قیس فریدی دی غزل گوئی

سرائیکی غزل دا ہک لافانی شاعر......قیسؔ فریدی

پروفیسر ڈاکٹر محمد شکیل پتافی

(ماخوذاز کتاب’’سرائیکی ادبی مقالات‘‘)

سرائیکی زبان اچ ادب دی تمام اصناف کوں ورتاوݨ دی بھر پور صلاحیت موجود ہے۔ٻہوں گھٹ زباناں ہِن جنہاں دا موضوعاتی اتے تاثراتی مزاج اتنا پختہ تے کینوس اتنا وسیع ہے جنہاں وچ ہر قسم دے موضوعاتی، صنفی اتے ہیتی تجربے کرݨ دی گنجائش پاتی ویندی اے۔ سرائیکی زبان اِنھاں وچوں ہک ہے۔

سرائیکی زبان دا قدیم شعری سرمایہ ݙوہڑے ، کافی اتے بحراں تک محدود ہا، ایندے اچ زبان دی تنگ دامنی کوں کئی دخل نئیں بلکہ اے اوں دَور دے شعری تقاضے اتے ادبی ضرورتیں دے مطابق ہئی۔ جوں جوں وقت گزردا ڳیا، شعری تقاضے بدلدے ڳئے، ادبی ضرورتیں اچ ودھارا تھیندا ڳیا تاں سرائیکی ادب دا دامن خود بخود وسیع تھِیندا ڳیا۔ نویاں صنفاں ، نویں سانچے ، نویں تلازمے اتے وَل اِنھاں دے نال نال نویں خیال، نویاں ترکیباں ، نویاں بندشاں اتے نویں عروضی تجربے سرائیکی شاعری دا سرمایہ بݨ ڳئے۔

سرائیکی غزل اگرچہ ٻہوں پہلے شاعری اچ داخل تھی ڳئی ہئی ۔ خود خواجہ فریدؒ نے وی اپݨے سرائیکی دیوان اچ ڈھیر ساریاں کافیاں غزلاں دی ہیئت اِچ آکھین لیکن چونکہ او بُنیادی طور تے کافی دے شاعر ہَن اتے اِنھاں دے مزاج اچ کافی دا رنگ غالب ہا ایں سانگے خواجہ فریدؒ دی غزل اچ غزل دا اسلوب قدرے کم نظر آندے۔ ایندے باوجود دیوانِ فرید ؒ دیاں غزلاں اپݨے دَور دے موضوعاتی تنوع اتے حُسن و عشق دے اظہار دا ٻہوں وݙا وسیلہ ہِن۔ خواجہ فریدؒ دی اُردو شاعری ساݙے سامݨھیں ہے ۔ اِنہاں دے اُردو دیوان اچ ساریاں غزلاں ہِن ۔ ایندا مطلب ہے جو او غزل دی صنف توں پوری واقفیت رکھیندے ہَن۔ ایں سانگے اُنہاں نے سرائیکی وچ ای غزل دے تجربے کیتن۔ لیکن اُنہاں دے سرائیکی غزلاں تے کافی دا رنگ واضح نظر آندے۔

سرائیکی غزل کوں ایں عہد دے جیڑھے شاعر نے ایندے حقیقی مزاج اتے اصلی اسلوب دے مطابق ورتئے او سئیں قیس فریدی ہِن۔ اِنہاں نے غزل دی ایمائیت اتے ایندی رمز و علامت کوں خوب سمجھے اتے لِسانی مشکلات تے قابو پاتے اپݨے وَکھرے اتے نویکلے لہجے نال غزل کوں آبرو مندانہ شکل و صورت ݙتی ہے۔ قیسؔ فریدی شاعر ہووݨ دے نال نال ہک ما ہرِ لسانیات وی ہِن۔ سرائیکی زبان تے اِنہاں دا ڈھیر سارا کم ساݙے سامݨھیں ہے پیا ایں حوالے نال اِنہاں نے اپݨی غزل وچ الفاظ دی صحت، معنوی ساخت، صوتی خوبصورتی اتے حُسنِ ترتیب دا خاص خیال رکھیے۔ ایہا وجہ ہے جو اِنہاں نے ہک لمبے عرصے تک زندہ رہݨ والی شاعری کیتی ہے۔ قیسؔ دے نزدیک شعر دے حُسن دے پچھوں شاعر دا تخلیقی فن پوری طرح کار فرما ہوندے اتے فن واسطے زبان و بیان دا علم ہووݨ ٻہوں ضروری ہے ورنہ شاعری محض تُک بندی تاں تھی سڳدی اے اوندے وچ آفاقیت پیدا نئیں تھی سڳدی۔ ایں سانگے قیسؔ احٖ دے کم علم اتے جاہل لکھاریاں توں شاکی نظر آندن۔

ہُݨ اَہدیں کئیں ادب کوں بزاری بݨا ݙتے

تئیں خود تاں جاہلیں کوں لکھاری بݨا ݙتے

.........

ادب کوں پَوڑی بݨا تے جو پہنتے فلکیں تے

کیویں نہ مارے او فلکاں اگر مگر نہ کرے

قیسؔ فریدی دی شاعری دا بُنیادی وصف اے ہے جو انہاں نے اپݨی غزل اچ اپݨی دھرتی اتے اپݨے وسیب دے ݙُکھ کوں اپݨا موضوع بݨائے۔ سرائیکی وسیب دی بُکھ ، تس اتے ایندیاں ساریاں محرومیاں کوں نشابر کریندیں ہوئیں وسیب دی طبقاتی کشمکش کوں وݙی خوبصورتی دے نال بیان کیتے۔ قیسؔ دے نزدیک ایں دھرتی ماء کوں ݙکھ ݙیوݨ والے او دھرتی ڄئے ہِن جِنہاں نے اپݨے زور اتے ݙڈھپ دے ذریعے اِتھوں تے لوکاں کوں غلام بݨائے اتے ݙینھ رات اِنہاں دی رَت تے پَلدے پئن۔ ایں ساری طبقاتی کشمکش کوں اِنہاں نے ایں انداز اِچ بے نقاب کیتے۔

کیڑھے کیڑھے دی ایویں روز لہیسیں پٹکی

کہیں کوں تاں چھوڑ عزت دار سݙاوݨ جوگا

..........

میں کیوں نہ ایہو جے دریا کوں بے مُہاب آکھاں

جو اپݨے تسدے کناریں دے لب وی تَر نہ کرے

..........

توں مفلس دا حامی بݨ تے اوندی رَت تے پلدا پئیں

میں مفلس دا حامی بݨ تے وݨجیئے درد کِشالے ہِن

جیلے توں کُرسی تے ٻہندیں میں مِٹی تے ٻہنداں

کیا کیا قصے چھِڑدے اپݨی گھاٹی یاری والے ہِن

میں محتاج تے توں لکھ ݙاتا

کیوں نہ تئیں توں منگاں تیکوں

..........

بُلبلیں کوں نہ جِتھاں حُکم اَلاوݨ دا ہا

میلے کانویں دے اُتھاں شام سویرے لڳدن

رات تھیندی ہے تاں خونخوار سبھے بݨ ویندن

ݙینھ سارا جو ایہ کُجھ لوک بھلیرے لڳدن

او جو باغی ہا اوہو شیت قتل تھی ڳیا ہے

احٖ ٻہوں خوش میݙی وستی دے وݙیرے لڳدن

..........

اِنہاں اشعار دے وچ وݙیرہ شاہی دے ظلم اتے جبر دا پورا نقشہ سامݨھیں آ ڳئے ۔ یعنی جِتھاں حق پرست لوکاں کوں باغی آکھ تے قتل کر ݙتا ونڄے ، جتھاں رات دے اندھارے وچ لوک خونخوار بݨ ونڄن ، جتھاں ہک انسان محتاج تے ݙوجھا لکھ داتا بݨ ڳیا ہووے ، جتھاں روز کہیں شریف آدمی دی پٹکی لہائی ونڄے اوں دھرتی تے ایں کنوں وݙا عذاب ٻیا کیا اوسے۔ قیسؔ فریدی نے ایں سارے منظر کوں وݙی جُرأت اتے وݙے حوصلے نال یبان کیتے۔ اِنہاں دے نزدیک ایہ دھرتی کݙاہیں سُکھ دا ساہ نی گھِن سڳدی کیوں جو اِتھوں دے گُگدام لوکاں نے انصاف وی اِنھاں ظالماں توں منگے جنہاں نے خود اپݨے ہتھیں اِنہاں تے ظلم دے پہاڑ رکھ ݙتن ۔ جئیں ویلے ایہ صورت پیدا تھی ونڄے جو ظالم کوں انصاف دی کُرسی تے ٻلہا ݙتاڳیا ہووے تاں اوں ویلے گھر گھر قتلِ عام ، بدامنی، لُٹ پُھر اتے تشدد جہیں واقعات رونما تھیسن۔ ایں معاشرتی عذاب کوں قیسؔ نے ایں طرح بیان کیتے۔

ایہ زمانہ وی اساکوں ݙیکھݨا ہا دوستو

قتل وی اوہو کرے نِروار وی اوہو کرے

..........

جیندے ہتھ تلوار ہے ٻچڑا

اِتھ اوہو سردار ہے ٻچڑا

..........

دھاں وی اونکوں ݙیوݨی پئی اے

ݙاڈھ جیندا نِروار ہے ٻچڑا

ایہ وستی کیوں اُجڑ ڳئی ہے

اِتھ وی کُئی سردار ہے ٻچڑا

..........

میݙے اللہ میں کتھاں آ ڳیاں جتھاں دے واسی

آپ خود نانگ اتے آپ سپیرے لڳدن

..........

جڳ بے اَرام کیوں اے

گھر گھر متام کیوں اے

اے اَمن دے پیمبر

ایہ قتلِ عام کیوں اے

اِنہاں اشعار توں پتہ لڳدے جو سارا وسیب دوغلے اخلاق دی زد اچ بُری طرح جکڑیا ہوئیا اے۔ لیکن ایں مقام تے قیسؔ فریدی نے جیڑھی جُرأت دا مظاہرہ کیتے اتھوں اُنہاں دی وسیب نال سچی محبت اتے دِلی ہمدردی دا ثبوت مِلدے اتے نال ای اِنہاں دے آفاقی شاعر ہووݨ دا ثبوت مِلدے ۔قیسؔ اپݨی دھرتی دے محروم تے مظلوم لوکاں دی ارداس سُݨ تے اتھوں دے ظالم اتے زردار وݙیرے دی اکھ اچ اکھ پاتے گاٖلھ کرݨ دا بھر پور حوصلہ رکھدن۔

میں تیکوں سبھ آریں پاریں ڄاݨداں

گو تیݙے چہرے تے پردہ ’’زر دا‘‘ ہے

..........

زہر پلوا تے میکوں توں گھِن چُکیں سچ دا ثبوت

ہُݨ میکوں جُٹھلا تے اپݨے آپ کوں جوٹھا نہ کر

قیسؔ اپݨی اُڄڑی دھرتی کوں گلزار بݨاوݨ دا خواب وی ݙیکھدن ۔ او ڄاݨدن جو ہک دَور ہا جݙاں اے دھرتی اَمن دا گہوارا ہئی ۔ ایں دھرتی دے ٻیلے ، ٻیٹ اتھوں دیاں بہاراں ہن۔ گلزار موسمیں دی خوشبو وچ سڳن سُہاڳ دیاں رسماں ریتاں پلدیاں اتے ودھدیاں رہندیاں ہَن۔ چارے پاسوں اَمن محبت اتے خلوص دی خوشبو آندی ہئی ۔ سارے وسیبی کھِلدے ہَسدے اتے کٹھے جیندے مَردے ہن۔قیسؔ نے وسیب دی خوشحالی دا ایہ سارا نقشہ ایں طرح پیش کیتے۔

او ویلہا کر یاد جݙاں جو

کٹھّے جیندے مردّے ہاسے

جوبن دے دریا وچ کیا کیا

پُٹھیاں تاریاں تردّے ہاسے

ہر موسم ہا اپݨا موسم

شڳنے نال سنگردے ہاسے

نوکیں ٹوکیں دے جنگل توں

تھی بے خوف گُزردے ہاسے

اتنے خوبصورت اتے جنت نظر ماحول اچ رہݨ والا شخص بالآخر ایہ آکھݨ تے مجبور کر ݙتا ڳئے:

آس دی رڑھ پلھرے تاں کیویں

محرومیں دی جھار ہے ٻچڑا

نِندراں کیا آون، ہر پاسوں

چوریں دا دڑگار ہے ٻچڑا

یعنی جیڑھے ماحول وچ لوک کٹھے جیندے مردّے ہَن ، جھر جنگلاں توں بے خوف گزردے ہَن۔ احٖ اوں دھرتی تے خوف، ہَراس ، بدامنی ، لُٹ پُھر ، خون خرابہ ، فساد، قتلِ عام اتے چوری ݙاکے ہِن تے کئی وی شخص امن دا جھٹ نی گُزار سڳدا۔ قیس ؔ صاحب ہک ذہین تے سمجھدار شاعر ہن ۔ او صرف اپݨے وسیب دی مخدوش حالت کوں ساݙے سامݨھیں پیش نئیں کریندے بلکہ ایں عذاب کنوں ٻاہر نکلݨ دا رستہ وی ݙکھلیندن ۔ او اپݨے لوکاں دے ݙُکھ توں ارمانی ضرور ہِن لیکن اِنہاں دی ترقی اتے کامیابی کنوں مایوس کائینی۔ ایں طرح قیسؔ دی غزل اچ قنوطیت اتے مایوسی دی بجائے رجائیت اتے اُمید پاتی ویندی اے۔ ایں مقام تے او اُمید و انقلاب دا ہک پیامبر بݨ تے ساݙے سامݨھیں آندن۔ او ایں اُڄڑی پُڄڑی ویران دھرتی کوں سر سبز و شادات ݙیکھݨ دی آرزو رکھدن اتے ݙُکھ سُکھ اچ تبدیل کر ݙیوݨ دا عزم رکھدے ہوئیں ہک جاہ تے آکھدن:

کئی تاں سجھ دی گاٖلھ چلاوے

ݙُکھ دی کالی رات وِہاوے

ذہن دے درمن کھیت اچ کئی تاں

ساوی سوچ دا باغ رہاوے

قیسؔ دے شاعرانہ فلسفے دے مطابق زمین دی زرخیزی دا تعلق ذہن دی زرخیزی نال ہے ۔ ایں حوالے نال او انقلاب واسطے پہلے ذہنی تبدیلی دے خواہش مند ہِن۔ ایندے بعدا و لوکاں کوں انقلاب گھِن آوݨ دا درس ݙیندے ہوئیں صرف اپݨے وسائل تے بھروسہ کرݨ دی تلقین کریندن اتے کہیں قسم دے خوف خطرے کنوں وی نئیں گھبریندے۔

آکھدن:

احٖ تاں مِٹی وچ مِلا ݙیوو تتی دُھپ دا غرور

احٖ تاں اپݨی ریشمی زلفیں دی چھاں روشن کرو

جے تُساں چہندو قدر یارو کُھلے ماحول دی

خود کوں زنجیراں پواؤ ، آزادیاں روشن کرو

..........

قیسؔ ہُݨ اوں شخص توں کئی حق نہ جیوݨ دا منگو

اپݨے من کوں مار تے دُنیا تے ناں پیدا کرو

اقبال نے وی اپݨے من وچ ݙب تے زندگی دے سُراغ کوں پا گھِنݨ دا درس ݙتا ہا ۔ تاں قیسؔ فریدی نے وی انقلاب واسطے اپݨے مَن کوں مارݨ دی تلقین کیتی اے۔ سب توں اہم گاٖلھ ایہ ہے جو قیسؔ صاحب صرف انقلاب دی دعوت نئیں ݙیندے بلکہ خود وی ایں کارِ ثواب اچ شامل ہِن۔ کہیں وی سچّے انقلابی دی ایہ خاصیت ہوندی اے جو او خود اڳلی صف اچ شامل کرتے اپݨی سچی ہمدردی اتے بھرپور سچّائی دا ثبوت ݙیندے۔ قیسؔ صاحب وی اَمن دی ایں جنگ اچ شامل ہِن تے ذہنیں تے تعصب دے زنگ کوں کُھرچݨ دا عزم رکھدن۔

احٖ دے نویں انسان دی ہے سوچ پُراݨی

ذہنیں تے تعصب دا ہے او زنگ اڄݨ تئیں

میں قیسؔ فقط اَمن دی خاطر ودا لڑداں

ہیں سانگے ھے جاجا تے یکی جنگ اڄݨ تئیں

قیس فریدی دی اپݨے وسیب نال محبت تے ہمدردی دا سچّا تصور اُنہاں دے شعراں اچ موجود ہے ۔ او وسیب دے ݙُکھ کوں اپݨی ذات دا ݙُکھ سمجھدن اتے ایندا اظہار وی کریندن:

جݙاں وی قیسؔ لکھیں اپݨی ذات دا ݙُکھڑا

وسیب سارے دا سارا نگاہ وچ رکھݨا

قیسؔ فریدی دی غزل اچ زندگی دا گہرا فلسفہ پاتا ویندے ۔ او زندگی گُزارݨ دے وݙّے رہنما اصول سمجھیندن ۔ اِنہاں دی نظر وچ زندگی محض کھاوݨ پیوݨ دا ناں نئیں بلکہ انسانیت دیاں قدراں حاصل کر گھِنݨ دا ناں زندگی ہے۔ قیس ؔ فریدی نے چونکہ ڈھیر سارے لوکاں کوں مجبور تے مقہور حالت اچ ݙٹھے ایں سانگے ردِ عمل دے طور تے اُنہاں دے لاشعور اچ انا پرستی دا تصور راسخ تھی ڳئے ، جیڑھا قدم قدم تے اُنہاں دیں غزلاں اچ محسوس کیتا ونڄ سڳدے۔ ایہ اُنہاں دی انا پرستی دا کمال ہے جو او بُکھ کنوں مَر ونڄݨ کوں ترجیح ݙیندن لیکن کہیں دے اڳوں ہتھ نئیں پھیلیندے ۔ ایویں بعض اوقات خدا کوں وی سجدہ کرݨ اچ اپݨی انا کوں مجروح نئیں تھیوݨ ݙیندے:

مَیں بُکھ توں مَر ڳیاں مگر پَن نی وَݨ دا کھادا کوئی

کہیں کوں پیٹ دی خاطر ستاوݨا جو نہ ہا

..........

جیکر توں ہئیں خدا تاں میݙی اتنی گاٖلھ مَن

یا سجدے نہ کرا یا خیالِ انا نہ ݙے

..........

مَیں قیسؔ اپݨی موت دی منگی ہے ربّ توں بیکھ

حیران ہاں جو میݙی اَنا گھِن ڳیا ہے کون

قیس صاحب سمجھدن جو ایہا اَنا ہے جیندی وجہ توں انسان اپݨی شناخت کوں قائم رکھ سڳدے۔ ہر آدمی چاہندے جو معاشرے وچ اوندا کئی مقام ہووے، لوک اوکوں ڄاݨن، سُنڄاݨن اتے او اپݨی ڄاݨ سُنڄاݨ واسطے مختلف کارنامے سرانجام ݙیندا رہ ویندے۔ قیس ؔ صاحب دی سُنڄاݨ اوندا ݙُکھ ، اوندی خوداری تے اوندی انا ہے۔

پُچھی تاں احٖ ٻہہ تے ساݙا شجرہ لکھ

ساکوں حسبی نسبی بُکھا ننگا لکھ

..........

مَیں آپݨے وجود کوں ثابت کرݨ کیتے

خود کوں شکار تیکوں شکاری بݨا ݙتے

..........

عجب مزاج زمانے بݨا ݙتے دِل دا

خوشی تے نِیر وہیندے غمی تے کھِلدا ہے

..........

لوک توݨے جو کریندا ہے چٻولے سَئے سَئے

میکوں پر قیسؔ ایہ کانوے دے کنویرے لڳدن

عشق و محبت دا اظہار غزل دی بُنیادی خصوصیت ہے۔ قیسؔ دی غزل ایں لافانی جذبے نال مُزّین ہے۔ قیس ؔ جتھاں عمومی زندگی وچ انا پرست نظر آندن اُتھاں او محبوب دے اڳوں وِچھ وِچھ ونڄݨ اچ فخر محسوس کریندن کیوں جو او سمجھدن کہ محبوب کوں احترام ݙیوݨ اتے اوکوں بلند مرتبے تے ݙیکھݨ دراصل ہک سچے عاشق دی معراج ہوندی اے۔ ایہ جذبہ اوں ویلھے پیدا تھیندے جݙاں عاشق حُسن پرستی کوں عین عبادت سمجھدا ہووے ۔ اگر محبت اچ ہَوس پرستی دا جذبہ غالب آونڄے تاں وَل ایں لافانی جذبے دیاں سچّیاں قدراں پامال تھی ویندن ۔ ایہا وجہ ہے جو قیسؔ دی غزل اچ محبت دی پاکیزگی اتے محبوب دا تقدس نمایاں نظر آندے۔ ایں سانگے اُنہاں دے عشقیہ اشعار اچ ساکوں ہک عزت دار اتے قابلِ صداحترام محبوب دا نین نقشہ نظر آندے۔ کُجھ شعر ملاحظہ فرماؤ:

جئیں ݙینھ وی میݙی جھونپڑی تے سئیں کرم کیتے

پلکیں کوں مَیں وِچھا تے پتھاری بݨا ݙتے

اے کئیں تیݙیں اکھیں دی ولا گاٖلھ چھیڑتے

تھل دی ہَوا کوں بادِ بہاری بݨا ݙتے

..........

تیکوں بے وفا کیوں سݙیندی ہے دُنیا

ایہو سوچ تے میں تیݙا یار بݨ ڳیاں

..........

تُساں ایہ تیر میکوں ݙیو میں خود کوں آپ چا ماراں

تُساں نازک ہو تھک پوسو نشانہ قیسؔ دا چُٹ چُٹ

..........

او جتنے تیر مریندا ریہا میں کنݙ نہ ݙتی

میں اپݨے دُھر دے سڄݨ کوں رنجاوݨا جو نہ ہا

..........

میں جے تئیں جاڳداں مہتاب ݙیہداں

جݙاں سُمداں تُہاݙے خواب ݙیہداں

اکھیں چہرہ تے اَبرو اللہ اللہ

چراغ و مسجد و محراب ݙیہداں

قیسؔ دے نزدیک محبوب دا وجود محبت دیں سچیں قدریں کوں زندہ رکھݨ واسطے ہک ضروری شئے ہے۔ ایں سانگے او محبوب کوں رُسوا نی تھیوݨ ݙیندے بلکہ اوندی بے وفائی تے وی پردہ پاوݨ دی کوشش کریندن۔ قیس ؔ دے انداز دا اے وکھرپ اُنہاں دی غزل کوں اَمر کر ݙیندے۔ او بعض اوقات محبوب کوں خدا دے روپ اچ ݙیکھدن اتے اپݨے والہانہ جذبے کوں محبوب دی پوجا کرݨ تے مجبور تھیندا ݙیکھدن ایں طرح جتھاں اُنہاں دے پاکیزہ جذبے دے نشاندہی تھیندی اے اُتھاں محبوب دی اہمیت اتے قدر دا وی اندازہ تھی ویندے۔ چند شعر ݙیکھو:

بُت بݨ تے میݙے سامݨے آ ٻہندے او سدا

میکوں تاں ہیں ادا نے پُجاری بݨا ݙتے

او خدا کیوں نہ بݨ ٻہے یارو

مَیں جو ہردَم خدا کنوں ݙرداں

..........

میں محبت کوں عقیدت نئیں بݨایا ہرگز

لیکن او شخص میکوں لڳدا خدا وانگے ہے

..........

خدا جو ہے تاں تُساݙا خدا ھے میݙا نہیں

میݙا چھَڑا ایہ صنم ہے میݙا صنم نہ کھَسو

قیسؔ نے جتھاں پورے وسیب دے ݙُکھ کوں اپݨی شاعری دا موضوع بݨائے ۔ اُتھاں اُنہاں نے اپݨی زندگی دا اظہار وی اپݨے اشعار وچ کیتے ۔ ایندے اچ کئی شک نئیں جو اُنہاں دی زندگی دا ہک ہک لمحہ ݙُکھ دی ہک مکمل داستان پیش کریندے ۔ اوائل عمر اچ شادی، وَل بیوی دا مَر ونڄݨ، بھرانواں دیاں شکر رنجیاں ، بے اولادی اتے مجرد زندگی ...... ایہ سارے عذاب قیسؔ زندگی داہک جزو لاینفک بݨ ڳئے تے اُنہاں کوں دَر بدر تھی ونڄݨ تے مجبور کر ݙتا ۔ بالکل اوہے حالات جیڑھے میر تقی میرؔ کوں زندگی اچ پیش آئے ہن تے اوکوں دہلی کنوں ہجرت تے مجبور کر ݙتا ، اوہا کیفیت سئیں قیسؔ فریدی نال وی پیش آئی۔ جݙاں او میانوالی شیخاں کنوں خان پور تشریف گھِن اَئے تاں میکوں ہک خط اِچ ایندی اطلاع ݙیندیں ہوئیں لکھیونے جو ایہ میݙی زندگی دی ’’ستارہویں ہجرت‘‘ ہے۔ ایہ احٖ توں پندراں سال پہلے دی گاٖلھ ہے ۔ ایندے بعد ݙاہ ہجرتاں مزید تھئین ۔ احٖ کل قیسؔ صاحب رحیم یار خان دا پلاٹ ویچ تے مؤ مبارک اچ قیام پذیر ہِن۔ بہر حال اُنہاں دی ذاتی زندگی اچ جتنے ݙُکھ وی آئین لیکن کمال اے اُنہاں دا جو احٖ تک اُنہاں نے ݙُکھ دے مقابلے اچ سِر نی جُھکایا بلکہ اُنہاں نے اپݨے ݙُکھ دا علاج ݙُکھ دے نال ای کیتے ۔

فرمیندن:

ہمیشہ ݙُکھ دا تدارک مَیں ݙُکھ دے نال کیتے

مَیں اپݨے سُکھ دی طلب کوں ݙُکھاوݨا جو نہ ہا

او میکوں قتل کریندا ریہا میڈے سامھیں

بچَو کراں ہا کیویں، ہتھ گݙاوݨا جو نہ ہا

..........

ݙُکھ دے سِوا اَسمان توں

مِلدا ہے کیا اَسمان توں

دھرتی دا مجرم ہاں تاں کیوں

پاواں سزا اَسمان توں

..........

خود آپ اپݨی تباہی تے میں وی کھِلدا ریہاں

میݙے مزاج نے میکوں رُواوݨا جو نہ ہا

..........

فنی اعتبار نال وی قیسؔ دیاں غزلاں ہک مکمل ادب پارے دا درجہ رکھدن۔ چھوٹی اتے لمبی بحراں دا استعمال اِنہاں کوں بھرپور انداز اِچ آندا ہے۔تکرارِ لفظی نال اِنہاں نے اشعار کوں نِکھار چھوڑئیے۔

چھوڑ چھوڑ دشمنیں دی گاٖلھ چھوڑ

خار خار دوستیں دا حال ݙے

دُھوڑ دُھوڑ قافلے کِتھاں ڳئے

چُور چُور سنگتیں دا حال ݙے

..........

قیسؔ نے سِدھے سادے، مختصر، نرم وملائم لفظاں اچ اپݨے اچھوتے احساسات کوں وݙی صفائی، درد انگیزی اتے جامعیت نال بیان کیتے۔ محاورات دے استعمال تے اُنہاں کوں خاصا عبور حاصل ہے ۔ اُنہاں نے محاورے دے حُسن کوں جیڑھے انداز اچ اُجاگر کیتے اوندے نال اُنہاں دے ہک پُر گو اتے مشّاق شاعر ہووݨ دا ثبوت مِلدے۔ محاورہ بندی دیاں مثالاں ݙیکھو:

کیوں دھابے دھوڑے کھمدا ودّے کالی رات وِچ

سجھ توں او سوجھلے دی قبا گھِن ڳیا ہے کون؟

..........

ساݙی رت وچ اپݨے ہاں دی

بھاء مارو، ہاں ٹھارو یارو

..........

کل دی کل نئیں پمدی جیکر

احٖ دا ݙُکھ نہ تھورا لاوے

محاورات دے نال نال خوبصورت تشبیہاں تے استعاراں دا ورتارا قیسؔ کوں ٻہوں زیادہ مرغوب ریہے۔ جئیں ویلھے نہایت نازک اتے لطیف جذبیں کوں الفاظ دا ساتھ نئیں مِل سڳدا تاں شاعر حضرات ایں موقع تے استعارے تے تشبیہ کنوں کم گھِندن۔ اگر تشبیہ اچ ندرت ، جدّت اتے حُسن ہووے تاں شاعری اَمر تھی ویندی اے۔ قیسؔ دے فن دا نمایاں وصف انہاں دیاں خوبصورت تشبیہاں ہِن ۔ جیڑھیاں اپݨے اپݨے موقع تے مندری اچ نگ وانگے خوبصورتی نال جڑیاں ہوئیاں محسوس تھیندین۔ مثلاً

جذبیں دے سیتے ہونٹیں تے ہے چُپ دا شور کیوں

دِل دی لہو لہان صدا گھِن ڳیا ہے کون؟

یاریں دے پھٹ لڳے ہوئے

ساݙی پُشاک تھی ڳن

..........

میݙی آواز جے صحرا دی صدا وانگے ہے

میݙی خاموشی تاں ہاتف دی ندا وانگے ہے

زخم کچکول ذرا بھر ݙے نمک بیکھ دے نال

میݙی وستی دا ہر ہک شخص گدا وانگے ہے

المختصر سئیں قیسؔ فریدی دی غزل اپݨے نویکلے اسلوب اتے وکھرے لب ولہجے دی وجہ توں سرائیکی ادب دا قیمتی سرمایہ ہے۔ اِنہاں دا استدالی انداز بیان ، خیال دی بلندی اتے فکر دی گہرائی کوں ظاہر کریندے ۔ کتھائیں کتھائیں مرزا غالب وانگے معنوی پہلو داری وی پاتی ویندی اے۔ زندگی دیں تلخ حقیقتیں کوں اِنہاں نے رمزو ایمائیت نال بیان کرتے غزل کوں جدید لہجے نال ہم کنار کر ݙتے ۔ لطافتِ خیال ہووے یا نکتہ آفرینی ، قیسؔ فریدی دی غزل زندگی دے حقیقت پسندانہ تصورات کنوں مالا مال ہے۔ کتھائیں کتھائیں طنزیہ لہجہ اختیار کر تے او معاشرے دی کہیں خامی کوں بڑے شگفتہ انداز اچ بیان کریندن۔ اِنہاں دی غزل اچ تصویری پیکر کہیں جیندے جاڳدے معاشرے دی جھلک ݙکھلیندن تے ایویں محسوس تھیندے جو اِنہاں دا کلام خوبصورت تصویریں اتے حسین پیکریں دا ہک نگار خانہ ہے۔ الفاظ دا صوتی آہنگ اتے جدتِ ادا قیس ؔ دی غزل دی او اوصاف ہِن جنہاں دے نال سرائیکی غزل دا دامن وسیع تھی ویندے۔

’’ارداس‘‘ توں’’توں سورج میں سورج مُکھی‘‘ اتے ’’آمشام‘‘ دیاں غزلاں قیس ؔ فریدی دے فنکارانہ مزاج اتے بلند پایہ تخیل دا غماض ہِن۔ قیس ؔ نے اپݨی غزل دے ذریعے ساکوں سچ ٻولݨ سِکھائے۔ اِنہاں دی غزل اچ اصلیت دا عنصر ، دھیما دھیما ترنم، مہذب بذلہ سنجی، عشق دا پاکیزہ معیار، جذبات دا انضباط ، خوددارانہ اَنا ، فنکارانہ شوخی، اتے جدت طرازی دے سارے عوامل وݙی فنکارانہ مہارت نال موجود ہِن۔ ایہے خصوصیات ہِن جنہاں دی وجہ توں اُنہاں کوں سرائیکی غزل دا لافانی شاعر آکھیا ونڄ سڳدے۔