیتی ویندی ہے۔ فطرت نگاری وچ حیاتیاتی تے نباتاتی مخلوق کوں رَلا ݙتا ویندے۔ منظر نگاری اوں توں ودھ درگھی ہوئی اصطلاح ہے۔ جیندے وچ بندے سمیت ساری مخلوق سما ویندی ہے۔ منظر بندے دے اڳوں پچھوں موجود ہوندے ایہ بندے دے آپݨے ݙیکھݨ اتے ہے جو او کینویں ݙیہدے۔
اشو لال دی شاعری وچ منظر دے نال نال اوں منظر دی حسیت وی سامݨے آندی ہے۔ قاری اوں منظر کوں ہکو ݙیہدا ای نئیں بلکہ محسوس وی کریندے۔
دھمی ویلے/ آپ دی آپ الاوݨ والا/ جنگل چپ اے
چڑیاں کوں چھݨکاوݨ والا/ جنگل چپ اے/ چپ ای چپ اے
مینہ رسیا ݙس کون مناوے/ لال سائیں
(کلس تے کال کڑچھی ٻولی)
اشو سئیں دی منظر نگاری وچ ہک عجب رومانس ہے جو اینویں ڄاپدے جو بندہ نندر تے جاڳ دی کہیں وچلی کیفیت وچوں گزر کے اوں منظر کوں ݙیہدا پیا ہووے یا ول کوئی چندر وکی رات دا کوئی خواب ہووے، جیہڑا آن کے اکھیں وچ وس ڳیا ہووے۔
چندر پچھانویں چٹیاں کھیر کپاہیں دا
خواب سنواں کوئی منظر ہے چودھار آپݨے
گھاٹی آپݨی نندر پچھوں کہیں آنند وچ
ݙونگھا نیلا ساگر ہے ندی چندر بھاڳی
پیریں پندھ ہے چاک آپݨے دے نانویں دا
سر آپݨے دے گھاگھر ہے، ندی چندر بھاڳی
کھوہ آپݨے دے ہر پاسوں کئی میلاں تئیں
کھوہ آپݨے دا ناگر ہے، ندی چندر بھاڳی
خالی آپݨی جھولی ہے، کیا ݙیہدے ہیں
خالی آپݨی چھاڳل ہے، ندی چندر بھاڳی
(لوڑھی چندر بھاڳی: ۹)
انہاں دی منظر نگاری بندے تے فطرت کوں کٹھا کر کے پیش کریندی ہے۔ بندے نال فطرت دا پورا ساتھ، تال میل تے بھاؤ ہے۔ پیر نال پیر رلا تے، مونڈھے نال مونڈھے جوڑ تے خوشکالیاں پیندی تے رل نچدی ہے، اینویں ای ایہا فطرت بندے نال رل روندی تے مکاݨی تھیندی ہے۔ اشو لال دے منظراں وچوں فطرت یا ول بندے وچوں کہیں ہک کوں کڈھݨ ممکن کائینی۔
ہنساں وانگوں لال سئیں دا روضہئ
روضے نال مراقبے اندر ڄالیں
نیلیاں تاں جیویں جھال فنا دی نیلی
ساویاں تاں جیویں انت سمندر ڄالیں
چندر وساکھ دے آݨ فقیر کھݙایا
نچ کے ہویاں مست قلندر ڄالیں
ڄالیں نال کہیں رات کروں ہا ڳالھیں
ڈھولک اتے کھیݙ فقیر اللہ دا
(لاہرے)
………………..
میخائل باختن دے مطابق منظر توں مراد فطرت دی وسعت پذیری ہے، بندہ جتھوں توڑیں تے جو ݙیکھ سڳے۔ اشو لال منظر کوں وسعت ݙتی ہے۔ او عام بندے توں ہٹ تے چیزاں کوں ݙیہدے تے پیش کریندے۔
مظاہر پسندی (Animism):
مظاہر پسندی دا فلسفہ بندے دے نال نال سارے جمادات، حیوانات تے نباتات کوں ذی روح قرار ݙیندی ہے۔ ایہ ساریاں شئیں کلام کرݨ دے نال نال فہم دی صلاحیت وی رکھیندن۔ ایہ اچھائی یا ول برائی دے متعلق بندے نال ابلاغ دی صلاحیت وی رکھیندن۔ بندیاں توں انج، پہاڑاں، آبشاراں، ہوا، پکھی پرندے مچھیاں تے جنگلی ناہراں دی وی آپݨی ہک خاص زبان ہے۔ فطرت کوں جیندا تے ناطق سمجھݨ نال ایں فلسفے دے اثرات بندے تے اوندے سماجی طرز عمل اتے ٻہوں ڳوڑھے ہن۔ جیندے نال فطرت کوں آدر تے تکریم ملی ہے۔ (۴۱) ایں طرانویں فلسفہ ماحولیات ہک نویں زبان سکھݨ دے مترادف ہے۔ جیڑھی فطرت دی زبان ہے۔ اشو لال سندھ دریا دی زبان سکھی تے اونکوں استعاراتی انداز وچ ورتیا وی ہے۔ انہاں دریائے سندھ تے اوندی وسوں دی زبان سمجھی ہے تے نال ای ایں وسوں دے جذبات، لُکے مقصد تے تکلیفاں کوں محسوس وی کیتے۔ انہاں دریا سندھ، چناں، راوی، ستلج دی تے ایندی وسوں ”ٻیٹ“، شینھ، سارنگ، ٻلھݨ، ہنس، کونج، کیچ، کینجھر، کچھی، ہرن، ہاکڑا، نور محل، نیل کنٹھ، جنگل، بغلے، مور، سورج مکھی دی زبان سمجھی وی ہے تے الائی وی ہے۔ اشو سئیں دی آپݨی شاعری وی سندھو دے الا وچ ہے۔لکھدن:
”ݙوہڑے وانگوں، ٹپے دی غمگین سادگی Planitive Simpliaty کافی کلام دی روانی سندھ وادی دا خاص مزاج پئی آندی ہے…… ایہ او ردھم اے جیندی لوڑ دریاواں نال ٹردی آندی ہے۔“ (۵۱)
اشو لال آپݨی شاعری کوں سندھ دریا دی موسیقی دی بجائے اوندی روانی دا سہارا گھندن۔ اشو سئیں وسوں دی ہر شئے دی ٻولی سمجھ تے اوندے نال کلام کریندن تے ولدا ݙیندن۔ ٻلھݨ بندے نال ایں کلام کریندی ہے۔
تیکوں شوہ من کے سوہݨاں سندھ سائیں
سوہݨاں سندھ سائیں تیکوں ورمن کے
نمھی دریس سکھی تیݙے پاݨیاں توں
تیݙے پاݨیاں توں مٹھے گیت سکھے
کوئی سݨے تاں اڄ وی آندے ہن
ساکوں لاہرے چندر کھݙاوݨ دے
(کتھا ٻلھݨ)
اشو لال اپݨی شاعری دی زبان بارے لکھدن:
”میکوں ایندی زبان کہیں ڈکشنری اچوں نئیں لدھی بلکہ ایہ زبان سندھ ساگر نال اڄاں جیندی اے۔ جیندے نال کھیݙ کے لوڑھیاں پا کے وݙا تھیاں۔ ایندے ہک دریا جمنا دی مݨ تے آپݨی وستی ہئی۔ جیندی اݙیل اچوں لوڑھیاں دا ولا آغاز کیتم۔ کلہر کہار دے نیلے موراں توں تمردے گھاٹے ساوے جنگلاں تئیں ایہ دیوتا کینویں تراݙدا ہا، اڄ چپ سادھ کے ستا پئے۔ ایندے پیٹ اچوں ایندے ناں ڳیاں دیاں وسوں ہنساں وانگوں، پاڑھیاں وانگوں، ٻلھݨیں وانگوں مکدی ویندی اے۔ ایہ لوڑھیاں پیندیں لاہرے کھیݙدیں میکوں اینویں لڳیا جیویں ایں وجد اچوں تمام دے تمام سندھ ساگر میکوں آپݨے نال ولیٹھ کے لوڑھ گھدا ہووے۔“ (۱۴)۔
سندھ ساگر نال ہمیشاں دے ݙوجھے درشن وچ ”آدپربھ“ آلے حصے وچ ”قصے دا ولا قصہ“ ماحولیاتی تے خاص کر مظاہر پسندی دے حوالے نال ٻہوں اہم ہے۔ ٻڈھڑی اماں اکاں داڳڑ گاݙا جو کے ساری کاٹھ لڳی وسوں کوں جڳاوݨ پئی ویندی ہے۔ ایں قصے وچ کئی کردار آندن جیڑھے ہک ݙوجھے نال کلام کریندن تے مسئلیاں کوں سمجھیندے وی ہن۔ انہاں کرداراں وچ ککڑ، گیدڑ، نولو، راکھشس، نیل کنٹھ، جنگل، دریا راج ہنس، ٻوہڑ، تے کئی ٻئے وسوں دے چرند پرند آپس وچ ٻولیندے تے احساس کریندے نظردن۔ جݙاں جنگل آپݨی زبان چولیندے تاں ایہ لفظ نکلدن جیڑھے ”بشر مرکزیت“ دے رد وچ ہن تے بشر مرکزیت دیاں خرابیاں کوں وی نشابر کریندن۔
اتنا سݨ کے/ جنگل رڄ ارمانی ہویا/ رب دی سؤں ہے/ میکوں نئیں پتہ
ہوا گھلے تاں بو بارود دی آوے/ لکڑ کھاوے، لوہا کھاوے
ٻلی کھاوے، چوہا کھاوے/ میں کیا ڄاݨاں آدم زادہ کوݨ بلاں ہے
(قصے دا ولا قصہ)
شروع دا بندہ فطرت کوں پڑھدا ہا تے کلام کریندا ہا، اڄ فطرت دی جاہ متن کوں پڑھیا ویندے۔ مظاہر پسندی دا عقیدہ ماحولیات دے فلسفے کوں قوت ݙیندے۔ ہک بندہ ماحول تے فطرت دی جݙاں ہر شئے کوں جیندا جاڳدا ڄاݨدے اوندے نال الویندے تاں ول او کیویں ایں ماحول دی کہیں وی شئے کوں نقصان پڄا سڳدے؟
فلسفہ وحدت الوجود تے ماحولیات:
مظاہر پسندی وانگوں فلسفہ وحدت الوجود وی اصل وچ ماحولیات دے فلسفے کوں تقویت ݙیندے۔ جݙاں کوئی صوفی ایہ آکھیندے جو بندے دے روپ تے پکھو، وݨ، دریا تے سارے مظاہر دے روپ وچ خدا ݙسدے۔ ایندا مطلب ایہ اصلوں نئیں ہوندا جو او بندے کوں یا ول کہیں مظاہر کوں خدا دے درجے تے فائز کریندا پیا ہوندے بلکہ اوندا مقصد تاں اوں شئے وچ خدا دا روپ بہروپ لبھ کے، اوں شئے دا آدر کرݨا ہوندے تے اونکوں تکریم ݙیوݨ ہوندے۔ اشو سئیں دی شاعری وچ وحدت الوجود دے فلسفہ فطرت دے آدر تے ایندی حفاظت کیتے آندے۔ اشو لال پرہلاد بھگت دی زبانوں اکھویندن جیہڑا سندھ وادی دا پہلا وحدت الوجودی صوفی ہے۔ جیندا تعلق ملتان نال ہئی۔ اوندا پیؤ اونکوں آہدے میں تیکوں قتل کرینداں، سݙ آپݨے خدا کوں جو تیکوں بچاوے تاں پرہلاد آپݨے پیو کوں ولدا ݙیندے۔
سݙݨ دی لوڑھ کیا ہے/ اللہ تاں جا پجاہ ہے/ پکھیاں دے آلہݨے وچ
آوی دے لوٹے وچ/ ایں مُن دے وچ وی اللہ/ اوں تھمب دے وچ اللہ
اللہ تاں انت باطن/ اللہ تاں انت ظاہر/ اللہ تاں جاہ پجاہ ہے
(کتھا پرھلاد بھگت)
اشو سئیں کوں ہر ککھی، لکھی، پاݨی پکھی تے ہاتھی مکھی وچوں ذات حقیقی دی ذات ڄاپدی ہے۔ ایں سانگے او ہر شئے دا آدر کریندن:
بھانویں ککھی ہووے
بھانویں لکھی ہووے
بھانویں پاݨی ہووے
بھانویں پکھی ہووے
بھانویں ہاتھی ہووے
بھانویں مکھی ہووے
بھانویں پن ہووے
بھانویں پاپ ہووے
سبھ آپ ہووے
(سبھ آپ ہووے)
اشو لال وحدت الوجود دی اوں منزل توڑیں ونڄ اپڑدن جتھاں ”من وتو“ دے رولے ختم تھی ویندن۔ ثنویت دی جاہ وحدت مل کھڑائیں انہاں دے شعراں نال فطرت وچوں ڄاپدی ہے۔ بھانویں عشق مجازی ہووے یا ول عشق حقیقی، اشو لال دی شاعری وچ ہر ݙوہائیں شکلیں وچ فطرت دا آدر ݙسدے۔
پپلاں دے پتر اساں، لائیاں دے ٻور اساں
نال دی نال اساں، دور دی دور اساں
صبح دے تارے اندر، ایں جگ سارے اندر
ہر ویلے نال ہوندے، سئیں دے حضور اساں
ݙکھݨ دی ہیل جیویں، ہر جاہ لڳدی ہووے
ہر جاہ ݙسدا ہووے، چندر دا نور اساں
وسے اروار سڄݨ، پھلاں دی کار سڄݨ
فانی سنسار اڳوں، پار دا پور اساں
(لاہرے)
اشو لال گوتم بدھ دی فکروچوں وی فطرت تے ایں فطرت دی ہر ہک شئے دے آدر دا فلسفہ کشید کیتے۔ من دے کترام کوں صفا کر کے ای اپݨی وسوں تے ماحول کوں ستھرا رکھ سڳدے ہیں۔
جے تئیں کوہترا من ھِ اپݨا
جے تئیں کوہترا ویہڑا
تیڈفے نال وی ہمدوں جھیڑا
اپݨے نال وی جھیڑا
(گوتم نال جھیڑا)
اشو لال دا تصور شعر تے انہاں دی شاعری:
لکھواشو لال دی شاعری فطرت دے سوہݨپ نال سنگھری ہوئی اے۔ انہاں دا شعر آپݨی بھوئیں وچوں، آپݨے دریاواں وچوں جنم گھِندے۔ اشو لال دی شاعری ”مقامی ادب“ (Regional literature)دا حصہ وی ہے، جیڑھا آپݨی ثقافت تے جغرافیے وچوں پیدا تھیندے، انہاں دی شاعری مقامی ادب توں ودھ ”مقاماتی ادب“ (Literature of Place)ہے۔ ”مقاماتی ادب“ دا سروکار ماحولیات تے فطرت نال ہوندے۔ اشو لال مقاماتی ادب سانگے آپݨی بھوئیں تے بھوئیں دی ہر ہک شئے نال محبت، جڑت، احترام تے قربت تے ماحولیاتی تحفظ کوں آپݨی شاعری وچ اچا کیتے۔ اشو لال شاعری تے شاعر بارے ݙسیندن:
”پھل دے سوہݨپ کوں سوتراں ݙکھاوݨ دی مجبوری شاعری نال ٻہوں پراݨی پئی آندی ہے۔ مہا بھارت دا رزمیہ اٹھارہاں پربھاں دی جاہ اٹھارہاں ستراں وچ وی بیان تھی سڳدا ہا۔ پر ایہ تاں ویاس جی دا کمال ہے، جئیں ایہ جنگ سوتراں کھیٖڈی اے۔ مقامی ثقافتاں راہیں سنگھار دا ایہ ویلا آہدن اڄاں رخصت نئیں تھیا۔“ (۱۷)
اشو سئیں آپݨی شاعری نال سنگھار دے ایں ویلے کوں ودھارا ݙتے۔ انہاں آپݨی شاعری نال وی ݙسائے جو شاعری کینویں ہوندی ہے، تے شعر کتھوں نسردے۔ ایں سانگے، اشو دا تصور شعر ڄاݨݨ کیتے ”نظم کیویں ہوندی اے“ ٻہوں اہم ہے۔ او ݙسیندن جو ”نظم کیویں ہوندی اے“۔
وستیاں وٹوں وستی اے
شاہراں وٹے شاہر اے
دریا وٹوں دریا اے
لاہراں وٹے لاہر اے
ہتھ آپݨے دا میل اے
پیر آپݨے دی جتی اے
ݙیکھو تاں اینویں جاگدی اے
ݙیکھو متاں اینویں ستی اے
ہنساں وچوں ہنس اے
مٹیاں وچوں مٹی اے
جیویں کناں سݨی اے
جیویں اکھیں ݙٹھی اے
جیویں لوک ہوندے ہن
جیویں لوک نئیں ہوندے
(نظم کیویں ہوندی ءِ)
اشو لال دی شاعری سندھ وادی دی شاعری ہے۔ انہاں دی شاعری کوں سارے رنگ، سارے استعارے آپݨی بھوئیں وچوں نصیب تھئین۔
اشو لال شاعری کوں خوابیں نال رلیندے، کجھ ہتھ آندن تے کجھ نئیں آندے۔ شاعری سنگھار، سوہݨپ تے موسیقی تے ترنم نال بھری رمز ہے، جینکوں سراں دے رَس وچ گھولیا ونڄ سڳدے۔ شاعری کہیں انقلابی دا ݙانگ سوٹا نئیں بھلکہ اے ایجھئیں وݨ وانگوہے، جیندا پھل تے چھاں ہک بندوخ کولوں وی وَدھ اوندی مزاحمت بݨدن۔ نظم اینویں بݨدی ہے جیویں ہک ٻیڑی بݨدی ہے۔ نظم اینویں محسوس تھیندی ہے جینویں خوشی غمی محسوس تھیوے۔(۱۸) شاعری فطرت دے بے پناں رنگاں وچوں ہک رنگ ہے، ہک روپ ہے۔ اشو سئیں خود لکھدن:
”سندھ وادی والے مادری رنگ جتنے استعارے استعمال کریندے انہاں وچوں چندر، پاݨی، پیر پندھ، رستہ، روح، دل، اکھ، پار…… میݙی شاعری اچ ولا ولا ورتیندے آندن۔ گوتم سائیں دی مہربان پناہ اچوں ٻاہر آیم تاں کاں وسوں دا پکھی بݨ کے، میݙے اڳوں ایہ سوال ٻیٹھا کریندا ہا جو ݙس فقیرا ”منتخب آریاوی جمالیات“ دی بالادستی اڳوں چٹا کینویں سوہݨا اے؟ کالا کینویں کوڑھا تے کوہترا اے؟…… ٻانبھݨ کینویں دیوتا دے منہ اچوں پیدا تھئے تے ایں دھرتی دے اصل وسنیک…… کینویں دیوتا دے پیراں دا ورݨ ان؟ ہمالہ توں سمندر تئیں سندھ وادی (سرائیکی وسیب جیندا دل اے) نال تاریخی ݙڈھپ اچوں شاعری صرف اݙیلاں تے جھلاریاں نال ای لنگھ سڳدی ہئی، سو ایندا کجھ مواد جیہڑا تاریخ اچوں سدھا سامݨا لنگھدا ہا، میں کڈھ ݙتے۔ ایہ اݙیلاں سندھ وادی دا عام درشن (Generel view)اِن۔ سندھ وادی دا خاص درشن لوڑھیاں تے جاتر (درگاہیں دا میوزک) اے۔ ”پربھ جوگ“ توں ”پربھ دھمال“ تئیں ایہ لاہرے درگاہیں تے فقیراں کوں کھݙیندے، انت سخی شہباز قلندر دی درگاہ تے خالی ونڄ کریندن۔“ (۱۹)
اشو لال فقیر دی شاعری دے کئی رنگاں وچوں ہک رنگ ماحولیاتی وی ہے۔ انہاں دی شاعری آپݨی وسوں، آپݨی بھوئیں وچوں نسردی ہے۔ جیکوں آپݨی بھوئیں توں، ایں بھوئیں دے ماحول توں انجھ کر تے نئیں ݙٹھا ونڄ سڳدا۔ انہاں دی شاعری سندھ دریا تے اوندی وسوں دی شاعری ہے۔ جیندے وچ بندے وانگوں وسوں دی ہر نکی وݙی شئے دا آدر ہے۔ انہاں دی شاعری دا ردھم فطرت توں مستعار ہے۔ انہاں دے استعارے مقامی تے فطرت نال جڑے ہوئے ہن۔ ماحولیات اشو دی شاعری دا ہک وݙا حوالہ بݨ تے نسردے تے نشابر تھیندے۔
کتاباں
لکھو- گوتم نال جھیڑا
- ابنارمل
*
نمونہ کلام
لکھوکهیݙوں ها کهݙاوں ہا
خوشیاں ونڈآوں ہا
پهلاں دی چنگیر اچ
مندریاں لکاوں ہا
آپ تےملاپ دی
ریت چا بهلائی وی
نرے پرے روپ دی
کندهہ چا بنائی وی...!!!
جھولی وچ سبھ کُجھ
لکھوجھولی وچ سبھ کُجھ
جھولی وچ کُجھ نئیں
کہیں تے وی ݙوہ نئیں
کہیں تے وی ہُج نئیں
مِل پئی تاں مِل پئی
لنـگھݨی تاں لنـگھݨی
سِـر نئیں چاوݨا
مُونہوں نئیں مَنگݨی
(اشو لال فقیر)
کتاب '' گوتم نال جھیڑا
کتھاں پارلڈ گئے ہن لوک مترا
لکھوکتھاں پارلڈ گئے ہن لوک مترا
خالی پئی اے دل والی جھوک مترا
بھلا تھیوی کنڈ پچھوسڈمارکے
ویندے پئےہیں رستہ نہ روک مترا
اکھیں وچوں ہری بھری اکھ ڈُس پئی
کنڈ والے نیل تھئے سوک مترا
سردرسرجتھاں ساہ ہار کے
ویل درویل ساکوں ہوک مترا
اشولال دا کلام
جاگ سویلے
لکھوصبح دا ولا شام دا ویلا
نال اپنے الہام دا ویلا
چھت اپنی تے آن لتھا ھے
شام توں پہلے شام دا ویلا
امن دا ویلا امن دی راہیں
سنگ راہیں سنگرام دا ویلا
کرشن دا ویلا رادھا نانویں
سیتا نانویں رام دا ویلا
اٹھی سبھاگا جاگ سویلے
(اشولال)
مِسمے پئے ہیں
لکھومِسمے پئے ہیں وَل ہِک واری مچّوں ہا
بھانبڑ بنڑ کے بھاہ دے اُتّے نچّوں ہا
نچدے نچدے سب ارمان مِٹا ݙیوں ہا
وَل اے بھاہ مِسما ݙیوں ہا
ڈاکٹر اَشُّو لال فقیر
اللہ بادشاہ وو
لکھواللہ بادشاہ وو
آندیاں دی جھوک اے
ویندیاں دا راہ وو
اللہ بادشاہ وو
جندڑی نمانی، کملی سیانی
پل وچ ہے پانی
پل وچ تاں بھاء وو
اللہ بادشاہ وو
سانولی جھنگ دی، درشن منگدی
آمل رانجھن، میر ملاح وو
اللہ بادشاہ وو
اکھیں وچ ساگر، سر اتے گھاگھر
من وچ تیکوں ملن دا چاہ وو
اللہ بادشاہ وو
( اشولال)
چندر مُکھی
لکھوچندر مُکھی
رستے لدھی مُورت آں
بُت وِچ سئیں دی صُورت آں
دریاواں دی مَݨ ہوندی
چھان٘ہیں بھریا وَݨ ہوندی
ٻان٘ہیں کھول کھڑیندی میں
سئیں کُوں پار پُچیندی میں
وَس فقیراں پئے ڳئی آں
قِصے دے وِچ رہ ڳئی آں
فانی بندہ
لکھوفانی بندہ کَتھا کرے کیا ہووݨ دی
ہووݨ نال نہ ہووݨ تاں کوئی ہوندا نئیں
اَساں تاں نال ہوا دے ہر جاہ ہوندے ہیں
ہووݨ والا اپݨی جاہ تے ہوندا نئیں
ہِک ہِک کر کے ویلا وَڳلی رکھدا ہے
جوڑا جوڑا کر کے ساکُوں جوندا نئیں
لکھاں سالاں بعد وی کتنا تھوڑا ہے
ڄتنا ہووے جِیوݨ پُورا پوندا نئیں
میلے کپڑے وَل وَل ٻیٹھا دھوندا ہے
دھووݨ والا اندر اپݨا دھوندا نئیں
غزل
لکھوساوی ساوی ککری اُتے.... پیلے پیلے بگ ڈھولݨاں
اساں مناں لوک سدھے تساں مناں ٹھگ ڈھولݨاں
مینھ پیا پلیاں اُتے.................پھلاں اُتے کلیاں اُتے
نمھی نمھی اندروں ولا، دُکھ پئی اے اگ ڈھولݨاں
اکھیاں دی سُونہہ ماہی وے، رُس پیوں توں ماہی وے
اساں تاں فقیراں کنوں........ رُس پیا جگ ڈھولݨاں
نئوں، ݙاہ چندر کتھاں....... سَت اَٹھ سال کتھاں
عمراں دی عمراں گئی، تیݙے نانویں لگ ڈھولݨاں
سندھو تیݙے پتر اساں..... سندھو تیݙے بال اساں
تیݙے نانویں لاج سبھو، تیݙے نانویں پگ ڈھولݨاں
اشو لال
کتھا ہنس
لکھوکوئی جھیڑا ہئی جیندا انت ہویا
کوئی وسوں ہئی جھیری رہ نئیں گئی
اساں کاں کالے کتھاں ہووݨ دا
اتبار ونڄا کے ٻیٹھے ہیں
کیہرے پار دی آکھوں سک راہیں
اروار ونڄا کے ٻیٹھے ہیں
ہک وستی نئیں ݙو وستیاں نئیں
سو شہر ونڄا کے ٻیٹھے ہیں
کتھاں ہرے بھرے انھاں ٻیلیاں دے
سردار ونڄا کے ٻیٹھے ہیں
نہی سدھ پوندی سوہݨاں سندھ سائیں
تھئے ہنس جدا کیویں پاݨیاں توں
تھئے ہنس جدا اوویں پاݨیاں توں
جیویں پاݨیاں ہووے کھیر جدا
جیویں ٻال جدا ما اپݨی توں
جیویں بھیݨ توں اپݨے ویر جدا
نہی پتا جو غیر ہے گھات دے وچ
پچھوں گھمیاں گھمیاں انھاں لائیاں دے
چٹی شکل وٹا کے بغلیاں دی
نیڑے تھی آیا کوئی تولھیاں تے
کیہڑے آدم دے اتبار پچھوں
اتبار کیتا اساں آدم دا
کوئی سو ݙو سو دا ساتھ ہوسی
اساں جگ پردیساں ہنساں دا
ایویں کل دی گالھ ہے ٻیلے وچ
ودے کھیݙدے ہاسے چندر تلے
ڳچیاں مونڈھے سٹ کے پاݨیاں تے
ادھے جاگدے ہوئے ادھے ستے ہوئے
کھنب کھتے ہوئے کھنب ہوندیاں وی
اکھیں ہوندیاں وی اکھیں متے ہوئے
تیݙی پریت پچھوں سوہݨاں سندھ سائیں
اساں ہنس نا ہوئے جیویں کتے ہوئے
وݙے ویہلے دی انوں بانگ ملی
انوں سب دے سب اساں مارے ڳئے
نانویں ہنساں دے بھانویں جو ہویا
اساں اپݨے نال قبول کیتا
دل ݙکھیا نئیں کہیں درد اڳوں
کہیں درد اڳوں روح رنجی نئیں
پچھوں بہوں ݙونگھی وسموری دے
بت ݙسیا نئیں , اکھ ہنڄی نئیں
پاݨی تھاہریا نئیں انھاں کھنباں تے
انہاں کھنباں تے مٹی تھاہری نئیں
اونویں اج وی پاک دے پاک اساں
اݙ پووں تاں افلاک اساں
کتھاں رت اپݨی سوہݨاں سندھ سائیں
تیݙے ناں دے پھل بݨائے ہن
انھاں پاݨیاں تے کہیں شام سمے
کہیں شام سمے انھاں پاݨیاں توں
انھاں کریاں توں رتے چیتراں وچ
رتے چیتراں نال گلاباں توں
انھاں چنیاں توں سر اپݨے دیاں
ڳل اپݨے دیاں انھاں چولیاں توں
سیئں سیئں کریندیاں نال اپݨے
نمھی ہیل گھلے تاں لائیاں توں
اوہے لال لہو دے پھل مترا
کوئی چݨ ݙیکھے ول جی پوسوں
اشو لال فقیر
ٻیا ڈیکھو
لکھوحوالہ جات تے حواشی
لکھو۱۔ انجم، زاہد حسین، ”فرہنگِ ماحولیات“، لاہور، اردو سائنس بورڈ، ۲۱۸ء، ص: ۱، ۲
۲۔ عتیق اللہ، ”ماحولیاتی ادب مطالعہ“، مشمولہ، تسطیر، شمارہ نمبر ۷/ اپریل، ۲۰۱۹ء، ص: ۳۴۵
۳۔ اورنگ زیب نیازی، ڈاکٹر، ”ماحولیاتی تنقید: نظریہ اور عمل“، لاہور، اردو سائنس بورڈ، ۲۰۱۹ء، ص: ۷،۸
۴۔ اشو لال، ”سندھ ساگر نال ہمیشاں“ (پہلا درشن)، لہور، شرکت پریس، ۲۰۰۲ء، ص: ۷
۵۔ ایضاً، ص: ۹
۶۔ کرسٹو فرمینز، ”خاموشی اور فطرت“، مشمولہ: ”ماحولیاتی تنقید: نظریہ اور عمل“، مترجم، ڈاکٹر اورنگ زیب نیازی، لاہور، اردو سائنس بورڈ، ۲۰۱۹ء، ص: ۴۳، ۴۴
۷۔ فریڈ ہٹیرس، ”جب دریا سوکھ جاتے ہیں“ لاہور: مشعل بکس، ۲۰۱۸ء، ص: ۳۸
۸۔ اشو لال سندھ ”ساگر نال ہمیشاں“ (پہلا درشن)، ص: ۷
۹۔ انجم، زاہد حسین، ”فرہنگ ماحولیات“، لاہور: اردو سائنس بورڈ، ۲۰۱۸ء، ص: ۴۳
۱۰۔ راب فکسن، ”ماحولیات اور ما بعد نو آبادیات“، مشمولہ: ”ماحولیاتی تنقید نظریہ اور عمل“، ص: ۱۴۹
۱۱۔ ایضاً، ص: ۲۵۰
۱۲۔ اشو لال فقیر، چھیڑو ہتھ نہ مرلی“، لاہور:سانجھ پبلی کیشنز، ۱۹۸۹ء، ص: ۱۰، ۱۱
۱۳۔ گریگ گیرارڈ، ”ماحولیاتی تانیثیت، ماحولیاتی مارکسیت اور سماجی ماحولیات“، مشمولہ: ”ماحولیاتی تنقید نظریہ اور عمل“، ص: ۲۹۲
۱۴۔ کرسٹو فرمینز، ”فطرت اور خاموشی“، مشمولہ: ماحولیاتی تنقید: نظریہ اور عمل“، ص: ۵۲
۱۵۔ اشو لال، ”سندھ ساگر نال ہمیشاں“ (پہلا درشن)، ص: ۰۱
۱۶۔ ایضاً، ص: ۷،۸
۱۷۔ ایضاً، ص: ۷
۱۸۔ نعیم کلاسرا، ڈاکٹر، ”اشو دی نظم تے اوندا علامتی پس منظر“، مشمولہ: ”وسوں ویہڑے“ (اشو لال نمبر)، شمارہ نمبر ۳۲، وسوں واݨ، محبوب تابش، شادن لُنڈ، نومبر ۲۰۱۹ء،ص: ۶،۷
۱۹۔ ایضاً، ص: ۸، ۹
مصادر و منابع
لکھو۱۔ اشو لال فقیر، ”چھیڑو ہتھ نہ مرلی“، لہور، سانجھ پبلی کیشنز،۱۹۸۹ء
۲۔ اشو لال، ”گوتم نال جھیڑا“، ملتان، بیکن بکس، ۱۹۹۵ء
۳۔ اشو لال، ”کاں وسوں دا پکھی“، ملتان، بیکن بکس، ۱۹۸۹ء
۴۔ اشو لال، ”سندھ ساگر نال ہمیشاں“ (پہلا درشن)، لہور، شرکت پریس، ۲۰۰۲ء
۵۔ اشو لال، سندھ ساگر نال ہمیشاں، (ݙوجھا درشن)، دیرہ اسماعیل خاں، سپت سندھو، ۲۰۱۸ء