عزیز شاید دی "اول"

سعید اختر گاݙی

We are the children of an ancient band broken between the mountain and sea.

ترجمہ: پہاڑیں تیں سمندر دے وچالے نکھڑے، اَساں کہیں پراݨے جتھے دے ٻال ہئیں۔

پیلھی ڳالھ تاں اے ہے جو اے کوئی مضمون کائینی۔ علمی مضمون پرکھ پڑچول دے پیمانے تیں ہوندے اَتے شاعری کوں اوندی وَرتی قدریں نال پرکھا ویندےیا ول ننویں قدر دی ڳول دا ناں ہوندے۔ ایں مضمون اندر کہیں قدر کوں سامݨے رکھ "اول" دی پرکھ پڑچول نہیں کیتی ڳئی۔ در اصل ایہہ سطراں "اول" کوں اپݨے واسطے سمجھݨ کیتے لکھیاں ڳئین۔ ول خیال آئے جو اینکوں ڳالھ مہاڑ بݨا گھنوں متاں کوئی ڳالھ اڳوں ٹُردی ہووے۔ ایندے نال جے"اول" اُتیں کوئی ڳالھ اڳوں ٹُر پئی تاں مَیں چُپ چُپا تے اپݨے آپ کوں شاباش ضرور ݙیساں۔

کئی ورھیں پیلھےدی ڳالھ ہے جݙݨ اے کتاب پیلھی واری چَھپی ہئی تیں میں اینکوں پڑھݨ شروع کیتا پر کوئی ڳالھ چیتے وچ نہ آئی۔ کجھ سَطراں چنڳیاں محسوس تھیاں پر ڳالھ نہ بݨی۔ کُجھ مُد بعد عزیز شاہد نال ذاتی ڄاݨ سُنڄاݨ تھئی پر ول وی "اول" دا کھلارا نہ تھیا۔ ایہہ ڳالھ تاں سمجھ آڳئی جو ایں کتاب نال جیوݨ دے بعد ہی کوئی تَند ہتھیں آسی۔ عزیز شاہد دی شاعری دی تفہیم دے ٻہوں دَر دروازے ہن ۔اوندی شاعری اوندے اپݨے کار کُھلے دل دی ہے ۔ ہر کوئی اینکوں اپݨی عقل ، اپݨے تجربے نال پڑھدے اتے اپݨی گُھنڈ پاتی ٻیٹھا ہوندے تیں او سبھوں ٹھیک ہوندے۔اگر کہیں قدر دی ڳالھ چا کروں تاں اے وݙی شاعری دا وصف ہے۔ تیں ول "اول" میݙے نال ڳالھ کیوں نہ ہئی کریندی ؟اے میݙی تفہیم دا مسئلہ ہوسی لیکن ایہہ کتاب تاں کُلاج[1] ہے ۔ کلاج دے فن دا کمال اے ہے جو تصویر ٻہوں سارے کاغذ دے ٹکڑیں تیں کپڑیں دے ٹکڑیں کوں جوڑ جوڑ بݨائی ویندی اے۔ہر ٹکڑا جُز وی ہوندے اَتے کُل دا مکمل حصہ وی ہوندے۔ پر تصویر کوں پرکھݨ واسطے کُل اُتے عرق ریزی کرݨ ضروری ہوندے۔

"اول" دی جُزیات (فرض کرو تُساں کتاب کھولی اے تیں ہک نظم تہاݙے سامݨے آ ڳئی ہے)تہاݙے سامݨے اپݨا پورا اظہار کریسن:

اینویں تاں او نئیں ملدا پَل دے پَروݨ وچوں چھݨ چھݨ کے اپݨے کولوں ول ول نکھڑݨا پوندے اینویں نئیں وسوں تھیندی ٻس آپ جھوک بݨ کے ول ول اُڄڑݨا پوندے

پر جینویں جینویں ورق پھولیسو اے نظم اپݨے کُل نال رَلی کھڑی ہے تیں او ٻئے معنی وچ کُل دی تفہیم کریندی ہے۔ ٻس میݙی ڳالھ ایہہ ہئی۔ شاعری کوں پرکھݨ اوکھی ڳالھ ہے۔ شاعر جادو گر وی تاں ہوندے۔اینویں تاں کالرج نہ آکھیا ہا:

"سارے شور مچیندن، خبرادر،خبردار! اوندیاں چمکدیاں اَکھیں ، اوندے ہوا وچ لہراندے وݙے وال! تیں ہک مقدس خوف دے بھئو کنیں اپݨیاں اکھیں میٹ گھنو کیوں جو او ماکھی دی پݨیال تیں پلا ہوئے اوں جنت دا کھیر پیتا ہوئے"

شاعر دا مقدس خوف وی ہوندے تیں قاری کوں اپݨے مُندریجݨ دا بھئو وی ہوندے پر شاعری کلہا جادوگری دا ناں وی نہیں۔ شاعری سماجی تاریخ وی ہے ، لوک اِچھا دی کہانی وی ہے ، ہک فرد دی کتھا وی ہے تیں سماجی سوڑ (سپریشن)دے ہوندیں ہوئیں وی ول جیوݨ دی داستان وی ہے۔ چھیکڑی صنف کوں اساں عام لفظیں وچ وچھوڑے دی شاعری آکھدے ہئیں۔ وچھوڑے دی شاعری کݙاہیں ذات دے وچھوڑے دی ڳالھ نئیں کریندی۔ شاعری وچ وچھوڑا سماجی تجربہ ہے اَتے اوں سماجی تجربے وچ ذات دا ڳل ونڄݨ وی کار ہے ۔ وچھوڑا سماجی تجربہ ایں ہے جو ایہہ تجربہ سماجی تبدیلی دے ابتدائی مراحل دے وچوں گذرݨ دے کرب دا تجربہ ہے۔ ہر شئے نال رشتہ ترٹدا پئے۔ ایں ترٹ بھڄ وچ انسانی رشتے وی ظاہر اے اپݨی ننویں سماجی اُساری (تشکیل) کریندن (ایہہ ڳالھ تہاکوں اوپری لڳسی) اَتے سماجی تبدیلی دے ابتدائی مراحل دے وچ غرق بندہ کہیں اوپری ڳول وچ ڳل ویندے۔ اے ذات دا وچھوڑا ہے ۔ بندہ کہیں ڳالھ کوں یقین نال نہیں آکھ سڳدا تیں نہ ہی او کہیں شئے کوں یقین نال ݙیکھ سڳدے۔ انسانی رشتیں اُتیں یقین کرݨ تاں اصلوں محال ہے:

سفر ہے کہیں اندھارے توں ولا ہک ٻئے اندھارے تئیں امر ہے سوجھلا پل دا ابد کیا ہے ، ازل کیا ہے (اول)

سماجی تبدیلی دے عمل وچ بندے کوں پناہ اپݨی ذات وچ نظر آندی ہے ۔ پَل دا سوجھلا اوندی پَل دی حقیقت ہوندے۔ اڳلی حقیقت دی ڳول دا ول ننواں سفر شروع تھیندے:

کہیں ڳجھڑی بند اچ بند اساں او وی گݨجی مݨجی تند اساں کُئی بند بھلا کیا کُھلݨی ہئی ٻس اپݨے آپ تے کُھل ڳئے ہیں (اول)

شاعر بے معنویت تیں افراتفری کوں معنی ݙیوݨ چاہندے۔ ویلس سٹیونسن آہدے جو بدلدے سماجی قدریں دے دور دا شاعر Connoisseur of chaos وی ہوندے۔ (معذرت جو ایں اصطلاح دا سرائیکی ترجمہ میݙے وس وچ کائنی)

ایں کیفیت وچ ذات تیں کُھل ونڄݨ دا وی گمان ہوندے ۔ بندہ اے سمجھ گھندے جو "ہک سچ" اینجھا ہے جو صرف اوندے کول ہے ۔ جیڑھا اوں حیاتی دی ڳول پھرول کرکے لبھا ہوندے ۔ اونکوں او لُکائی راہندے۔ پر ہک ݙینہہ اونکوں لڳدے او وی کُوڑ ہا:

او آخری ونگ وی ترٹی ڳئی نہ ونگ رہ ڳئی نہ سک رہ ڳئی (اول)

"اول" دی پہلی نظم "ما من موہݨی ما" ہے ۔ اے نظم کتاب دا دیباچہ وی ہے ۔ ما دے نال رشتہ ول ٻال بݨ کے حیاتی کنیں لُکݨ دا سہارا وی ہے۔ ما دی جھولی وچ اونکوں اپݨے درشن، اپݨا آپ ترٹدا نہیں لڳدا چاہے اے وی واہمہ ہے پر ہک جذباتی آسرا تاں ضرور ہے :

ما من موہݨی ما ول ہک واری سکدیں لُہندیں اپݨی جھولی پا کُئی اسمانوں لَہندی لے وچ لولی ویݨ سُݨا اندر نیلے تھیندے ویندن گُھُٹی گھول پلا سر تیں ہاڑ ہجر دا کھڑ ڳئے ٻُکل ہیٹھ لُکا (اول)

بدلدے معاشرتی اَتے سماجی قدریں وچ حیاتی کلہیپے دا سفر ہے:

ازل دی اندھی ادھور مارے نکھڑ سڳے ہئیں نہ مل سڳے ہئیں اساں تاں کُھل کے نہ رو سڳیے ہئیں نہ کِھل سڳیے ہئیں (اول)

بندہ ڳل ڳئے۔ اونکوں چپ لڳ ڳئی ہے ۔ او کہیں نال کیا ڳالھ کرے؟ نکھڑے ٻال دی کوݨ سُݨدے ۔جیڑھا اوندی ڳالھ سمجھے ہا او تاں کہین ویران جھوک تے کوکدا پئے :

کہیں وِران جھوک تے

اپݨے تن دی ریت وچ

خالی پیر پا کرائیں

کون پیا ہے کوکدا

کوٹھی کوٹھی پک پو

وا مینہہ آندا پئی

تھوڑی ترتیب دی اگوں پچھوں دی معذرت تھی ڳئی۔ کون ذات وی ہےاَتے او سماجی ویڑھا وی ہے جتھاں ابلاغ تھیندا ہا۔" کوٹھی کوٹھی پک پو وا مینہہ آندا پئی" صرف لوک سطراں نئیں اے پورا سماجی ابلاغ ہے۔ اوں سماج دی تاریخ ہے جتھاں اے سطراں ورتیاں ویندیاں ہَن ۔ او کھیݙ حیاتی نال جڑت دا کھیݙ ہا۔ پر ہُݨ :

کئی ہزار سانوݨیاں

کئی کروڑ چاندݨیاں

اݨ ڳݨتر کوٹھڑیاں

وَہݨ نال وَیہہ ڳیاں

اندھیں کھوہیں لہہ ڳیاں

کینکوں یاد رہ ڳیاں

جھوک پُراݨا سماجی رشتہ ہے۔اے کٹھے رل حیاتی گذارݨ دا ناں ہا پر اوں سماجی رشتے کوں اساں کہیں وِران جھوک تیں چھوڑ آئے ہیں : اوکون ہا

جینکوں روندیں اکھیں نال

جھوکیں تیں چھوڑآئے ہیں

او کینجھا رشتہ ہا نال اوندے

جو تروڑ آئے ہیں

اے کون اے

شہریں دے شور وچ

اساݙی کِھل دا شریک راہندے

ایں سارے عمل وچ اساں اپݨی ذات دے تھی ویندے ہئیں۔ اپݨی ذات کوں اپݨے ہووݨ دا سبب سمجھ گِھندے ہیں ۔ تحلیل نفسی دی تنقید وچ اینکوں شاید انا (ایگو) دی بھن تروڑ آکھسوں۔ اے اپݨی ذات دی ڳول نئیں تیں نہ ہی اپݨی ذات کوں ڄاݨݨ دا عمل ہے ۔ اے تیں بھئو دا عمل ہے ۔ اے بے یقینی دی کیفیت ہے۔ اے واہمے دی دنیا ہے ۔ ساݙی اپݨی ذات، ساݙا اپݨا سانول تھی ویندی، گو اساں سانول کوں ہک معروضی شئے سمجھ ٻہندے ہئیں۔کہیں رُلیے رشتے دی ڳول وچ ہک رشتے دا واہمہ بݨانوݨ ہے۔ اساں کجھ لحظے کیتے اوندے نال جُڑ ے، اے نہ ڄاݨدے ہوئیں جو او تاں اپݨی ذات دا پرچھاواں ہے جیندا عکس پاݨی تے پوندا پئے۔ اے کلیہپے دا منظر ہے ۔پر منظر چوݙویں دی رات دے صحرا دا منظر ہے جو اردگرد اینویں لڳدے جینویں اساں اونکوں ݙیکھݨ چاہندے ہئیں:

اساں تاں سانولا تیݙی رضا دی موج تے ٹھِل پوسوں

پر اپݨی ذات اپݨے آپ کو کتنا دلاسا ݙیوے ۔سِجھ وی تاں نکلݨا ہوندے۔ٻاہر ذات دی خواہش موجب تاں نئیں بدلدا ٻاہر اوترے دی کَوڑ تاں اکھیں رواݙیندی ہے ۔ ٻاہر دا ݙر ول ذات دو چھک ݙیندے۔ اے تبدیلی وچوں گذردے سماج دی سوڑ ہے جیڑھی اونکوں ولا ذات دی گور وچ پاء ݙیندی ہے :

میݙے اندر وچ

اے کینجھی رَو پئی گھمدی اے

کُئی ویرݨ مُشکݨ نانڳݨ جھئیں

میکوں ساری رات ݙنڳیندی اے

ول جھمدی اے

اوندے زہر کنوں

میں انت نساہ تھی مَر وینداں

ول روندیں ہوئیں

میݙی لوں لوں کوں ٻہہ چُمدی اے

ذات دا سماجی کلیہپا ذات دا اظہار نئیں تھیوݨ ݙیندا۔ اے المیہ ہے میݙا ہووݨ کوڑ لڳدے۔ جیڑھے سماجی رشتے ذات دے اظہار وچ سوڑ پیدا کرن تاں پچھیں ول سچ کینہاں تے جہان کیہاں:

لاحاصل دی ڳول

حاصل سکھݨیں دُھوڑ

ٻالیں کھیݙ ونڄی

تھی ڳئی دھوڑ اَرُوڑ

ہوکا آندا پئے

ہُݨ دیاں بݨیاں کُوڑ

ٻس ایہہ ڳالھ مہاڑ تہاݙے نال ہئی۔ میں کولاج دے کجھ جُز جوڑ کنیں کُل کوں سمجھݨ دی کوشش کیتی ہے۔ ٻئے جُز تساں ݙیکھو۔ اللہ کرے تہاݙی ڳالھ کوئی ننویں ڳالھ ہوسی۔ ہک آخری ڳالھ کنٹکیسٹ (Context) مُتوں ذات (سیلف)کوڑ ہے ۔ بغیر کنٹیکسٹ دے ذات دا اردگرد نال رشتہ کوڑ ہوندے۔اے صرف کنٹیکسٹ دے پیرائے وچ ہی ممکن ہے جو :

میں اپݨے آپ اِچ سیجھ بݨی

بَݨ سائیں اپݨا خواب لتھے

میں آپ آپ تے کُھلدی ڳئی

میݙے اپݨے نال حجاب لتھے (اول)