مسئلہ وجود تے عدم

ہک دور اچ ایہ سوال فلسفے وچ نہایت اہمیت دا حامل رہیا ہے کہ کیا خلا یعنی مکمل عدم دا وجود ہے یا نی؟ ایں سوال دا ماخذ دراصل ایں سوال وچ ہے کہ کیا موجودات یعنی کائنات عدم توں وجود وچ آئے ہن یا نی؟ تے اگر عدم توں وجود وچ آئے ہن تاں خود عدم دے وجود دی نوعیت کیا ہے تے کیا ایندا وجود ہک حقیقت دے طور تے تسلیم کیتے ونڄݨ دے قابل وی ہے یا نی؟ ابتدائی مادی فلسفہ جیندے شارحین وچ طالیس، اناکسیمنڈر دے ناں شامل ہن، نے بظاہر ایں سوال دا جواب نفی وچ ݙتے کیونکہ اوہ ایں ڳال دے قائل ہن کہ عناصرِ اربعہ یعنی پاݨی، ہوا، بھاہ تے مٹی دا وجود ہمیشہ توں ہے، سو اوہ عدم توں وجود وچ نی آئے۔ لیکن مسئلہ عدم جیں پہلے فلسفی دے ہاں واضح طور تے سامݨے آندے اوہ ہیراقلاطیس ہے۔ ہیراقلاطیس دے خیال وچ حرکت حقیقت دا سب توں بنیادی اصول ہے تے کہیں شے کوں وی ثبات نی۔ اوندا ہک مشہور قول ہے کہ تساں کہیں دریا وچ ݙو واری قدم نی سٹ سڳدے کیونکہ ݙوجھی واری اوہ پاݨی گذر چکا ہوسی گا تے ہک مطلق نواں دریا وہندا پیا ہوسی۔ ہݨ حرکت کیا ہے؟ کہیں شے دا اوں حالت وچ بدل ونڄݨا جیندے وچ اوہ پہلے نہ ہئی حرکت اکھویندے۔ یعنی حرکت دراصل کیفیت یا حالت دی تبدیلی ہے۔ لیکن حرکت دے نتیجے وچ شے جیں نویں حالت وچ بدل ڳئی ہے اوہ حالت پہلے وجود نہ رکھدی ہئی تے اوندے کیتے عدم وچ ہئی۔ پس اگر کہیں شے یا وجود وچ عدم دا اضافہ کیتا ونڄے (اتھاں عدم توں مراد شے دی اوہ حالت ہے جیندے وچ اوہ شے پہلے موجود نہ ہئی) تاں اوہ شے تکون دے مرحلے توں گزردی ہوئی ہک بالکل نویں شے بݨ ویندی ہے۔ پس حرکت دا تصور ایندے سوا کچھ وی نی کہ وجود اوہ کجھ بن چکا ہے جیہڑا اوہ پہلے نہ ہئی یعنی وجود وچ عدم دا اضافہ تھی چکے۔ ہیراقلاطیس دے ایہ نظریات ہیگل دے توسط توں اقبال دے ذریعے اساں تک شعری صورت وچ پہنچن تے اقبال دا تصور حرکت و تبدیلی ہیراقلاطیس توں مستفید تھیا ہے۔