ابنِ مسکویہ
ابنِ مسکوہ دا پورا ناں ابوعلی احمد بن محمد بن یعقوب مسکویہ ہے، اوہ 942ء وچ پیدا تھئے۔ انہاں کوں مورخین، موجودات عالم تے سائنسی نقطہ نظر نال بحث و تحقیق کرݨ والا حکیم، حیاتیات دا ماہرِ خصوصی، نباتات وچ زندگی دریافت کرݨ والا پہلا سائنس دان، زندگی دی تحقیق تے دماغی ارتقا دی تشریح تے درجہ بندی کرݨ والا، نباتات، علم سماجیات تے معاشرت دا محقق، علم تمدن تے ثقافت دے نکتے بیان کرݨ والا، علم نفسیات Psychology دا ماہرِخصوصی تسلیم کیتا ہے۔ بہت سارے مغربی مؤرخ تاں ابن مسکویہ کوں اخلاقیات Ethics تے روحانیت دا محقق تے مفکر، کامیاب شہری اصولاں دی تشکیل کرݨ والا علم اخلاق تے علمی کتاب دا عظیم مصنف وی قرار ݙیندے ہن۔
ذاتی حالات
لکھوابن مسکویہ اپݨے بچپن توں گھن کے بلوغت تک ہک لااُبالی قسم دے نوجوان ہن۔ جݙݨ حالات نے محبور کیتا تے حصولِ رزق دی فکر لاحق تھئی تاں انہاں کوں کیمیا گری وچ دلچسپی تھی گئی۔ سونا بݨاوݨ دے شوق وچ جابر بن حیان تے زکریا رازی دی تحریر کردہ کیمیا گری دی کتاباں پڑھنا شروع کیتیاں تے جیہڑا نسخہ سمجھ وچ آندا، اس تے تجربہ کر گھندے مگر ہمیشہ ناکامی دا منہ ݙیکھݨا پوندا۔ انہاں ناکامیاں نے انہاں کو جھنجھوڑ ݙتا تے انہاں وش یکایک ہک انقلابی تبدیلی آئی۔ انہاں دا شعور جاگ اٹھا۔ انہاں نے اپݨی آزاد روی ترک کیتی تے گوشہ نشین تھی کے علوم وفنون دا مطالعہ شروع کیتا۔ قدرت نے انہاں کوں بہترین قوتِ ذہن و فہم تے قوتِ فکر عطا کیتی ہئی.
علمی تے سائنسی خدمات
لکھوچنانچہ ہر علم و فن دا عمیق مطالعہ کیتا تے بہت جلد ادب و اخلاق، حکمت و فلسفہ غرض کہ ہر فن وچ یگانۂ روزگار بݨ کے نمودار تھئے۔ زندگی دے ارتقا دا نظریہ سب توں پہلے معلم ثانی ابو نصر فارابی نے پیش کیتا، ابن مسکویہ نے اس ک دی تشریح کیتی تے دلائل دے ذریعے ثابت کیتا۔ یورپ جݙݨ چوݙھویں صدی عیسوی وچ جاگا تے علم و فن دی طرف توجہ کرݨ لگا تاں مسلم ممالک دے علم و فن توں اس کافی فائدہ چاتا۔ ڈارون نے وی زندگی دے ارتقا دا نظریہ پیش کیتا، مگر ایہ اُس دا ذاتی نظریہ نہ ہئی، ایہ نظریہ تاں مسلم دانشور دنیا دے سامݨے پہلے پیش کر چکے ہن۔ ڈارون اٹھارویں صدی دا دانشور ہے تے ابن مسکویہ نے تے ابونصر فارابی نے انہاں نظریات کوں اٹھ نو سو سال پہلے پیش کر ݙتا ہئی۔ ڈارون دا نظریہ ارتقاء بالکل ابن مسکویہ دے نظریات دا چربہ ہے، ڈارون نے کوئی نویں ڳال نی آکھی، ہاں انسان کو باندر ضرور بݨا ݙتا۔ ابن مسکویہ نے تاریخ دی ہک کتاب ’’تجارت الامم‘‘ لکھی جینکوں طوفان نوح توں شروع کرکے 931ء تے ختم کیتا۔ انہاں دی ہک ٻئی کتاب ’’آداب والعرب والفرس‘‘ ہے جیہڑی ایرانیاں، عرباں، ہندواں، رومیاں تے مسلماناں دی تصانیف توں ماخوذ اقوال دا مجموعہ ہے۔ تریجھی مشہور کتاب ’’تہذیب الا خلاق‘‘ ہے، اس دا موضوع اخلاقیات ہے۔ [١]