وِچھڑیاں کونجاں

لکھت: ظہور دھریجہ

وِچھڑیاں کونجاں ،ایں عنوان دا مطلب اے کائنی جو میں کونجیں تے مضمون لکھدا پیاں ،میݙی گاٖلھ مہاڑ سرائیکی دے اُنہاں شاعریں تے لکھاریں بارے ہے جیرھے پاکستان بݨݨ کنوں پہلے اتھائیں ہَن تے وَل او ہندوستان جھوکاں لݙا ڳے۔ اے او لوک ہِن جیرھے اپݨے وطن وسیب کنوں وِچھڑ ڳن ،جیویں وَلھر توں وِچھڑی کونج کُرلیندی ہے اے لوک وی اینویں کُرلاندے کُرلاندے مر ڳن ۔ میکوں چار واری ہندوستان ونڄݨ دا موقع ملیے میں اُنہائیں کوں اپݨی مٹی دی زیارت سانگے ٻکمٻدا ݙٹھے ۔ اُنہائیں اِچوں ڈھیر سارے بندیاں کوں آکھیا جو تُساں یاداں لکھو ، تساں سرائیکی شاعر، ادیب ، لکھاری ، فنکار ، گلوکار ، آرٹسٹ انہیں سب دے بارے لکھو ۔ پر میکوں ایویں لگاٖ جو ݙو یا ترائے نسلیں دے بعد وی او لوک اپݨی مٹی دی جدائی دے صدمے توں ٻاہر نئیں اَئے ۔ میں جݙاں وی اُنہاں کوں اصرار کیتا تاں او اپݨے پچھلیں یادیں کوں یاد کرکے رووݨ پئے ڳئے۔ وَلا ٹھڈا ساہ بھر تے اَکھیندے ہَن جو کیا لکھوں ؟ ہمت نی تھیندی کیویں لکھوں اپݨے وطن دا وِچھوڑا۔ میں اُنہائیں کوں ہک مثال ݙتی جو پاکستان اِچ ایں موضوع تے ڈھیر ساریاں کتاباں چھپ ڳن کجھ کتاباں ’’میں نے پاکستان بنتے دیکھا ‘‘دے عنوان نال وی ہِن۔ او لوک وی تساں جہے حالات دا شکار تھے ہَن ،وَل او اَکھیندے ہَن تہاݙی گاٖل ٹھیک ہوسے پر اِتھوں جیرھے لوک ڳن اُنہائیں کوں پاکستان اِچ بہتر حالات تے خوشحالی ملی ہے ۔اساں خوشحال ہاسے اساکوں اِتھاں آ تے بدحالی ملی ہے ۔وَل جیرھے لوک اِتھوں ڳن اُنہاں وچوں ڈھیر سارے لوک پکھی واس ہَن ،اُنہائیں دیاں اِتھاں ڄیراں نہ پوریاں پیاں ہَن ۔ اساݙیاں تاں اپݨی ماء دھرتی وچ ڄیراں پوریاں پیاں ہَن ۔

میں کئی واری ارادہ کیتا جو میں آپ کجھ لکھاں پر کہیں پاسوں واند نی پی ملدی چوّ مکھی جنگ ہے ۔ سرائیکی وطن وسیب ، سرائیکی حق حقوق ، سرائیکی زبان و ادب تے وسیب دی بھوئیں تے وسائل تے ٻاہرلے لوکیں دے قبضے ، ایجھے عذاب ہِن جو ہر پاسے بھڑاند کرݨی پمدی ہے ۔ روزی دے روڳ اپݨی جاہ تے ہِن ۔ میں ایں کتاب دے وچ کجھ لکھاریں دا مختصر تعارف پیش کرینداں تے اپݨے بھرا سئیں تنویر شاہد محمد زئی کوں مبارک باد ݙینداں جو اُنہاں ایں موضوع تے ’’مٹی ہجرت لکھتی ہے‘‘ دے عنوان نال کتاب لکھ تے کجھ یاداں ہتھیکیاں کر ݙتن۔تلوک چند محروم جمعہ یکم جولائی 1887ء کوں گاجراں (تحصیل عیسیٰ خیل) میانوالی اِچ پیدا تھئے۔محرومؔ دے والد بھگت رام دیال وی سرائیکی زبان اِچ شاعری کریندے ہَن۔ جگن ناتھ آزاد5دسمبر1918ء اِچ تلوک چند محروم دے گھر پیدا تھئے۔فکر تونسوی دا اصل ناں رام لعل بھاٹیہ ہے اوہ 7اکتوبر1918کوں تونسہ دی وستی منگڑوٹھہ شرقی وچ پیدا تھئے ۔ سرائیکی زبان ، ادب وچ ٻہوں وݙا ناں تے حوالہ ہے ۔سرائیکی زبان ، ادب وچ رام لعل ٻہوںوݙا ناں ہے۔ رام لعل چھاٻڑا 3مارچ 1923ء کوں وتہ خیل میانوالی وچ  لچھمن داس چھاٻڑادے گھر پیدا تھئے۔ہرچرن چاولہ دا تعلق دائود خیل میانوالی دے نال ہے ۔او 3نومبر1925ء کوں کیول رام چاولہ دے گھر پیدا تھئے۔راجیندر منچندہ بانی14نومبر 1932ء کوں ملتان اِچ پیدا تھئے ۔

پروفیسر ورما ملتان اِچ پیدا تھئے او اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال بے پناہ محبت کریندے ہَن ۔ جواہر لعل نہرو یونیورسٹی دہلی اِچ جاپانی شعبے دے سربراہ ہَن ۔ عالمی سرائیکی کانفرنس دے موقعے تے اُنہاں نال ملاقات تھئی تاں اپݨی جنم بھومی کوں یاد کرتے زور زور دا رووݨ پئے ڳئے ۔ اساں اوکھیں سوکھیں چُپ کرایا ، وَل آکھݨ پئے ڳئے جو اساݙیں وݙے اساݙے نال ظلم کیتے ۔ میں آکھیا کینویں ؟ اوں آکھیا جو ایہو جئے حالات پیدا تھی ڳئے ہن جو ہندو دا اُتھاںرہݨ اوکھا تے مشکل تھی ڳیا ہئی تاں وَل او اپݨا مذہب تبدیل کرتے مسلمان تھی ونڄن ہا تے اپݨی دھرتی نہ چھوڑن ہا۔ کیوں جو مذہب تاں سارے ٹھیک ہِن تے ہک زندگی گزارݨ دا رستہ ہِن اساں ہندوستان اِچ اَحٖ ریفوجی تھی ڳیئوں ۔ اَحٖ ہندو وی اساݙے نال رشتے نی کریندے ۔ او اَکھیندن جو تہاݙیاں عادتاں مسلمانیں آلیاں ہِن ۔ میں آکھیا او کیویں؟ پروفیسر ورما ولدی ݙتی جو اساں اپݨی سرائیکی ثقافت دے مطابق شادی دے موقعے تے سہرے اَکھیندو ں تے ہِک رِدھم نال جھمر کھیݙدو ں ، گاٖنا ٻدھیندوں تاں ہندو پنڈت اساݙے اُتے فتویٰ لیندے جو اے تاں مسلمانیں آلیاں رسماں ہِن ۔وَل میݙے دماغ تے گاٖل ٹھا تھئی جو پاکستان اِچ اساں سرائیکی ثقافت دیاں رسماں اَدا کریندوں تاں اِتھاں مولوی اے فتویٰ لیندے جو اے تاں ہندووئیں دیاں رسماں ہِن ۔ اِتھوں پتہ لڳدے جو مولوی مولوی ہوندے بھانویں جیرھے مذہب دا ہووے۔بہر حال اے تاں گاٖل اِچوں گاٖل یاد اَئی ہے ۔ اساں اِتھوں ونڄݨ آلے سرائیکی ادیبیں تے شاعریں بارے ݙسیندوں جو کیجھے کیجھے لوک اِتھوں چلے ڳئے ۔ ارمان ایں گاٖل دا ہے جو اُنہاں دا کلام اساݙے کول محفوظ کائنی ۔بالی وڈ دے معروف ادا کار راجیش کھنہ 29دسمبر1942ء کوں بورے والا اِچ پیدا تھئے۔ ملکھا سنگھ معروف اتھلیٹ 1935ء کوں مظفرگڑھ دے قصبے گوویندا پورہ اِچ پیدا تھئے ۔ڈاکٹر دیوراج سکا یکم مارچ 1932ء کوں محلہ چوڑی گراں جھنگ اِچ پیدا تھئے۔ ڈاکٹر شباب للت ایجھے ہندو شاعر ہَن جئیں دربار محمدؐ دے ناں تے نعت شریف لکھی جینکوں ٻہوں پسند کیتا ڳیا۔

ڈاکٹر گوپی چند نارنگ جنہیں کوں ہندوستان اِچ پدم جی ایوارڈ ملیا ۔اُنہاں دا تعلق لیہ نال ہئی تے او یکم جنوری 1931ء کوں دھرم چند نارنگ دے گھر پیدا تھئے۔ ہیرانند سوز 19مئی 1922ء کوں میانوالی اِچ شری ٹیک چند دے گھر پیدا تھئے۔ ڈاکٹر شباب للت 3اگست1933ء کوں رام کرشن للت دے گھر خانگڑھ ضلع مظفرگڑھ اِچ پیدا تھئے انہاں دا اصل ناں بھگوان داس ہے۔ملتان دی محبت اِچ انہاں دی نظم ’’یادِ ملتان‘‘ٻہوں مشہور تھئی ۔ مہندر پرتاپ چاندپاکستان اِچ جھوک دے دفتر وی اَئے تے اپݨیاں یاداں تازہ کریندے ہوئے اُنہاں ݙسایا جو1945ء وچ کلورکوٹ وچ پنجویں جماعت اِچ پڑھدا ہَم ۔مہندر پرتاپ چاند یکم اگست 1935ء کوں سوبھراج نارنگ دے گھر کروڑ لعل عیسن وچ پیدا تھئے۔سرائیکی لکھاری ہریس چندر نکڑا 1924ء کوں میانوالی وچ پیدا تھئے ۔ وِدیا پرکاش سرورتونسوی 21جنوری 1915ء کوں ہرگوبند پور جھنگ وچ پیدا تھئے۔انہاں دا سرائیکی زبان و ادب وچ ٻہوں وݙا ناں ہے ۔ پروفیسر اودئے بھانو ہنس 2اگست1926ء کوں دائرہ دین پناہ اِچ پیدا تھئے ۔ انٹرنیشنل سرائیکی کانفرنس دے چیف آرگنائزر تے سرائیکی ساہتیہ سنگم دے چیئرمین تے سرائیکی انٹرنیشنل دہلی دے چیف ایڈیٹر بیرسٹر جگدیش بترا 1938ء اِچ غضنفر گڑھ ضلع مظفرگڑھ اِچ پیدا تھئے۔ کے ایل گابا سرائیکی وسیب دے علاقے لیہ اِچ پیدا تھئے ۔ ٻہوں امیر کبیر ہَن ، علامہ اقبال انہاں کوں ٻہوں پسند کریند ے ہَن ۔ کنور مہندر سنگھ بیدی سحر9مارچ1908ء کوں سرائیکی وسیب دے مشہور شہر مینٹگمری(ساہیوال) اِچ پیدا تھئے۔فدائے ادب تونسوی 1910اِچ تونسے اِچ پیدا تھئے۔ ڈاکٹر حکم چند نیئر8فروری 1931ء کوں کوٹ مٹھن ضلع راجن پور اِچ پیدا تھئے ۔ بھیم سیم ظفر ادیب 13جنوری1913ء کوں ملتان چھاوݨی اِچ پیدا تھئے۔ جے چندپریم ملتانی 1918ء اِچ ملتان اِچ پیدا تھئے ۔ لالہ بال کشن بترا 13اکتوبر1894ء کوں ٻوہڑ دروازہ ملتان اِچ پیدا تھئے ۔ پنڈت جیون لعل شوق 1884ء کوں بہاول پور اِچ پیدا تھئے ۔لعل چند فلک ملتانی 1887ء کوں ملتان اِچ پیدا تھئے ۔ جے چند پریم ملتانی 1918ء کوں ملتان اِچ پیدا تھئے۔لالہ دینا ناتھ گاندھی ملتان اِچ پیدا تھئے تے تاریخ پیدائش دا پتہ نی چل سڳیا۔ بالی وڈ دے ممتاز فلم سازراج گروور 1936ء کوں ملتان اِچ پیدا تھئے۔ سابق چیف آف دی آرمی سٹاف انڈیا جنرل وی پی ملک دیرہ اسماعیل خان دے رہݨ والے ہن، سابق مس ورلڈ یکتا موکھی دے ٹٻر دا تعلق وی میانوالی نال ہے۔ ڈاکٹر ہرگوبند کھوراݨا1922ء کوں رائے پور کبیر والا اِچ پیدا تھئے۔ اوم پرکاش بہاول پوری11 نومبر1926ء کوں ستلج دے کنارے وستی اوم اِچ پیدا تھئے۔ بھگوان داس اعجاز 1932ء کوں بہاول پور اِچ پیدا تھئے۔ تیجا لعل موجی 1880ء کوں خیر پور سادات ضلع مظفرگڑھ اِچ پیدا تھئے۔دیوی دیال آتش بہاول پوری18نومبر1915ء کوں بھولا رام دے گھر مچھی بازار بہاول پور اِچ پیدا تھئے۔ بال کرشن حقیر جون 1924ء کوں بسندا رام دے گھر پیدا تھئے۔ دیوان تارا چند چرخ سرائیکی وسیب دے چنگے لکھاری ہَن۔ بہاولپور دے قدیمی دیوان خاندان دے نال تعلق ہا تاریخ پیدائش معلوم نی تھی سڳی۔۔ ویدیا پرکاش نظم گو شاعر ہَن ۔موج لعل موج گوہری رحیم یارخان دے ڄم پل ہَن ۔ ماسٹر ہیرا لعل فدا خیر پور ٹامیوالی ، چندر بھان مفلوک تے سردار پریم سنگھ پریم خان پور دے شاعر تے لکھاری ہَن ۔ وس جو قمرہ، یوگی بہاول پوری ،لچھمی نارائن ، منشی بھگوان داس ، منشی مقدم رائے اے سارے لوک بہاول پور ریاست دے واسی ہَن ۔شری لچھمن داس آزاد گُلاٹی 15جولائی 1935ء کوں کالا باغ ضلع میانوالی اِچ پیدا تھئے ۔ شری رام چندر سمن سرحدی 25اکتوبر1922ء کوں پروآ ضلع دیرہ اسماعیل خان اِچ پیدا تھئے۔ بھگت لچھمن داس تبسم علی پوری 1919ء کوں علی پور اِچ پیدا تھئے ۔ جگ مشہور لکھاری خوشونت سنگھ خوشاب اِچ پیدا تھئے۔شنکر وت کمار سچدیوا(کمار پاشی)4جولائی 1935ء کوں بہاول پور وچ پیدا تھئے۔ ڈاکٹر ستیانند جاوا 16دسمبر1923ء کوں ملتان ڈویژن دے شہر اوکاڑہ اِچ پیدا تھئے۔ ڈاکٹر کندن لعل کندن پہلی اپریل 1936ء کوں کوٹ قیصرانی تونسہ اِچ پیدا تھئے ۔ بششیر پردیپ،منوہر لعل دے گھر سرائیکی دے مردم خیز علاقے چنیوٹ ضلع جھنگ اِچ پیدا تھئے۔ ڈاکٹر رانا پرتاپ سنگھ گنوری 3جنون1938ء کوں جہان پور علی پور اِچ پیدا تھئے ۔ لالہ جیمنی سرشار قصبہ خیر پور سادات ضلع مظفرگڑھ اِچ پیدا تھئے ۔ شعلہ ہسپانوی 15دسمبر 1924ء کوں دیرہ اسماعیل خان اِچ پیدا تھئے ۔ سریندر ناتھ ورما مظفرگڑھ اِچ پیدا تھئے ۔انہاں دا خط جھوک اخبار اِچ وی شائع تھیا ہے جیندے وچ اُنہاں اپݨی سرائیکی ماء دھرتی نال محبت دا اظہار کیتا۔ کرشن گوپال سرائیکی وسیب دے علاقے تلمبہ اِچ پیدا تھئے ۔ پروفیسر امیر چند بہار میانوالی اِچ پیدا تھئے ۔ دھرم سوارپ نکرہ میانوالی اِچ پیدا تھئے ۔ اُتم چند سادھو 1899ء کوں بنڈہ اسحاق مظفرگڑھ اِچ پیدا تھئے ۔بھگوان داس نقش صحرائی پہلی نومبر1919ء کوں مظفرگڑھ اِچ پیدا تھئے ۔ دھرن چند جوہر دیرہ غازی خان اِچ پیدا تھئے تے دہلی اِچ سرائیکی رسالہ وی شائع کریندے رہ ڳئے۔ ڈاکٹر راج کمار ملک کوٹلہ جام ضلع بھکر اِچ پیدا تھئے ۔ ڈاکٹر بیتاب علی پوری دا اصل ناں راما نند تے اوندے پیئو دے ناں آسا نند ہا انہاں دا تے ٹیک چند تیغ دا تعلق کوٹ ادو ضلع مظفرگڑھ نال ہا۔لالہ بھجن رام ہمدرد پہاڑ پور ضلع لیہ دے رہݨ آلے ہَن ۔ امر ناتھ دھمیجہ مٹھا ٹواݨہ دے ہَن ۔بابو روشن لعل نعیم (دیرہ غازی خان )، ڈاکٹر اُجالا چند غریب(بوریوالا) ، لالہ رام دت (بکھر) ، لالہ جے دیال منصف(علی پور)، آشو رام آس تے منور لعل (علی پور) ، لالہ تیج بھان اثر ، بندر ناتھ جیت ،اشو داس پنڈت (لیہ) ، ارمان لعل پریتم (سنانواں) تے چنائی رام (وہوا)،تُلسی داس بھاٹیہ(دیرہ اسماعیل خان)،ڈاکٹر ہریش گورور (پہاڑ پور دیرہ اسماعیل خان)، سرائیکی وسیب دے ٻہوں چنگے لکھاری ہَن ۔ ایں طرحاں ناز سونی پتی ، آزاد سونی پتی ، ڈاکٹر اے وی آدک ، گووند راکیش ، دیوراج دلبر ، بودھ راج ظفر ، کرشن نندا کرشن ، دیال چند نارنگ ، واس دیو ساہنی طالب ،جے رام داس فلک ، اُتم چند شرر ، موتی رام راحت ، جوہر چنیوٹی ، پرکاش لعل آہوجا ، دھرم پال منوچا ، بھوجا رام حیرت ، سروجنی پریتم ، اخگر شہانی ، ڈاکٹر سیتا پال بیدار ، مہر گیرہ ، رادھا کشن ،بھوامی داس ثمر ملتانی ، سی آر چندرا ، گوپال کرشن کُندن ، لالہ ہمت رائے، جی ڈی چندن ، لالہ بلدیو سہائے ، لالہ دیس راج ، لالہ رام لعل ، آتم آنند شرر وی ملتان اِچ پیدا تھئے۔ اے سارے  ٻہوں وݙے لکھاری ہَن تے تقسیم ہند دے بعد جیرھے لوک اے گاٖل کریندن جو سرائیکی وسیب دے وِچوں لوک نی ڳے بلکہ ٻہوں وݙے سوجھواݨ لوک چلے ڳن ۔ اِتھوں دی سوچ تے فکر چلی ڳئی ہے ۔ اِتھوں دی تہذیب تے ثقافت نال جُڑی ہوئی شاعری تے قلمکاری چلی ڳئی ہے ۔ایندے بدلے جیرھے کجھ اساکوں ملیے او لوک اَج وی جیرھی دھرتی تے رہندن نہ صرف اوں دھرتی دی زبان تے ثقافت کوں اختیار نی کریندے ، نہ صرف اے جو سرائیکی زبان تے ثقافت نال پیار نی کریندے بلکہ بعض لوک تاں اعلانیہ سرائیکی ماء ٻولی تے سرائیکی ماء دھرتی نال نفرت دا اظہار کریندن ۔ولا اے وی نال آکھدن جو تساں اے کیوں اَکھیندو جو ہندوستان ونڄݨ آلے سرائیکی چنگے ہَن ۔ووئے اللہ دے بندے ، ایہا گاٖل تُسا ںآپ کنوں پُچھو جو تساں اساݙے نال تے اساݙی ماء ٻولی نال نفرت کریندے کھڑے ہوسو تاں وَل اساں ایویں نہ آکھسوں تاں ٻیا کیا آکھسوں۔؟

حوالہ

·        معروف سرائیکی دانشور سئیں ظہور دھریجہ دی کتاب سرائیکی قلم قبلیہ وچوں چوݨ