ضمیر شخصی

ضمیر خالض یا ضمیر منفصل

تعریف:او ضمیر جہڑی جو ڳالھ کرݨ آلے (متکلم) ڳالھ سݨݨ آلے (حاضر یا مخاطب) تے اُونہہ شخص یا اشخاص دے ناں دی بجائے ورتی ون٘ڄے جنھیں دے متعلق ڳالھ پئی تھیندی ئِ(غائب)۔اے ضمیر شخصی یا ضمیر خالص اکھیندیئِ۔اینہہ ضمیر کوںضمیر منفصل(تروٹویں ضمیر)وی آکھیا ویندے۔ اے ضمیر ترے قسمی اشخاص کیتے استعمال تھیندی ئِ۔ ہِکڑا او شخص جہڑا جو ڳالھ کرݨ آلا ئِ۔ اوکوں متکلم آکھیا ویندے۔ ݙوجھا او شخص جہڑا جو ڳالھ کرݨ آلے دے سامݨے موجود ہووے(جیندے نال ڳالھ مُہاڑی پئی تھیندی ہووے) اوکوں حاضر یا مخاطب آکھیا ویندے تے تریجھا او شخص جو موجود تاں نہ ہووے پر اوندے متعلق ڳالھ مہاڑ پئی تھیندی ہووے۔ اوکوں غائب آکھیا ویندے۔ اے ضروری نھیں جو غائب غیر موجود آدمی کیتے ہووے  جے کر ݙو بندے ڳالھ پئے کریندے ہوون تے ہک ٻیا بندہ وی اُتھائیں موجود ہووے۔ او ݙوبندے(حاضر تے متکلم) اونہہ تریجھے بندے دے متعلق جہڑی ضمیر ٻلیسن او وی ضمیرغائب ہوسی

الف: ضمیر متکلم:ڳالھ کرݨ آلا شخص آپݨے ناں دی بجائے جہڑے لوظ استعمال کریندے۔ انھیں کُوں ضمیر متکلم آکھیا ویندے۔ جہڑے جو کجھ ایں ہن۔ میں ، میکوں، میݙا  یا  میݙی  یا  میݙیاں، اساں ، اساکوں یا ساکوں، اساڈا یا ساڈا، اساݙی یا ساڈی تے اساݙیاں یا ساݙیاں وغیرہ وغیرہ۔

ب: ضمیر حاضر یا مخاطب:ڳالھ کرݨ آلا(متکلم) جنھیں لوظیں نال حاضر یا مخاطب نال خطاب کریندئیں ہوئیں یا اوہے لوظ جہڑے جو مخاطب شخص نال ڳالھ کریندئیں ہوئیں اوندا ناں ول ول گھنِݨ دی بجائے چھوٹے چھوٹے لوظ استعمال کریندے ضمیر حاضر اکھیندن۔ جہڑے جو کجھ ایں ہن، توُں، تیکوں، تیݙی، تساں، تساکوںیا تہاکوں، تُسیݙی یا تہاݙی وغیرہ وغیرہ۔

ج: ضمیر غائب:ڳالھ کرݨ آلا (متکلم) جہڑے لوظ غیر موجود یا غیر حاضر شخص یا اشخاص دے ناں دی بجائے استعمال کریندے ۔ ضمیر غائب اکھیندن ۔ جہڑے جو کجھ ایں ہن۔ او ، اوکوں یا اُونہہ کوں، اُوندی یا اونہی دی، اُنھیں کوُں یا اُنھاں کوں، اُنھیں دی یا اُنھاں دی ۔ اینکوں ، ایندا ، ایندی، ایندیاں وغیرہ وغیرہ۔

ضمیر شخصی یا ضمیر خالص دیاں حالتاں:۱۔ فاعلی حالت۲۔ مفعولی حالت۳۔ اضافی حالت

الف) فاعلی حالت:جیں ویلھے کُئی ضمیر کہیں جملے ء ِچ فاعل یا مبتدا دی جا تے استعمال تھیوے۔ اُونہہ ضمیری حالت کوُں فاعلی حالت آکھیا ویندے۔ مثال دے طور تے میں، اساں، توں، تُساں، او وغیرہ وغیرہ۔

ب) مفعولی حالت:کہیں جملے ء ِچ جئیں ویلھے کُئی ضمیر مفعول دی جا تے ورتی ویندی ء ِ تاں وت اونہہ ضمیری حالت کُوں مفعولی حالت آکھیا ویندے۔ مثال دے طور تے  میکوں، ساکوں یا اساکوں، تیکوں، تساکوں یا تہاکوں، اُوں کوں یا اونہہ کوں ، انھیں کُوں وغیرہ وغیرہ۔

ج) اضافی حالت:جیں ویلھے جملے ء ِچ ضمیر کوُں مضاف الیہ دی جا تے ورتیا ون٘ڄے تاں وت ضمیر دی اُونہہ حالت کوں اضافی حالت آکھیا ویندے۔ ݙوجھے لوظیں ء ِچ اضافی حالت کوں ملکیتی حالت وی آکھیا ویندے۔کیوں جو اینہہ حالت ء ِچ ضمیر ملکیت دے معنی ݙیندی ء ِ۔ مثال دے طور تے میݙی، میݙیاں، ساݙی یا اساݙی، ساݙیاں یا اساݙیاں، تیݙی تیݙیاں ، تساݙی یا تہاݙی، تساݙیاں  یا تہاݙیاں، اوندی یا اوندیاں ، انھیں دی ، انھیں دیاں وغیرہ وغیرہ۔

ضمیر شخصی یا ضمیر خالص دیاں انھیں تریں حالتیں (فاعلی، مفعولی، اضافی) کن علاوہ ݙو حالتاں ٻیاں وی ہِن جہڑیاں جو اے ہِن۔

۱۔ طوری حالت ۲۔ ظرفی حالت

سرائیکی ضمائر دیں حالتیں دا نقشہ

حالتاں

ضمیر غائب

ضمیر حاضر

ضمیر متکلم

فاعلی حالت

واحد

او ، اے، اُوںیا اُونہہ ، ایں یا اینہہ

تُوں ، تئیں

میں ، میں آپ

فاعلی حالت

جمع

او، اے، اُنھاں، اُنھیں

تُساں، تُسیں

اساں، اساں آپ، آپاں، اَسیں

مفعولی حالت

واحد

اُوکوں، اُونہہ کُوں، اینکوں، اینہہ کوں

تیکوں ، تئیں کُوں

میکوں

مفعولی حالت

جمع

اُنھاں کوُں، اُنھیں کُوں

تُساکوں ، تُہاکوں

اساکوں یا ساکوں، آپاں کوں، اَسیکوں

اضافی حالت

واحد

اُوندا، اُوندے، اُوندی، اوندیاں، ایندا، ایندے، ایندی، ایندیاں

تیݙا، تیݙی ، تیݙے، تیݙیاں

میݙا، میݙی، میݙے ، میݙیاں

اضافی حالت

جمع

اُنھاں دے ، اُنھاں دیاں ، اُنھاں دا، اُنھاں دی، اُنھیں دی، انھیں دیاں، اُنھیں دے

تُساݙا ، تُساݙے ، تُساڈی، تساݙیاں

ساݙا یا اساݙا، ساݙی یا اساݙی، ساݙے یا اساݙے ساݙیاں یا اساݙیاں

ظرفی حالت

واحد

اُوں وچ یا اُوں وچوں ، اونہہ وچ یا اونہہ وچوں

تئیں وچ، تئیں وچوں، تیݙے وچ، تیݙے وچوں

میں وچ یا میں وچوں، میݙے وچ یا میݙے وچوں

ظرفی حالت

جمع

اُنھا ں وچ یا اُنھاں وچوں، اُنھیں وچ یا اُنھاں وچوں

تُساں وچ یا تساں وچوں ، تہاݙے وچ یا تہاݙے وچوں

اساں وچ یا اساں وچوں، ساݙے وچ یا ساݙے وچوں ، اساڈے وچ یا اساݙے وچوں

طوری حالت

واحد

اُوں کن یا اُوں کنوں، اونہہ کن یا اونہہ کنوں ، اوکن یا اوکنوں

تئیں کِن، تئیں کنوں، تیکِن، تیکنوں

میں کِن یا میں کنوں، میکن یا میکنوں

طوری حالت

جمع

اُنھاں کِن یا اُنھاں کنوں، اُنھیں کِن یا اُنھیں کنوں

تساں کن، تُساں کنوں، تُہاکِن، تُہاکنوں، تساکن یا تساکنوں

اساں کن یا اساں کنوں، اساکن یا اساکنوں، ساکِن یا ساکنوں

سرائیکی شخصی ضمیریں دیاں خصوصیات

1۔ سرائیکی ء ِچ ضمیریں دی تذکیر و تانیث دا فرق عموماً کائینی ہوندا۔

2۔ صیغہ غائب دیاں ضمیراں جاندار ہوون(انسان یا حیوان ہوون) یا بے جان اشیاء ہوون سبھݨیں کیتے ہکو جھئیاں ہوندئین۔

3۔ ضمیر واحد حاضر’’توں‘‘دا استعمال =سرائیکی زبان ء ِ چ  ضمیر تُوں دا استعمال عام طور تے سامݨے ٻیٹھے ہوئے شخص دی کم حیثیتی کوُں ظاہر کریندے۔(خاص کر اللہ تعالیٰ کوں مخاطب کرݨ ویلھے کم حیثیتی ظاہر نھیں تھیندی) مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛

۱۔ ما پیو دا اپݨی اُولاد کیتے ۔۲۔ استاد دا آپݨے شاگرد کیتے۔۳۔ پیر دا اپݨے مرید کیتے۔۴۔ کہیں بزرگ دا آپ کن چھوٹے کیتے۔۵۔ ٻہوں بے تکلف دوستیں نے آپݨے سن برابر لوکیں کیتے۔۶۔ محبت تے بے تکلفی کیتے۔۷۔ تحقیر تے نفرت کیتے۔۸۔ غصے دے انداز

ئِ چ سامݨے آلے کیتے۔۹۔ اللہ تعالیٰ کوں مخاطب کریندئیں ہوئیں۔۱۰۔ نظم ئِ چ شعر اء دا آپݨے محبوب یا کہیں ٻئے مخاطب کیتے۔وغیرہ

4۔ ضمیر ’’آپ‘‘دا استعمال=سرائیکی زبان ء ِچ ضمیر ’’آپ‘‘اُردو وانگوں استعمال نھیں تھیندی۔ البتہ بعض ضمیریں دے بعد تاکیداً ڳنڈھی ضرور ویندی ء ِ۔ جیویں جو اے ترکیباں توں آپ ،تُساں آپ، میں آپ، اساں آپ، او آپ، اونہہ آپ یا انھیں آپ وغیرہ وغیرہ۔ سرائیکی زبان ء ِچ آپ کن بݨݨ آلیں ضمیریںدا استعمال کجھ ایں اے۔

ضمیر

معنی

ضمیر

معنی

آپوں

اپنی طرف سے ، از خود اپنے آپ

آپݨیں آپ

خود بخود، اپنی ذات میں، بغیر کسی دوسرے کی امداد کے

آپو آپ/آپوآپݨا

الگ الگ ، انفرادی حیثیت میں

آپو  آپی  یا آپ تڑاپھی

نفسانفسی ، ہر شخص اپنی ذات کی حد تک

آپݨیں

اپنے عزیز رشتہ دار، خویش قبیلہ

آپ تڑاپھی

نفسانفسی، ہر شخص اپنی ذات کی حد تک

آپݨیاں

اپنی رشتہ دار (صرف مونث کے لیے)

آپ خوردا

اپنے آپ سے باتیں کرتا ہوا

آپ

بذات خود

آپ جوڳا

صرف اپنی ذات تک ، یا اپنے تئیں

آپ کنوں آپے

بغیر کسی ظاہری سب کے ، از خود

آپ جوڳا

آپ نہ جوڳی ڳوانڈھ ولاوے (اکھاݨ)

سرائیکی زبان ئِ چ عام طور تے تعظیماً (معزز افراد یا بزرگان کیتے) توڑے جو واحد ہووے یا جمع ضمیر آپ دی بجائے یا ضمیر توں دی جا تے ’’سئیں‘‘دا لوظ ٻولیا ویندے۔ مونث کیتے’’سیݨ‘‘ دا لوظ استعمال تھیندے۔ کݙہیں کݙہیں اے طنزاً وی ٻولیا ویندے ۔ جیویں جو اے جملے ݙیکھو؛

۱۔سئیں ہوراں کتھاں ہنِ (استفہامیہ یا طنز یہ انداز)۲۔میݙا سئیں ذرا سُڄاڳ تاں تھی (طنزاً یا تعظیماً)۳۔اللہ سئیاں ، ٹال بلئیاں (دعائیہ انداز)۴۔میں سئیں ہوراں دا ٻانھا ہاں (احتراماً)۵۔سوہݨا سئیں ، آٻہو اِتھئیں (محبوب سے محبت کے ساتھ)۶۔سینگیاں سئیاں جُھوٹݨ آئیاں (ہم عمر سہلیوں کے لیے)۷۔سئیں سئیں کریندئیں ،و ات نھوِس تھکدا (خوشامداً، احتراماً، یا پھر طنزاً)

5۔ جے کر ہک کِن زیادہ ضمیریں دا بیک وقت استعمال تھیوے او کجھ ایں ہوندے۔

ضمیریں دا غلط استعمال

ضمیریں دا درست استعمال

ضمیریں دا غلط استعمال

ضمیریں دا درست استعمال

میں،  توں تے او

تُوں ، او  تے  میں

میں  تے  توں

تُوں  تے  میں

او  تے  توں

تُوں  تے  او

اساں  تے  او

او   تے   اساں

او  تے  تُساں

تُساں  تے  او

اساں تے تُساں /اساں تساں

تُساں تے اساں /تُساں اساں

6۔ ضمیر متکلم’’اَساں‘‘دا استعمال =توڑے جو اے ضمیر ’’جمع متکلم‘‘کیتے ورتی ویندی ء ِپر عموماً اے ضمیر اپݨی ذات تئیں وی محدود ہوندی ئِ ۔ البتہ ایندی مراد عام لوک ہوندن۔ یعنی اے ضمیر عمومیت دے معنیاںئِ چ استعمال تھیندی ئِ ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛

۱۔ ہک ݙینہہ اساں سارے مرویسوں

۲۔ اساں برباد تھئے ہیں تاں ٻس آپݨے نفاق دی وجہ کن

۳۔ ساکوں آپݨے اعمالیں ٻوڑئیے

۴۔ خدا ڄاݨے کل اساں کتھ ہوسوں تے تساں کِتھ ہوسو

بعض اوقات شعراء اساں دی ضمیر آپݨی ذات دے کیتے استعمال کریندن پر ایندا اطلاق عام لوکاں تے تھیندے۔

۱؎

اساں کنوں دل چائیو وے یار

ڄاپے کتھاں ون٘ڄ لائیو وے یار

۲؎

اساکوں رہݨ نہ ݙیندی

دِلڑی دشمن سخت ستائے

لڳی پُبنھل دی تاہنگ

سینے چُبھڑی سانگ

۳؎

اساں سو بد مست قلندر ہُوں

کݙہیں مسجد ہوں کݙہیں مندر ہوں (خواجہ فریدؒ)

انھیں اشعار ء ِچ توڑے جو آکھݨ آلا ہک ئِ پر معنی عمومیت دے پاتے ویندن۔

7۔ ضمیر’’میں‘‘دا استعمال=بعض اوقات انکساری تے عجز و نیاز دی خاطرموقع محل دے مطابق ضمیر’’میں ـ‘‘دی بجائے ٻئے ٻئے لوظ استعمال کیتے ویندن۔ جیویں جو اے جملے ݙیکھو؛۱۔ضرورت پووے تاں وت’’نیاز مند‘‘کوں یاد چا کیتا کرو۔۲۔سئیں دی خدمت کیتے ’’غلام‘‘ہر ویلھے حاضر ہے۔۳۔کُئی کم ہووے’’نوکر‘‘کوں سݙ چا ماریا کرو۔

8۔ ضمیر’’آپݨاں، آپݨی، آپݨیں یا آپݨیاں‘‘دا استعمال =موقع محل دے مطابق اے ضمیر آپݨی ہیئت تبدیل کریندی رہ ویندی ئِ۔ مثال دے طور تے اے جملے ݙیکھو؛۱۔فقیر آپݨی مستی ئِ چ مست رہندے/رہندن(ضمیر واحد، جمع غائب دے طور تے)۔۲۔تُوں آپݨا سبق یاد کر (بطور ضمیر واحد حاضر) ۳۔تُوں آپݨی تختی لکھ (بطور ضمیر واحد حاضر)۴۔میکوں آپݨے کم کن فرصت کائینی (بطور ضمیر واحد متکلم)۵۔میکوں آپݨاں کم کرݨ ݙے (بطور ضمیر واحد متکلم)۶۔تُساں آپݨے ہوش ء ِچ نِوھے (بطور ضمیر جمع حاضر)۷۔اساں آپݨاں بچا آپ کریسوں (بطور ضمیر جمع متکلم)

اُتے ݙتئیں ڳئیں جملیں کن اے ظاہر تھیندے جو فاعل دی مناسبت نال اُتے ݙتیاں ڳئیاں ضمیراں آپݨاں مطلب واضح کریندئیں۔

9۔ لوظ’’خود‘‘دا ستعمال= لوظ خود توڑے جو فارسی دا لوظ ئِ پر سرائیکی زبان ئِ چ ایندا استعمال نہایت ای خوبصورت تے لطیف معنے پیدا کریندے۔ اے جملے ݙیکھو؛۱۔او خود آسی یا اوکوں خود آوݨاں پوسی(اسے لازماً آنا پڑے گا)۲۔اے ڳالھ خود ایویں ہے (یہ بات بالکل اسی طرح ہے)۳۔اے کم تہاکوں خود کرݨا پوسی (یہ کام آپ کو بذات خود/لازماً کرنا ہو گا)۴۔اے کم خود آپ تہاکوں کرݨا پوسی (یہ کام فقط آپ کو ہی کرنا ہو گا)۵۔میں خود تُہاݙے نال ڄلساں (میں بذات خود آپ/لازماً آپ کے ساتھ چلوں گا) ۶۔میݙا کم خود اُوندی ذات نال ہے (میرا کام صرف اور صرف اس کی ذات کے ساتھ ہے)۷۔جو خود بے ایمان ہوندے، ٻئیں کوں وی بے ایمان سمجھدے (جو اپݨے تئیں خود بے ایمان ہوتا ہے وہ دوسروں کو بھی بے ایمان سمجھتا ہے)۸۔خود ہوویں تکڑی تاں کیوں لڳی پھکڑی (اگر تو بذات خود اپنے تئیں پاک و صاف ہو تو پھر تجھے موردِ الزام کیوں ٹھہرایا جائے)