ماء ٻولی کیوں؟
فداحسین گاݙی
اے نہ تاں کوئی لُکی چُھپی ڳالھ ہے، نہ اینکوں سمجھݨ ٻہوں اَوکھا ہے۔ اے ساݙے ہر روز دا تجربہ ہے جو زبان اظہار دا ذریعہ اَتے وسیلہ ہے ۔ ساݙے چَار چُودھار مادی دنیا ہے ۔ شعور او ایجنسی ہے جیندے ذریعے ساکوں ساݙے ٻاہر دی دنیا دا علم تھیندے۔ ساݙیاں حِساں (senses) اعصابی نظام دی معرفت ٻاہر دی دنیا دیاں شئیں، واقعات اَتے حالات دا پیغام دماغ تئیں پُچیندن۔ اے احساس یا اِرتسام (sensation) ڄَمݨ ویلھے اَتے اُوندے تھوڑے عرصے بعد تئیں تاں خالص رَہندن پر ہولیں ہولیں اے اِرتسام/احساس خالص نئیں رہندے ۔ اِنہیں اِرتسامیں/احساسیں کوں اَساں اپݨے پچھلیں تجربیں دی روشنی وچ ݙیکھݨ شروع کر گِھندے ہئیں۔ مثال کیتے سَڄے ڄائے ٻال کوں ماء جھولی پا تے تاں ٻال کوں اوندے ٹچ (touch) دا احساس تھئے ۔ وت جݙاں ماء جھولی پا کنیں اوں ٻال کوں کھیر پلائے تاں ݙوجھی لنگی اے ٹچ دا احساس کلہا احساس نہ ہوسی اَتے اِیں احساس نال پچھلا تجربہ گَڈ مَڈ تھی ویسی ۔ ایں احساس وچ کجھ مفہوم وی ہوسی ۔ جݙاں احساس وچ مفہوم پیدا تھیندے تاں اے خالص احساس نئیں رَہندا بلکہ اے اِدراک بݨ ویندے ۔ اِرتسام محض حسی پیغام ہے جݙاں جو اِدراک ہک مفہوم آلا پیغام تھی ڳئے ۔
زبان کیا ہے? اے لفظیں دا مجموعہ ہے ۔ لفظ کیا ہِن؟ اے علامت ہِن کہیں مادی شئے دی، کہیں واقعے دی ‘ کہیں کیفیت دی جیڑھیاں ہک جاہ اُتے وَل وَل ساݙے سامݨے آندن ۔ مثال کیتے ہک خاص جانور واسطے اَساں ہک لفظ" کُتا" ‘ وَل وَل استعمال کریندے ہئیں۔ ایں جانور اَتے ایں لفظ وچ ہک اَݨ ݙٹھا تعلق جُڑ ویندے۔ ایں جانور دیاں کئی خاص چیزاں اَتے خاصیتاں ہوندین جئیں کنیں اَساں کُتے کوں ٻنہیں جانوریں کنوں اَنج سمجھݨ لڳ پوندے ہَئیں، جئیں کنیں کُتے دی اپݨی ہک سُنڄاݨ پیدا تھی ویندی ہے ۔ ہولیں ہولیں او تجربات جیڑھے ساݙے ذاتی ہوندن، ٻئے لوک وی ذاتی طور ایں قسم دے تجربات وچ گُزردِن۔ ”کُتے“ دے ناں نال مختلف قسم دے تاثرات پیدا تھی ویندن، خوف دے، چِھتے تھیوݨ دے‘ شکار کھیݙݨ دے اَتے سُوٴر نال بھڑاوݨ دے۔ اے تجربے ذاتی ہووݨ دے باوجود ذاتی نئیں رہندے۔ اے تجربے ہک زبان ٻولݨ آلیں دا مشترکہ ورثہ بݨ ویندن۔
ٻال ٻاہرلی دنیا دا پیلھا شعور اپݨے گھر کنیں حاصل کریندے ۔ پیلھے اِرتسامیں دا احساس گھر دی دنیا کنیں تِھیندُس۔ اِرتسامیں کوں اِدراک وچ بدلݨ دا کم وی گھر وچ تھیندے، او گھر جتھاں اوندے کنیں وچ ماء دے لفظ پوندن۔ اِنہیں لفظیں ‘ اِنہیں آوازیں دا تاݨا پیٹا ‘تعلق ‘ رابطہ سبَھے ماء دی ٻولی کنیں شروع تھیندے ۔لفظ علامتاں ہِن اَتے علامتاں سبَھے فکر اَتے استدلال دی بݨیاد ہوندین ۔ ایں ڳالھوں صحیح فکر ماء ٻولی دے بغیر نئیں آندی، خواہ اے ماء ٻولی کِتلی سادہ ‘ کِتلی ابتدائی اَتے کِتلی محدود کیوں نہ ہووے۔
لفظ علامتاں ہِن اَتے علامتاں دے کئی کئی مفہوم تھی سڳدن۔ عِلمیاتی ترقی واسطے، بحث مباحثے واسطے لفظیں دا ٹھیک ٹھیک (exact) استعمال لازم ہوندے۔ ایں واسطے سائنس دی زبان وچ ہیرا پھیری نئیں تھیندی، اوندے مفہوم اَتے مطلب وچ قطعیت ہوندی ہے۔ علامت دے مفہوم وچ قطعیت اُوں ویلھے پیدا تھیندی ہے جݙاں اُوں علامت کوں ورتݨ آلے لوک اونکوں وَل وَل ہک مفہوم وچ استعمال کریندن ۔ لفظ کُتے کوں اساں ہک اَتے صرف ہک معروض واسطے استعمال کریندے ہئیں جیندا نتیجہ اے ہے جو ایں علامت دے استعمال وچ مفہوم سمجھݨ وچ واضح ہوندے ۔
اساں جݙاں آپت وچ علمی ڳالھیں کریندے ہئیں تاں اپݨی زبان استعمال کریندے ہَئیں ۔ اُلجھن اے آ ویندی ہے جو اے لفظ ‘ اے علامتاں وَل وَل ہکے مفہوم لو نئیں ٻولیاں ویندیاں، کیوں جو اَڄاں ساݙی زبان علمی اَتے ادبی صورت اختیار نئیں کیتی، کلہی ٻولݨ تئیں محدود ہے ۔ اساں ٻئے تئیں اپݨی ڳالھ واضح اتے صاف نِہسے پُچا سڳدے۔ ایں ڳالھوں ساکوں ٻئی زبان دے لفظ استعمال کرݨے پوندن اَتے لازمی شرط اے ہے جو سُݨݨ آلا اُوں لفظ دے مفہوم کنیں اَݨ ڄاݨ نہ ہووے ، اُوں مفہوم کوں اُوندے پورے حدود اربعہ نال ڄاݨدا ہووے، نئیں تاں اَساں اُنویں اپݨے اظہار وچ ناکام ہوسو ں۔ اپݨے لفظیں کوں علمی نِہسے بݨا سڳئے، ٻئی زبان دے لفظیں کوں اپݨاوݨ دے باوجود اُنہیں دے تاݨے پیٹے کوں گُندرائی کھڑے ہَئیں۔لفظیں دے پچھوں احساس اَتے اِدراک ہوندن۔ سماجی ماحول کنیں اَنج پَلیں وَدھیں ہوئیں علامتیں کوں جیڑھلے استعمال کریندے ہَئیں تاں احساس اَتے اِدراک دے بݨیے ہوئے رسّے تُرٹ ویندن ۔ ایندے نتیجے وچ خچریں دی کھیپ پیدا تھیندی ہے۔
کُجھ لفظ شئیں دے ناں ہوندن، کُجھ لفظ اپݨی علمی اَتے سائنسی ایگزیکٹینس (exactness) رکھیندن اَتے کجُھ اثر لفظیں دے اِنہیں کنیں علاوہ ہوندن ۔ اے کلہا اِنسان دا خاصہ ہے جو او علامتاں بݨیدے، ہر روز، ہر ویلے اَݨ گݨت علامتاں تخلیق کریندے ۔ کُجھ علامتاں لفظیں دی صورت اختیار کریندین ۔ اِنہیں علامتیں دے کئی کئی مفہوم ہوندن ۔ کہیں علامت کنیں کوئی وی مفہوم گھنسوں بہر حال ایندی بݨیاد ساݙے پیلھے احساسات اَتے تجربات دی وسعت اَتے بھراں (richness) ہوسی۔ اِیہے علامتاں ساݙے سماج دے اُتلے ڈھانچے لو سلھ روڑے دا کم ݙیندن۔ اے علامتاں او نِکیاں نِکیاں ‘ ہولیاں ہولیاں چھلّوں ہِن جیڑھیاں ساݙے کلچر ‘ ساݙے وسیب ‘ ساݙی وڳدی چنہاں دی سِیڑھ کنیں پیدا تھیندین۔
اِیہے علامتاں ساکوں ساݙے اپݨے وسیب دے لوکیں دے کولھوں کریندین۔ کَلہپ دا، تنہائی دا‘ انج انج رہݨ دا احساس گھٹ کریندین۔ جے اَساں اپݨے لوکیں نال تعلق نہ جوڑ سڳوں تاں کَلہپ دے بار ہیٹھ اینویں کُرچیج ونڄوں جیویں ساݙے اندر ہوا نہ ہووے اتَے اَساں ٻاہرلی ہوا دے وزن ہیٹھ پِھس ونڄوں ۔ اےسمجھݨ سمجھاوݨ دی ڳالھ نئیں، محسوس کرݨ دی شئے ہے ۔ ماء ٻولی دے بغیر ساݙیاں علمی بݨیاداں ریت دی ڈھاءلڳی کندھی ہِن ‘ کچ دے دھاڳے ہِن ۔ اپݨی ماء ٻولی دے سوا اَساں کلہے کلہے، تھل مارو دے اوجھڑ مریندے رہسوں اَتےاینویں عُمراں وِیہا ویسن ۔ اپݨی سُنڄاݨ‘ اپݨے لوکیں دی سُنڄاݨ‘اپݨے وسیب دی سُنڄاݨ لو اپݨی ماء ٻولی دے سوا چارہ نئیں۔
(اے مضمون 1970 دے ݙہاکے اچ ڈیرہ غازیخان /تونسہ اچوں چھپݨ آلے سرائیکی میگزین "سنہیا اچ چھپیا)