کلام فریدؒ دی تفہیم وچ متن دی اہمیت
عنوان: کلام فریدؒ دی تفہیم وچ متن دی اہمیت
میݙے نزدیک خواجہ غلام فریدؒ ہک ایہ جیݙے وݙے سرائیکی شاعر ہن جینکوں دنیا دے وݙےوݙے شاعریں دےمقابلے وچ ٻلھایا وَنڄ سڳدے. لیکن ایندے نال میݙےواسطے حیرانی دی ڳالھ ایہ وی ہےجو پوری صدی گذرݨ دےبعد خواجہ فریدؒ دی شاعری دی تفہیم وچ کوئی قابل ذکرپیش رفت نئیں تھئی. کلام فریدؒ (سرائیکی) دیاں جتلا تشریحات اساݙےسامݨے آئن او روایتی تفہیم کنوں اڳوں تےنئیں ودھیاں.
آخر ایندی وجہ کیا ہے؟
میݙا خیال ہےجو ایہ سب تشریحات عام طور تےخواجہ فریدؒ دےصوفیانہ نظریات دےچودھارگھمدن. اتےکلام فریدؒدے متن دا آزادانہ مطالعہ عام طورتے ٻہوں گھٹ کیتا ڳئے.
خواجہ فریدؒ دی شاعری کوں کئی حصیں وچ ونڈیا ونڄ سڳدے
صوفیانہ شاعری
فریدݨ سئیں دی شاعری دا وݙا حصہ صوفیانہ شاعری اے جیرھی جو صوفیانہ نظریات دےحوالےنال شارحین ایندیاں تشریحات عام طورتےاپݨے من پسند اتےروایتی انداز وچ کیتن.
عاشقانہ تےرومانوی شاعری
ایہ وی اِتلا وَݙا حصہ اے جتلا صوفیانہ شاعری دا ہے. مگرعام طور تے رومانوی کرداریں کوں صوفیانہ علامتیں وچ ورتیا ڳئے.
منظر نگاری
ٻہوں ساریاں کافیاں ایندا نمونہ ہن اَتے کئی دی تشریح وی صوفیانہ فکر دےحوالےنال کیتی ڳئی اے.
انسانی سرگرمیں دی شاعری
آچݨوں رَل یار، وچ روہی دےرہندیاں دے علاوہ کئی ٻےوی نمونےہن مگر "آ چُݨوں رَل یار"دی تشریح صحرائےعرب اَتے اسلامی سرگرمیں دےحوالےنال کیتی ڳئی اے.
انسانی کردار دےحوالےنال
تھی تے ڳہلا اِت پوں تے"اَتے واتوں سمجھ اَلا"وغیرہ دی تشریح وی مذہب دی روشنی وچ کیتی اے. حالانکہ "اخلاقیات" انج ہک فلسفیانہ موضوع اے.
حیات انسانی دا فلسفیانہ تجزیہ
زندگی دےبےمعنویت اَتےموت دی اہمیت دےحوالےنال.
"جیوݨ دے ݙینہہ ڈھائی وویار"
اَتے ""تاں وی کیا تھی پیا""وغیرہ انھیں دی تشریح وی مذہبی حوالےنال کیتی گئی اے.
""تاں وی کیا تھی پیا""والی ساری کافی وچ "ہئی گم تھیوݨ مطلب"کنوں وی عدمیت دی بجائے " فنا فی اللہ" مراد گھن تےانسانی زندگی بارے بےمعنویت دے سارے فلسفے کوں رد کریندیں ہوئیں دنیا دی بےثباتی کوں تصوف نال جوڑ ݙتا ڳئے. حالانکہ وجود وی فکردا ایہ سب کنوں وݙا موضوع اے.
تشریح دےایں سارےانداز بارےمولانا نوراحمد خان فریدی فرمیندن" حضرت خواجہ غلام فریدؒ صاحب دیاں ساریاں کافیاں مضمون عشق،فلسفہ ءاوست تےہے. لیکن عشق دا ذکر کرݨ دےباوجود اوعاشقانہ کرداریں کوں وی صوفیانہ علامتیں دا رنگ ݙے ݙیندن اتے "تخت ہزارہ"کنوں مراد "عالم ارواح"اَتے "بھنبھور"کنوں مراد "مقام لاتعین" گھن گھندن.
حالانکہ ایں تشریح پچھوں خواجہ فریدؒ دی اپݨی کئی روایت یا ارشاد نظر نئی امدا. جیویں جو اُتے میں آکھیے"آ چݨوں رَل یار"دی تشریح علامہ محمداکبرصاحب مرحوم ریٹائرڈ جج ہائی کورٹ بہاولپور صحرائےعرب اتے تاریخ اسلام دے حوالےنال کیتی اے. ایویں شارحین دا ایہ شوق ہر جاہ تے ݙیکھݨ کوں ملدے. حتیٰ کہ
'"میݙا عشق وی توں "'
دی تشریح کریندیں ہوئیں مولانا عزیزالرحمٰن خان ایں کافی کوں ہمہ اوست دےنظریےنال وابستہ کرݙتے. لیکن دلچسپ ڳالھ ایہ وی ہےجو ایں نقطہ نظردےحامی کئی جاہیں تےآپت وچ متفق وی کائنی. ایں کافی دی شرح بارے سئیں طاہرمحمودکوریجہ اینکوں نعت دے زمرےوچ شامل کریندن.
ایں قسم دے شارحین دا آپت وچ اختلاف جاہ جاہ تے موجود ہے.
ایں شعر کوں ݙیکھو
نہ کوئی آدم نہ کوئی شیطاں
بݨ ڳئ ایہ کل کوڑ کہاݨی
دی شرح کریندیں ہوئیں مولانا عزیزالرحمٰن خان اہدن "آدم تےشیطان دا قصہ ہک غلط کہاݨی دی طرح مشہور تھی ڳئے. ورنہ آدم علیہ السلام دا علم معدن ذات الہٰی ہن تےشیطان دےانکار سجدہ تےوی عظمت الہٰی دی حفاظت دا پہلو مضمراے. طاہرمحمودکوریجہ سئیں ایندے معنی ایہ لکھدن "کتھوں دا آدم، کتھوں دا ابلیس اےساری علامتی کہاݨیاں ہن. مولانا نوراحمدخان فریدی ایندا مطالب ایہ بیان کریندن "'آدم یا شیطان یا با الفاظ دیگرخیروشر دی جنگ قصہ کہاݨی کنوں زیادہ اہمیت نئی رکھدی.
غیرصوفیانہ کلام کوں وی جیرھا خواجہ فرید خواجہ فریدؒ دے شخصی یا کہیں معروف رومان دےکردار دےحوالےنال آکھیا ڳئے. اونکوں وی تصوف دے حوالے نال گھدا ویندا رہ ڳئے.
مثال دےطور تے ایں شعر:
ݙکھڑیں کارݨ ڄائی ہم
سولیں سانگ سمائی ہم
کوں مولانا عزیزالرحمٰن خان "سلوک"دے مرحلیں نال وابستہ کریندن جݙاں جو سئیں طاہرمحمودکوریجہ اینکوں ایں معنی وچ نئیں گھندے ایویں
ویسوں سنجھ صباحیں
خالی رہسن جاہیں
دی تشریح وچ مولانا عزیزالرحمٰن محبوب حقیقی ݙو روانگی اَتےمنزل مقصودتائیں پُڄݨ دی ڳالھ کریندن حالانکہ ایہ کافی انسانی زندگی دےخاتمے دے ذکر نال تعلق رکھدی اے
اَتے پورے دیوان وچ موت بارے خواجہ فریدؒ دے مخصوص فلسفیانہ فکر "عدمیت" دے معنی ݙیندی اے جیرھا زندگی دےبےمعنویت نال وابستہ اے. ایں انداز دیں تشریحات نال پورا دیوان بھریا پئے. ایندا نتیجہ ایہ نکھتے جو خواجہ فریدؒ دی شاعری وچ معانی دےاݨ ڳݨت امکانات کوں محدود کرݙتاڳئے. جیندی وجہ کنوں اِتلا وݙےشاعردےکلام دی تفہیم دی ڳالھ اڳوں تےنئیں ٹُری.
ایں ساری صورتحال دی وجہ اےتھئی جو خواجہ فریدؒدے سرائیکی کلام دے متن دا آزادانہ مطالعہ پوری طرح نئیں کیتا ڳیا اَتےاوندےاُتےتصوف دی مخصوص چھاپ لا ݙتی ڳئی اے. حالانکہ اُنھیں دی صوفیانہ شاعری کوں وی مخصوص چھاپ کنیں ہَٹ تے پڑھیا وَنڄےتاں اوندے وچ معانی دےہزارہا پہلو پوشیدہ ہن. کیوں جو تصوف دے بذات خود اپݨے ہزاررنگ ہن اَتےاوندیاں مختلف تشریحات وی ہن.
مصنف دی شخصیت اَتےنظریات کنوں ذرا آزاد تھی تےتخلیق دےمتن دا آزادانہ مطالعہ اساݙے اُتےاُوندےبےشمار معنی نشابرکریندے اَتےہردور وچ حالات دے مطابق اپݨے آپ کوں قائم رکھدے.
ممکن اےایہ ڳالھ بعض قارئین واسطے حیرت دا سبب ہووے. لیکن حقیقت ایہ ہےجو دنیا دیں عظیم تخلیقات دا مطالعہ ہمیشہ متن دے آزاد مطالعےتےریہے.
مثال دےطور تے یونان دےٻہوں پُراݨےشاعر ہومر (اٹھویں صدی قبل مسیح) جیندی حیاتی بارے ٻہوں گھٹ معلوم حاصل ہن. اتنا طویل تےشاہکار تخلیقات دےمتن دا آزادانہ مطالعہ ایں ہے. جئیں ہُومر کوں ایہ جیݙا مقام ݙتے اَتے ہزاریں سالیں تائیں جِیندا وی رکھیے. ایندے علاوہ ادب دی تاریخ وچ کئی ٻیاں وی مثالاں موجود ہن. ویسےخود اساں کنیں سرائیکی لوک گیتیں اَتے اکھاݨاں دیاں مثالاں وی ہن. اُنھیں لوک گیتیں اَتے اَکھاݨیں دے صرف متن دےمطالعےای اِنھیں کوں زندہ رکھئیے. اَتےہرزمانےوچ اِنھیں دی اہمیت کوں نشابرکیتے. اَتےاُنھیں دی چس رَس تے دانش کنوں نسلاں متاثر تھیندیاں آئن، اگر اساں خواجہ فریدؒ دے متن کوں اِنھیں روایتی تشریحات کنوں آزاد کرگھنوں تاں وی او نہ صرف ہمیشہ زندہ رہسی بلکہ اوندے آزاد مطالعہ نال اوندیاں ہزاراں پرتاں وی اساݙے اُتےکھلسِن. اَتے او زمان مکان دی قید کنوں وی بلند برتر تھی ویسی.
متن دا آزادانہ مطالعہ
اَڄ دے دور دا سَبھ کنوں وݙا حقیقت پسندانہ مطالعہ اے. بلکہ حقیقتاً ہر دور وچ وی ریہے. کیوں جو ہرقسم دے متن وچ بےپناہ معنی ہوندن.
"متن دا قاری جیرھلے ہک متن کوں ولا ولا پڑھدے تاں او متن ہر دفعہ ہک نواں متن بݨ تے اوندے سامݨے آندے. اَتےاپݨےنویں معانی نشابُر کریندے. متن دی قرات دا ایہ عمل ݙو طرفہ ہوندے. حقیقتاً نہ کوئی معنی متن دے اندر ہوندن تےنہ ٻاہر. اَتے نہ قاری دےذہن وچ. بلکہ ایہ معانی قاری اتے متن دے درمیان رابطے دی وجہ کنوں پیدا تھیندن. بلکہ ایہ معانی ہک اینجھاں صورتاں بݨ ویندن جیرھیاں اُنھیں ݙوہیں دے رابطے نال اپݨےآپ کوں نشابر کریندن. کیوں جو بعض اوقات متن وچ جیرھیاں خالی جاہیں یا معانی دیاں گنجائش موجود ہوندن. اُنھیں کوں قاری خود پُر کریندے. اَتے اینجھے متن دا صرف ایہ کم ہوندے جو او قاری اُتےمعانی دےامکانات دے راہ کھولے. اَتے قاری دا کم ایہ ہوندے جو انھیں کوں اپݨی پکڑ وچ گھن آوے. اَتےمعانی دی باضابطہ تشکیل کرےبلکہ اوندے اندر وُسعت کوں پیدا کرے.
جُوں جوں قاری متن کوں پڑھدے ویندا تاں تاں چیزاں اپݨے معانی بدلدن ویندیاں. اگر متن دا نقطہ نظر قاری واسطے اجنبی. یا نا مانوس ہووےتاں قاری دے شعور کوں وی اپݨےاندر وسعت پیدا کرݨی ہوندی اے.
متن دے پڑھݨ دے ایں عمل وچ قاری کوں اوندے ماضی، رسم و روایات، معاشرتی انداز جیندے وچ او تخلیق تھیا ہوندے، ساریاں خارجی صورتاں اوں تخلیق وچ شامل تھی کراہیں پڑھݨ دے مسلسل عمل کوں کجھ کنوں کجھ بݨا ݙیندن. ایں طرح ایہ متن اپݨے کثیر الجہتی دے حوالے نال ایہو کجھ نئیں راہندا جیرھا اپݨی ساخت دے ویلھے ہا. اَتےایں طرح او بالکل ہک منفرد چیز بݨ ویندے. اَتے اوندے وچ ہک اینجھی وسعت آویندی اے جیندے نال او رولاں بارتھ (1915--1980)دےمطابق مصنف اپݨے متن وچوں غائب تھی ویندے اَتےقاری ظاہرتھی آندے بلکہ مخصوص لفظیں وچ 'جی'اُٹھدے
ایں طرح قاری دا وی ایہ فریضہ بݨ ویندے جو او متن دی سیر حاصل تشریح دا فریضہ سرانجام ݙیوے جیرھا متن وچ خالی جاہیں دی وجہ کنوں ہوندے. جیرھے قاری متن وچ موجود معانی دےامکانات کوں ڳول تےمنظر عام تےگھن آندے تاں ایہ مختلف قارئین دے حوالےنال مختلف تھیوݨ پئے ویندن. کیوں جو ہرقاری دا تجربہ ہک ٻئےکنوں مختلف ہوندے. ایندا نتیجہ اے نکلدےجو ہک متن دیاں مختلف تشریحات اساڈے سامݨے آندین.
متن دی تشریحات
کلام فریدؒ دےمتن دی تشریحات دی ہک مخصوص روایت کنوں انج تھی تے اوندے آزادانہ مطالعےدی روایت دا رواج پاتا ونجے. خواجہ فریدؒ دے متن دی قرات کروں تاں کم ازکم اُنھیں دےکلام دیاں تشریحاں ہک خاص نقطہ نظرتائیں محدود رہسن اَتےانھیں دے رومانوی کلام، منظرنگاری اَتے انسانی زندگی دیاں دلچسپیاں اپݨے نویں تےاصلی معانی وچ اساݙے اُتے نشابُرتھیسن بلکہ خود صوفیانہ کلام دے کئی نویں نویں پہلواساݙےسامݨےآؤسن. مثال دے طورتےاگر خواجہ فریدؒدے دیوان دے پورے متن کوں ہک مجموعی انداز وچ ݙٹھا ونجے تاں ایہ تصوف دے نال نال سرائیکی وسیب دے کلچر، رسم و روایات، انسانی روزگار، دلچسپیاں، رنگینیاں، ݙکھڑے، رومان، ضرب الامثال دی دانش، لوک کہانیاں دےاساطیری حوالےبیک وقت ہک اکائی دی صورت وچ اساݙے سامݨے وسیب دی تاریخ تے ثقافت دا نقشہ بݨا گھنسن.
ہک ٻئےحوالےنال پورےمتن تے آزادانہ نظر سَٹی ونجےتاں کواجہ فریدؒ دی پوری شاعری کمزور، پیروراݨے طبقیں دی شاعری بݨ ویندی اے. جیندے وچ غریب طبقہ اپݨی حیاتی گزریندا نظر دے، لوک ڳوئلیں ویلھےوی لُکھ دا شکار ہن، قمرو اپݨی شاعری ءچ مست اے، لاڑیں دےدیرےاُتے لَسی دے مَٹ پِویندے پئن، آجڑی اپݨےاجڑیں سمیت روہی ءچ گزران پئےکریندن، غم زدہ تریمت اپݨےسڄݨ واسطےسینگار ٻیٹھی کریندی اے اَتے پھالاں پَیندی پئی اے.
جلا وطن غریب لوک بارش تھیوݨ دے بعد روہی ݙو رواں دواں ہن. حیاتی اپݨے نت نویں رنگ وچ. ڈھلدی پئی اے. ایں سارے منظر وچ فرید دا متن تلویں طبقےدی حیاتی دا پورا عکس اساڈے اُتےنشابر کرݙیندے جیرھا عوامی زندگی دا درشن بݨ ویندے.
مجموعی متن دا مطالعہ
ایں مجموعی متن ٻئےحوالےنال ݙیکھوں تاں ایہ متن سرائیکی وسیب دی تریمت دی آواز بݨ تےاساݙے سامݨےآندی اے. او اپݨی محبت دا اظہار خاصی اُچی آواز نال کریندی اے. او اپݨےمحبوب دی وفاداری وچ پیروراݨی تھلیں وچ بھجدی ویندی اے. او کہیں ویلھے مَٹی ولوڑیندی پئی اے، کہیں ویلھےاجڑچریندی پئے اے. اَتےکہیں ویلھےدِلیں دا شکار کریندی نظر آندی اے، کہیں ویلھےیار واسطے پھالاں پَیندی اے، ہارسینگارکریندی اے اتے کہیں ویلھےپیلھوں پئی چُݨدی اے، ایں طرح خواجہ فریدؒ دےپورا متن تریمت دی حیاتی دا پورا عکس بݨ ویندے.
خواجہ فریدؒ حیاتی دی ایں بےمعنویت اَتے ایں بےمعنویت وچ خوشی دا اظہار اپݨی ہکی کافی وچ مکمل کرݙیندن. ایں کافی دا آغاز موت دے ذکر نال تھیندے اَتے خاتمہ خوشی دے اظہار نال جیرھا ٻہوں معنی خیز ہے.
جیوݨ دے ڈھائی وویار سَٹ گھت فخر وڈائی وویار
کتھ او پینگھ پپل ملکاݨے ناز حُسن کتھ راج بباݨے
کتھ ماء بھیݨیں بھائی وویار
کتھ رانجھݨ، کتھ کھیڑےبھیڑے کتھ رہ ڳئے او جھگڑےجھیڑے
کتھ چوچک دی ڄائی وویار
کتھ او مکرفریب دا چالا کتھ او جوگی مندراں والا
پرم جڑی جئیں لائی وو یار
ماہی منجھیاں ہیر سلیٹی عطروں بھیݨی مُشک لپیٹی
ڳئے سب جھوک لݙائی وو یار
جوبن ساتھی چار ݙینہاں دا جھٹ پٹ ضعف ٻڈھیپا آندا
کُوڑی آس پرائی وویار
ہےہے ݙٹھڑی کہیں نہ ویندی کجل مُساگ تے سُرخی میندی
سُرمہ سیندھ سَلائی وویار
کافی دےمنظر بدلݨ دی کیفیت وی دعوت فکر ݙیندی اے.
موسم رُل پِھروَل گھر آئی ونڄݨ نہ وقت نراس اجائی
آنوݨ دی کرکائی وویار
کُوڑی صحبت کوڑی سنگت کوڑے نخرے کُوڑی رنگت
لَپ دھوڑی ٻُک چھائی وویار
مَچھلیں پینگھیں لاسوں تاریں چݨکیں کھݨڈریں ہونگ تواریں
سہجوں راند رسائی وویار
تھیاں سرسبزفریؔددیاں جھوکاں مہروں سبزتھیاں وَل سوکاں
بختیں واڳ ولائی وویار
ایہ معنی خیزی خواجہ فریدؒ دی ٻہوں کافیں وچ موجود اے.
جیویں "میڈا عشق وی تُوں" دا منڈھ عشق دے حوالےنال ٻدھیا ڳئے. لیکن خاتمہ ہک وجود دے امکان اَتے لا یعنیت (لا شئے) تے ونڄ تھئے.
جےیار فریدؒ قبول کرے سرکاروی توں سلطان وی توں
نہ تاں کہترکمترادنیٰ احقر لاشئے لا امکان وی تُوں
بالکل اینویں کافی
"آچُݨوں رَل یار"
ہک خوشیں بھری انسانی سرگرمی کنوں شروع تھیندی اے مگر خاتمہ اتھاں آن تھیندے.
آیاں پیلوں چُݨݨ دےسانگے اوڑک تھیاں فریدݨ وانگے
چھوڑ اَرام قرار ہکیاں ٻکیاں نی وے.
﴿حوالے ﴾
1. مولانا نوراحمدخان فریدی، دیوان فرید، مترجم کافی نمبر252صفحہ623
2. مولانا نور احمد خان فریدی، دیوان فرید، مترجم، کافی نمبر219صفحہ 496
3. مولانا نور احمد خان فریدی، دیوان فرید، مترجم، کافی نمبر167صفحہ269
4. مولانا عزیزالرحمٰن خان، دیوان فرید، مترجم اردو اکیڈمی بہاولپور، طبع ثالث کافی نمبر ͟1͟32صفحہ نمبر431
5. خواجہ طاہر محمود کوریجہ، دیوان خواجہ فرید، الفیصل ناشران کتب اردو بازار لاہورجون 2002ء کافی نمبر132صفحہ 277
6. مولانا عزیزالرحمٰن خان، دیوان فرید، مترجم، اردو اکیڈمی بہاولپور، طبع ثالث کافی نمبر226صفحہ نمبر736
7. خواجہ طاہرمحمود کوریجہ، دیوان خواجہ فرید، الفیصل ناشران کتب اردو بازار لاہور جون2002ءکافی نمبر225صفحہ نمر708
8. مولانا نور احمدخان فریدی، دیوان فرید، مترجم، کافی نمبر226صفحہ نمبر524
9. قاضی قیصرالاسلام، فلسفےکےجدیدنظریات، اقبال اکادمی پاکستان لاہور، طبع اوّل1998ء(قاری اساس تنقید کیا ہے) صفحہ 183تا207
10. قاضی قیصرالاسلام، فلسفےکےجدیدنظریات، اقبال اکادمی پاکستان لاہور. طبع اوّل صفحہ 339
دُعا دا طالب: م م رمضان آرائیں