پہاکے
پَہاکے PAHAAKAY
سرائیکی وادی سندھ دی قدیم ترین زباناں وچ ہک جیندی جاگدی، قد آور تے اُشاک زبان ھ،جیہڑی اَجوکی صدی وِچ وی بولی تے سمجھی ویندی پئی ھ۔سنسکرت کول وَدھ پرانڑیں اے زبان ہر قسم دی جغر افیائی حدودو قیود کول ماورا ھ۔
ایندے وچ کوئی شک کو نیں جو ساڈی ریاست اِیں خطے دے قدیمی واسیاں تے اُوندیاں زباناں (پشتو، سندھی، بلوچی، پوٹھوہاری، ہندکو، سرائیکی، پنجابی) دا قبرستان ثابت تھئی ھ۔افسوس جنہاں قوماں دی زمیناں تے ایرے پا کے ریاست دیاں بنیاداں رکھیاں گیاں، اُنہاں قوماں کوں دھتکار کے ہکو ہک سنیہہ ڈِتا گیا (جیہڑا آپڑی ماں بولی وچ گال کریسی اوہ نکمہ، جاہل، جنگلی ہوسی)، مگر پشتون تے سندھی قیادت نے ریاستی سوچ کوں پرے سٹ کے آپڑا وجود منو ایا، افسوس ریاست نے سرائیکی واسیاں نال متریری ماں تے حکمراناں نے پیتندرے پیو جیہا سلوک کیتا، مگر ایں خطے دے لوک ہن سجاک تھی گین، اِتھوں دے بال الاونڑں سکھ گین تے بقول سعید اختر سیال (وَل کول وِسری اجرک پا کے،آپڑے وجود کو ں منویندے پین)۔
ہن تک دی پھرول وِچ ہک شئے سامنڑے آئی ھ کہ سرائیکی زبان تے اُوندی ثقافتی ودھارے کیتے جتنا تحقیقی کم انگریز کر گین اتنا کیں نیں کیتا۔ساکوں اے پڑھ کے حیرانگی تھیندی ھ کہ انگریز خطہ دمان دی تس بجھاون کیتے وی نہری منصوبہ تیار کیتی بیٹھا ہئی۔ وسیب وچ اے جملہ اجن تک مشہور ھ کہ ”انگریزی دور چنگا ہئی،بے شک او ساڈے کول سولہ آنے لُٹ کے بارہ آنے ولیت آپڑی ملکہ دو بھجیندے ہین مگر چار آنے ساڈی ترقی بہبود تے وی خرچ کریندے ہین۔آزادی کول پہلے دے سارے ترقیاتی منصوبے (سرکاری نظام، پک سِلی عمارتاں، پُل، سُرنگاں، ریلوے ٹریکس)ساکوں انگریز ڈے گیا ھ۔۔اگر انگریز اِیں خطے کوں چھوڑ کے نہ ویندا تاں میکوں پکا یقین ھ کہ سرائیکی زبان کو ں ٹیکسلا،رحمان ڈھیری، موئن جو ڈیرو، ہاکڑہ، گُمل تے ہڑپائی تہذ یباں دے تحقیقی حوالاں نال اگوں ٹورے ہا تے اِیں زبان دی قدامت کوں آشکار ہ کرے ہا۔
کیں زبان دی قدامت، وسعت، گہرائی دا اندازہ اُوندے اَکھانڑا ں (کہاوتاں)،محاوراں، پہاکاں، واراں، ضرب الا مثالاں کول ثابت تھیندا ھ۔زبان وچ ورتے گئے کہاوتاں، اکھانڑں، پہاکے اُوندے بولن آلاں دا فلسفہ، افکار، حکمت و دانائی، مشاہدات، تجربات، سماجی،معاشی، معاشرتی حالات، رسم و رواج،موسمی رُتاں دی تبدیلیاں، ڈکھ سکھ تے میلے ٹھیلاں دی عکاسی کریندن۔سرائیکی زبان وِچ دانشمندی تے اسٹریٹ وِ زڈم دا ہک بے انت ذخیرہ قید ھ، جیندا مطالعہ، ورتارا کرنا تے اگلی پوچ تک پُچا ونا بہوں ضروری ھ۔
پہاکے:
ٹھیٹھ سرائیکی وِچ زالیاں (رناں) دی زبانی ادا تھیونڑں آلے کہاوتاں کوں پہاکے آکھیا ویندے۔ پہاکے کیں وی زبان دے خالص پن دا اشارہ سمجھے ویندن۔ اے نہ صرف زالیاں دی سوچ، احساسات دی ترجمانی کریندن بلکہ ایندے وچ ھاں ساڑھ جملے، مرچاں کول تِکھیاں گالیاں، مینہڑ ھے (طنز)،عورت زات دیاں خوبیاں،خامیاں،عیب جوئیاں، کوتاہیاں، اصلاح تے نصیحت آمیز جملے زبان دے سنہڑپ کوں اجاگر کریندن۔
مثلاً کُجھ پہاکے جیہڑے میڈے چہتے وچ محفوظ ہن، حاضر خدمت ہن۔
- بکھا ننگا یار بڑاؤ سے، دَر تے بیٹھا کھنگے، چولی دی اُمید رکھو سے، ہتھوں ٹوپی منگے۔
- ہتھے میندھی، پیرے میندھی، آپڑے مینہڑھے بِنہاں کوں ڈھیندی۔
- متوں ڈیند ی بے کوں، لُڑھی ویندی آپ۔
ہک اُتوں ننگا مُنجھا، ڈُوجھا گِٹّے کج کج ٹُرّ ے۔
اُوھو گھڑا، نِت کُھو تے کھرا۔
- پلے نیئں دھیلا، پھردی میلہ میلہ۔
پلے نیئں دانے، رن پکاوے مانے۔
جیندے ہتھ ڈوئی، اوندا ہر کوئی۔
جماں بال، اوہو حال۔
چن چڑھدے تاں کُل عالم ڈیکھدے۔
دِھی اُسری، دال روٹی وِسری۔
پیکے نِیہڑے نِت دی خواری، گھر نہ باندھی کرماں ماری۔
پیکے ماواں نال تے ماواں بھراواں نال۔
دِل وَچ ہووی سچ، گلی تے کھڑا نچ۔
ڈے نہ گِھن، نِر ی سلام علیکی۔
چِٹے کپڑے، سلاماں دی چٹی۔
چِٹے کپڑے تے رت دا داغ (مسلسل دشمنی)۔
اگوں چاواں آپ ننگھی، پچھوں چاواں آپ ننگھی۔
اماں تیئں طمع، بابے تیئں راج۔
آکھاں دھی کوں، سناواں نُوں کوں۔
ماں کُنوں دِھی سیانڑی، رِدھّے پکے پاوے پانڑیں (ماں سے بیٹی عقلمند جو پکے سالن میں پانی ڈال دے)
امیر دی مر گئی کُتی، ہر کیں ونج ونج پچھی، غریب دی مر گئی ماں، کیں نہ گِدا ناں۔
اندھا اندھی رلا، سارا جُھگا گلا۔
ہِک ہکلا، ڈوجھا بھلا، تریجھا رَلا، جُھگا گلا۔
اندھی پیکے ونجے نہ ونجے، ہک برابر۔
گوہ کوں ملی گو، جیویں اوہ تے جیویں اوہ۔
اوتر نِکھتر، نہ مُولی نہ پتر(بے اولاد بندہ، نہ مولی، نہ پتہ)
ہیجڑاں دے گھر پتر جما، چم چم کے مار سٹا۔
اِسپ غول کجھ نہ پھول۔
بے حیا دا گھیو وٹیجا، اوں آکھا رُکھی چا کھاساں۔
بھرا بھراواں دے، چِچڑ کاواں دے(بھائی بھائی ہوتا ہے)۔
بھولوں دے ہتھ ٹُکر، کھاندے پیندے نامکر (نا شکرہ پن)۔
سونے دی سِل گلے، آدم دا بال پلے۔
ہتھ نیئں پلے، ہار گھناں کہ چھلے۔
باہر نِکھتی ککھ دی، اندر بیٹھی لکھ دی۔
بڈھاپا سو بماریاں دی ہکو بماری۔
پچھاوڑے ہنگے، ویر نیں لاندھے(اوچھے حربوں سے انتقام نہیں لیا جاتا)۔
پرایا مریسی دُھپ اچ سٹیسی، آپڑا مریسی تاں چھاں اچ بکیسی۔
- شمّی نکمی، نکما کم کریندی ہے، ماں دا ھاں سڑیندی ہے۔
ڈُوں گُتّی، سپاہی نال سّتّی۔
ہُن کُوکدی ہیں، اوں ویلھے آکھدی ہاویں میکوں پرناؤ۔
- ذات دی کنیری تے ناں غلام فاطمہ۔
اللہ دے ناں تے گُھنگڑیاں تے پیر دے ناں تے لیلا۔
غریباں روزے رکھے، ڈینہہ وڈے تھی گئے۔
کندھ کھادی جالیاں، گھر کھادا سالیاں۔
ہتھ یار تے، دل کار تے۔