ضمیر موصولہ
i او لفظ جہڑا کہیں اسم دی جہ تے آندے پر ایندے اڳوں ہمیشاں ہک پورا جملہ ہوندے۔ جہڑا اوں اسم دی کیفیت بیان کریندے۔ ضمیر موصولہ اکھیندے ۔ مثلاً او کتاب جہڑی کلھ گھدی ہاسے گم تھی ڳئی ہے۔ اِتھاں جہڑی دا لفظ کتاب دی جا تے آئے لہٰذا ’’جہڑی‘‘ضمیر موصولہ ہے۔ (سرائیکی زبان دے قاعدے قانون از ڈاکٹر مہر عبدالحق97)
ii اسم موصول ہک اہجا اسم ہے جیندے نال جݙاں تائیں کوئی ٻیا فقرہ اوندی تشریح کیتے نہ لاتا ون٘ڄے او آپݨا مطلب پورا بیان نہ کر سڳے۔ اینکوں ضمیر موصولہ وی آکھیا ویندے۔ جیویں جو "جئیں محنت کیتی او کامیاب تھیا"ایں فقرے وچ ’’جئیں ضمیر موصولہ ‘‘ہے۔
(سرائیکی قواعد تے زبان دانی از بشیر احمد بھائیہ58)
iii۔ اوہا ضمیر جہڑی جو کہیں اسم دا حوالہ ݙے کرئیں جملے ئِ چ اتصال یا ڳانڈھے دا کم کرے، اوکوں ضمیر موصول آکھیا ویندے۔ موصول دا معنی اے ڳنڈھیل ملئیل۔ مثال دے طور تے اے جملہ ’’انسان کیتے اوہو کافی ہے جو کجھ اوکوں جائز طریقے نال حاصل تھیوے‘‘اِتھاں ’’ جو کجھ‘‘ضمیر موصول ہے۔ (سندھی ٻولی ئَ جو صرف تے نحو از واحد بخش شیخ255)(ترجمہ)
iv۔ اے اوہا کتاب ہے جہڑی جو میںڳولاں پیا’’اینہہ جملے ئِ چ ’’جہڑی‘‘دا لوظ کتاب دی جا تے استعمال تھئے۔ اینہہ لوظ ’’جہڑی‘‘کُوں ضمیر موصول آکھیا ویندے۔ موصول دا معنی ئِ ’’ڳنڈھیندڑ‘‘ٻس اوہو لوظ جہڑا جو کہیں اسم دی جا تے جملے ء ِچ کم آوے تے او اونہہ جملے کُوں ٻئے جملے نال ڳنڈھ ݙیوے اوکوں ضمیر موصول آکھیا ویندے۔ (سندھی ویا کرݨ از مرزا قلیچ بیگ28)(ترجمہ)
v۔ جملے ݙیکھو’’اوہا کتاب پڑھیج ڳئی ئِ، کتاب کراچی کنوں آندی ہامیں‘‘جے کر اِنھیں ݙوہائیں جملئیں کُوں ڳنڈھ ݙویجے تاں وت اے جملہ کجھ ایں بݨسی۔ اوہا کتاب پڑھیج ڳئی ئِ جہڑی کراچی کنوں آندی ہامیں۔ اینہہ جملے ئِ چ اے ݙسیندے جو لوظ ’’جہڑی‘‘کتاب دی جا تے استعمال تھئے۔اینہہ کیتے اے لوظ ضمیرڳݨیا ویسی۔ ٻس لوظ ’’جہڑی‘‘او ضمیر ہے جو ݙو جملئیں کُوں آپت
ئِ چ ڳنڈھیندی ئِ ضمیر موصول سݙیندی ئِ۔ موصول دا معنی ئِ ’’ڳنڈھیندڑ‘‘یا ایں وی آکھیا ون٘ڄ سڳدے جو اوہو لوظ جہڑا جو اسم دی جا تے استعمال تھیوے تے اونہی ویلھے ݙوجھے جملے کوں پہلے جملے نال ڳنڈھ ݙیوے اوکوں ضمیر موصول آکھیا ویندے۔
(وݙو سندھی ویا کرݨ از بھرومل مہر چند اڈوانی68)(ترجمہ)
vi۔ ضمیر موصولہ وہ ہے جو کسی اسم کے بجائے آتی ہے۔ مگر اس کے ساتھ ہمیشہ ایک جملہ ہوتا ہے جس میں اُس کا بیان ہوتا ہے جیسے’’وہ کتاب جو کل چوری ہو گئی تھی مل گئی ہے‘‘یا آپ کے وہ دوست جو چیچک رُو ہیں مجھے کل ملے تھے‘‘پہلے جملے میں ’’جوـ‘‘ کتاب کے لیے اور دوسرے جملے میں ـ’’جو‘‘دوست کے لیے استعمال ہوا ہے اور ساتھ کے جملے میں دونوں اسموں کا بیان ہے۔ اردو میں ضمیر موصولہ صرف ’’جو‘‘ہے جس کی مختلف حالتیں مثلاً جس ، جس نے، جس کو، جن کو، جنھیں وغیرہ وغیرہ۔ (قواعد اردو از ڈاکٹر مولوی عبد الحق111)
vii۔ ضمیر موصولہ وہ ضمیر ہے جو ایسے اسم عام کی جگہ بولی جائے جس کا تعلق دو مرکبوں سے ہو ضمیر موصولہ کے ساتھ ہمیشہ ایک ایسا جملہ بھی ہوتا ہے ۔ جس میں اس کے اسم کا بیان ہوتا ہے۔ اور جب تک وہ جملہ نہ لگایا جائے کچھ معنی نہیں دیتی۔ جیسے ، جو، جس، جنھیں وغیرہ۔ ضمیر موصولہ کے بعد جو جملہ آتا ہے اس کو صلہ کہتے ہیں۔ (بنیادی اُردو قواعد از ڈاکٹر سہیل عباس بلوچ102)
اُتے ݙتئیں ڳئیں مختلف ماہرین لسانیات دی تعریفیں کن اے واضح تھیندے جو ضمیر موصولہ ؛۱۔کہیں اسم دی جا تے آندی ئِ۲۔ اوندے اڳوں ہمیشاں ہک جملہ ہوندے۳۔ او ہکے وقت ئِ چ ݙوہائیں جملئیں دے ڳانڈھے دا کم وی ݙیندی ئِ۔۴۔اُردو زبان ئِ چ ضمیر موصولہ کیتے صرف ہک لوظ ’’جو‘‘ہے ۔ جیندیاں مختلف حالتاں بطور ضمیر موصولہ ورتیاں ویندئین پر سرائیکی زبان ئِ چ ضمیر موصولہ کیتے بے شمار لوظ موجود ہن۔ جیویں جو اینہہ نقشے کن ظاہر تھیدن۔
سرائیکی ضمائر موصولہ دا نقشہ:
ضمیری حالت
واحد مذکر
واحد مونث
ضمیر ی حالت
جمع مذکر
جمع مونث
فاعلی حالت
جہڑا ، جئیں
جہڑی ، جئیں
فاعلی حالت
جہڑے ، جو، جنھاں، جنھیں
جہڑیاں، جو، جنھاں، جنھیں
مفعولی حالت
جینکوں/جئیں کوں، جیکوں ، جہڑے کوُں
جینکوں /جیکوں /جئیںکُوں، جہڑی کوُں
مفعولی حالت
جنھاں کُوں /جنھیں کُوں، جہڑئیں کوں، جہڑیاں کوں
جنھاں کوُں، جنھیں کوں، جہڑئیں کُوں، جہڑیاں کوُں
اضافی حالت
جیندا ، جہڑے دا ، جیندی
جیندا، جہڑی دا، جیندی
اضافی حالت
جنھاں دا، جنھیں دا، جہڑئیں دا، جہڑیاں دا
جہڑیاں دا، جہڑئیں دا ، جنھاں دا، جنھیں دا
ظرفی حالت
جئیں وچ، جیندے وچ
جئیں وچ، جیندے وچ
ظرفی حالت
جنھاں وچ، جنھیں وچ، جنھاںجنھیںدے وچ
جنھاں وچ، جنھیں وچ، جنھاں /جنھیں دے وچ
طوری حالت
جئیں کنوں، جئیں وچوں، جیندے نال، جیندے کولھ
جئیں کنوں، جئیں وچوں، جیندے نال، جیندے کولھ
طوری حالت
جنھاں کنوں/جنھیں کنوں،جنھاں یا جنھیں وچوں/نال /کولھ
جنھاں کنوں/جنھیں کنوں،/وچوں جنھاں یاجنھیں وچوں/ نال /کولھ
جری حالت
جئیں /جیندے اُتے/
توں‘ جئیں
جئیں /جیندے اُتے/
توں‘ جئیں/
جری حالت
جنھاں/ جنھیں دے
اتے/ اتوں
جنھاں/جھنیں دے
اُتے/ اُتوں
جری حالت
جیندے ہیٹھ /ہیٹھوں
جیندے ہیٹھ /ہیٹھوں/
جری حالت
جنھاں / جنھیں دے ہیٹھ / ہیٹھوں
جنھاں/جنھیں دے
جئیں / جیندے تلے/
تلوں
جئیں / جیندے تلے/
تلوں
"
/جنھیں دے تلے/
/تلوں
ہیٹھ/ہیٹھوں/، جنھاں
/جنھیں دے تلے/
''
تلوں
انھیں کن علاوہ کجھ ٻئے لوظ وی ہِن جہڑے جو بطور ضمائر موصولہ ورتئیے ویندِن۔
مقدار کیتے: جتنا، جتنے، جتنی، جتنیاں وغیرہ
ظرف مکاں کیتے: جتھ، جتھاں، جتھوں،
سمتی طرف کیتے: جِن‘ جیݙے‘ جیݙوں‘ جِݙوں‘ جِݙاں‘ جِݙوں‘ جِنتے۔
ظرف زماں کیتے: جَݙاں ، جَݙوں ،جَݙݨ
انداز کیتے: جیویں، جہجاں ، جہجی، جہجے، جہجیاں، جیہو جھئیاں، جیہو جھئیں، جیہو جھئیاں وغیرہ۔
ضمیرموصولہ دے متعلق کُجھ ضروری ڳالھیں:
1۔ سرائیکی زبان ئِ چ ضمیری لوظ’’جو‘‘کلھا استعمال تھیندے اے کہیں اسم دے نال ڳانڈھا نھیں رکھدا۔ تے نہ ای اے کہیں اسم دے نال رَل کے آندے۔ جݙاں جو اُردو زبان ئِ چ اے لوظ کہیں نہ کہیں اسم نال رَل کے آندے۔ مثال دے طور تے مقابلے کیتے سرائیکی تے اردو دے اے جملے ݙیکھو؛
سرائیکی جملے
اُردو جملے
جو میں آکھاں توں اوہو کھا
تجھے جو پھل پسند ہے وہی لے لو
جو میں ڄاݨداں توں نوھیں ڄاݨدا
جو کام بھی تو نے کیا لا جواب کیا
میں جو ݙیکھساں تیکوں ݙکھا ݙیساں
وہ کتاب جو کل گم ہو گئی تھی مل گئی ہے
جو الا سچ الا
و ہ جو مر گئے ہیں کبھی واپس نہیں آئیں گے
جو محنت نھیں کریندے، او کامیاب نھیں تھیندے
وہ جو تو کر رہا ہے ، تیرے لیے نقصان دہ ہے
اُتے ݙتئیں ڳئیں سرائیکی جملئیں ئِ چ ضمیر ’’جو‘‘دا مفہوم کجھ ایں ہے ۔ پہلے جملے ء ِ چ ’’جو‘‘تے زور ہے ۔ یعنی جہڑا میں تیکوں آکھاں توں اوہو کھا۔ ݙوجھے جملے ء ِچ جو دی بجائے ’’میں‘‘تے زور ہے یعنی جہڑا کجھ میں ڄاݨداں توں نوھیں ڄاݨدا ݙوجھے لوظیں ئِ چ تیݙا ڄاݨݨ میݙے ڄاݨݨ کنوں گھٹ ئِ۔ تریجھے جملے ئِ چ وی ’’جو‘‘تے زور ہے۔ یعنی جو کجھ میں ݙیکھساں تیکوں وی ݙکھاݙیساں۔ چوتھے جملے دا مطلب اے ہے جو تیݙی ہر ڳالھ سچی ہووݨی چاہئیدے ئِ ۔ یعنی توں جو کجھ الا کوڑ نہ ہووے بلکہ سچ ہووے۔ جݙاں جو پنجویں جملے ء ِچ ݙسیا ڳئے جو کامیابی صرف انھاں لوکاں دا حصہ ہے جہڑے جو محنت کریندن۔
(سرائیکی زبان دے قاعدے قانون از ڈاکٹر مہر عبدالحق98)
2۔ جو دے نال مقدار ، ہووے تاں وت اُوندے کیتے’’کجھ‘‘دا لوظ استعمال کیتا ویندے۔ جݙاں جو تعداد کیتے ’’کُئی‘‘دا لوظ ورتیا ویندے۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛۱۔جو کجھ ہِوّی اوکوں غنیمت سمجھ (مقدار کیتے)۲۔جو کئی پچھے توں کہڑی تختی پڑھدیں (تعداد کیتے)۳۔جو کجھ وی ہامیں تیکوں ݙے ݙتے (مقدار کیتے)۴۔جو کئی تیݙے نال لڑسی اوہو برباد تھیسی(تعدادکیتے)
3۔ اے جملے ݙیکھو؛۱۔جو تھیوے سو تھیوے ۲۔جو ݙردے سو مردے۳۔ جو بݨسی ݙٹھا ویسی ۴۔جو رہیسیں سو چیِسیں۵۔ میں جو انکار کر ݙتا تاں وت کیا کریسیں۶۔حکیم اے تاں نھیں آکھیا جو توں کجھ وی نہ کھا پی۔
اُتے ݙتیں ڳئیں جملئیں ء ِ چ ’’جو‘‘دی ضمیر کلھی استعمال تھئی ء ِ ۔ ایّھو ای سرائیکی زبان دا حسن ہے۔ جے کر انھیں جملئیں دے معنیاں تے غور کروں تاں وت انھیں کن کئی کئی معنی کݙھئیے ون٘ڄ سڳدن۔
4۔ ضمیر موصولہ دوہرائے وی ویندن۔ جیویں جو ،جوجو، جہڑا جہڑا، جئیں جئیں ، جنھاں جنھاں ، مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛
۱۔جو جو آندا ون٘ڄے ٻہندا ون٘ڄے۲۔ جئیں جئیں محنت کیتی ئِ اوہو کامیاب تھئے۳۔جنھاں جنھاں سرائیکی زبان دا مطالعہ کیتے اوہے ایندی عظمت دے قائل تھی گین۔۴۔جہڑا جہڑا متواتر غیر حاضر رہسی اوکوں سکول کن خارج کر ݙتا ویسی۔
اے ڳالھ یاد رہوے جو جہڑی شے دا انجو انج یا وکھو وکھ ذکر کرݨاں مطلوب ہووے تاں وت دوہرے ضمائر موصولہ استعمال کیتے ویندن۔