ترقی اچوں غیر ترقی دا ویلا اتے مقامی خدشات۔۔۔
ترقی ٻہوں چنڳی شے ہے پر مقامی ثقافتاں نال ترقی دے ناں تے جو تھیندا آندے اوندا ریکارڈ تاریخ اچوں غائب ہے، کیوں جو مقامی ثقافتاں دے ہتھ کپݨ دا اے ریکارڈ واہر در واہر ݙڈھپ بارے ٻہوں کُجھ ڄاݨدے۔ مقامی اکثریت ہمیشاں توں اپݨے وچوں اے سمجھیندی آندی ہے جو اے ترقی سہولت توں ودھ اوندے کیتے چھڑی حیرانی دا باعث ہے۔ موٹر وے، کالا باغ ڈیم، گریٹر تھل کینال، چشمہ رائٹ بینک کینال، وغیرہ۔۔۔۔۔ تاں بلکل نال دی حیرانی ہے۔
شاید اے او ویلا نئیں جݙاں سوداگراں دے بہروپ وچ مقامی ہُنرونداں دے ہتھ کپݨے پوون۔ بلکہ اے تاں آہدن جمہوری کلچر دا پروردہ اڄوکا جدید ویلا ہے، جیہڑا مقامی ثقافتاں راہیں کالونئیل ازم دیاں ننواں شکلاں پیا وٹیندے، اتے مقامی اکثریت اڄ وی اونویں دی اونویں بے وس اتے مونجھی ماندی ہے جینکوں کئی ایمنسٹی انٹرنیشل یا ہیومن رائتس دی اکھ نئیں ݙیکھ پئی سڳدی۔ ڈویلپمنٹ دے ناں تے فنڈز مہیا کرݨ آلے سود خور ایں ڳالھ دی وی ضمانت گھندے ہوسن جو ترقی دے ناں تے مقامی ثقافتاں راہیں آبادی دا توازن خراب نہ تھیسی یا ایندے نال جوڑویں سیاسی اتے ثقافتی مسائل پیدا نہ تھیسن۔ پر ایندے اُلٹ مقامی ثقافتاں کوں "neo-phobic" آکھ کراہیں ترقی دی راہ وچ رکاوٹ فرض کر گیدھا ویندے۔ اے کوئی نئیں سُچیندا جو مقامی ثقافتاں راہیں اے "neo-phobic" واہر در واہر زور وری اڳوں اپݨی بقا سانگے انہاں دے دفاعی نظام دا حصہ ہوندے۔ اپݨی ݙچک اتے "Cultural Lag" دے باوجود سندھ وادی دے لوک وݙی کُشادگی نال اِنہاں واہراں کوں قبول کریندے آندن۔ انہاں شاید تانگھ اتے فاقے نال زندہ رہوݨ سکھ گیدھے۔ پر آہستہ آہستہ انہاں دی وسوں اِنہاں دے چارچوپھیروں غائب تھیندی ویندی ہے۔ اڄ تھل دا وارا ہے تاں کل روہی دا نمبر ہوسی۔
ترقی دے ناں تے ڈھیر ساریاں حیرانیاں اچوں ہک حیرانی گریٹر تھل کینال ہے، جیڑھی خوشحالی اتے روزگار دا وعدہ تاں کریندی ہے پر مقامی اکثریت راہیں ترقی بارے خدشات کوں دور نئیں کریندی۔ مقامی سوجھواݨ اینکوں شک دی نظر نال ݙیہدن۔
1. مظہر نواز جیڑھا تھل دا وسنیک ہے، آہدے جو ݙیکھ یار، تھل کوں پاݨی دی موت پئے مریندن۔
2. اکرم میراݨی جیڑھا "گریٹر تھل" دا مصنف ہے، اے سمجھدے جو اے چھڑا ترقی دے ناں تے رقبے ہتھیاوݨ دا سلسلہ ہے۔
3. مشتاق گاݙی دا خیال ہے جو ترقی توں ودھ اہم ڳالھ اے ہوندی ہے جو ایندے hazards دی چھاݨ بین کرݨ جینکوں ہمیشاں بعد اچ سوچیا ویندے۔
انیویں مقامی ادیباں، شاعراں دی ڈھیر ساری تعداد ہے جیہڑی ترقی کوں شک دی نظر نال ݙیہدی ہے۔ کیوں جو ایں ترقی دا پہلا مظالطہ ، مظیر عارف دے خیال اچ، تھل کوں روہی وانگوں بنجر اتے بے آباد فرض کر گھنݨ ہے۔ جبکہ مقامی اکثریت راہیں تھل ہک آباد تے زندہ حقیقت ہے، جیہڑیا صدیاں توں اپݨے تھلوچڑاں کوں پلیندا آندے اتے ہُݨ وی ایندے اندر اے صلاحیت موجود ہے جو پورے مُلک کوں چݨا، لائیو سٹال اتے لکڑی مُہیا کر سڳدے۔
چاہیدا تاں اے ہے جو جدید سائنسی ٹکنیک نال تھل دی ایں صلاحیت کوں ودھایا ویندا۔ ایندے پکھیاں، جانوراں کوں بچایا ویندا، اینکوں نیشنل ورثے دا درجہ ݙے کے محفوظ بݨایا ویندا۔ پر ایندے اُلٹ اینکوں ترقی دے ناں تے بنجر آکھ کراہیں کھیت کھلیاݨ دی شکل وچ ملیامیٹ کیتا ویندا پئے۔ پہلے مرحلے وچ کُپیں دے ذریعے ایندے درختاں کوں کوئلہ بݨایا ڳئے۔ کوئلہ بݨاوݨ آلے اے کُپ تھل اچ ہر جاہ تے ݙٹھے ونڄ سڳدن جیڑھے مقامی آبادیاں راہیں pollution دا باعث ہن جیڑھی کہیں ریاستی ایجنسی یا اِتھوں دے سیاسی مُہاندرے کوں نظر نئیں آندی۔ کہیں فورم ولوں کوئی ڈیمانسٹریشن یا واک دا اہتمام نئیں تھیا۔ ناں ای ایں ڳالھ کوں ترقی دی ترڄیحات وچ رکھیا ڳئے جو انہیں کوں بند کرایا ویندا۔ ایں خطرناک کم وچ ملوث لوکاں کیتے متبادل روزگار دا انتظام کیتا ویندا۔ ۔ پر ایہو ای فرض کیتا ڳئے جو تھل تاں بنجر اتے غیر آباد ہے۔ سو اینکوں مزید بنجر اتے غیر آباد تھیوݨ ݙیویجے۔ اڄاں مقامی آبادی pollution دی ایں مصیبت توں جانبر نہی پئی تھیندی جو پتہ لڳے "ویران" تھل کوں آباد کرݨ کیتے گریٹر تھل پئی آندی ہے۔ حقیقت تاں اے ہے جو "پاݨی دا کال ہے، پاݨی دا کال ہے" دا شور مچا کے سندھ دریا کوں محض ہک نہر اچ تبدیل کیتا ویندا پئے، جیڑھا کچھی سونے دی پچھی نال کݙاہیں سو لڑیاں اچ واہندا ہئی۔ کُجھ سوجھواݨاں دا اے خیال وی ہے جو اے کیوں نئیں سوچیا ویندا جو کُجھ مُدت پچھوں اِتھوں دیاں زمیناں وی اونویں سیم تھور نہ تھی ویسن جیویں اُتلے پنجاب اچ تھی چُکن؟ کیا ترقی دے ناں تے نہری نظام بھوئیں کوں مریندا اتے گُھٹیندا نئیں آندا؟ ممکن ہے اے سبھ خدشات سیاسی مواد دی حثیت رکھدے ہوون۔ وت وی اساں سرائیکی، پنجابی، اردو ادیباں دی اے ذمہ داری بݨدی ہے جو اپݨی حکمران elite دے اڳوں تھل دی ݙُکھ بھری کتھا رکھوں۔
تمام مُہذب دنیا اے سمجھیندی ہے جو اندھی ٻُلہݨ کوں، پاڑے کوں، ہرݨ کوں، ہنس کوں بچاوݨ دے کلچرل معنے کیا ہوندن۔ یا اے وی کہیں Green Peace دا صرف media play ہے؟ گلوبلائزیشن دے ناں تے مقامی ثقافتاں راہیں اِنہاں دی وسوں کوں جیویں ماریا ویندا پئے بالآخر بارود دا ڈھیر ثابت تھیسی۔ ھووݨاں تاں اے چاہیدا ہا جو ترقی بارے خدشات کوں دُور کیتا ویندا۔ تھل دی ثقافت، ایندے گیت، ایندی شاعری، ایندے پھل، پکھی، جانور محفوظ کیتے ویندے۔ ایندے وسݨیکاں تائیں جتھاں جتھاں او پئین، سہولتاں پُڄایاں ویندیاں۔ اینکوں نیشنل میوزیم دا “World Heritage” اعزاز نصیب ہوندا۔ کوئی اے پُچھ ݙیوے جو تھل مرݨ، کتاب مرݨ، دریا مرݨ، ہرݨ مرݨ، جنگل مرݨ دے کیا معنے ہوندن؟
کوئی خوشی ہے جیہڑی اپݨے نال منائی نئیں
کوئی غم ہے جیہڑا دل اپݨے تے رکھیا نئیں
کوئی تارہ ہئی وݙے ویلے دا ایہو تھل اپݨا
وچو ٹمک پیا اَکھ اپݨی دے کہیں تکیا نئیں
(اشو لال دا لکھیا ہویا اے مضمون سرائیکی ٻولی اتے لٹریچر دے جرنل "سُنڄاݨ" دے پیلھے نمبر 2001 وچ چھپیا ہئی)