صدیق طاہر
اصل ناں محمد صدیق
قلمی ناں صدیق طاہرؔ
جٖمنْ 1939ء
وفات 1991ء
صدیق طاہر 1939ء کوں بہاولپور وچ پیدا تھئے۔شاعری انہاں کوں ورثے وچ ملی ہئی۔انہاں اپنْی شاعری دا آغاز اردو شاعری توں کیتا۔شروع اچ حکیم عبدالحق شوقؔ تے ول محمود علی افسوںؔ کنوں اصلاح گھدی۔صدیق طاہرؔ ہک مستقل عزم دا محنتی لکھاری ہا۔سرائیکی شاعری توں علاوہ اوہ بٖہوں سارا سرائیکی نثری کم وی کر گئے۔
غزل
لکھو؎اساں اپنْے درد ڈٖکھاونْے نئیں
ہُنْ مانْھوں یار مونجھاونْے نئیں
انہاں ڈٖکھ سکھ دل دا نئیں پچھنْاں
اساں کھول کے زخم ڈٖکھاونْے نئیں
رکھ تانگھ نہ راہی تھی پاندھی
اے وکئے یار وکاونْے نئیں
اجٖ ڈٖیکھ خزاں دل ایں ماندے
جیویں باغاں ویس وٹاونْے نئیں
بٖس طاہرؔ یار نہ تھی ماندا
اے اوکھے ڈٖینہ نت رہونْے نئیں
٭٭٭
از: ڈاکٹر خالد اقبال
صدیق طاہر سرائیکی ادبی تحقیق اتے تنقید دے انہاں اگواناں وچوں ہن جنہاں دی حیاتی دا مقصد سرائیکی خطے دی ثقافت تاریخ‘ تہذیب‘ تے ادبی ریت روایت وچوں نویں نسل کوں شعور دان کرن ہئی۔بھانویں جو صدیق طاہر سیئں دے علم دا کوئی حد بناں نہ ہا۔ سرائیکی علاقے دی تاریخ۔ اشری باقیات۔ لوک ورثے اتے علمی و ادبی سرمائے تے انہاں دی وڈی گہری نگاہ ہئی۔ انہاں ہمیشہ ایں عظیم تہذیبی سرمائے دے تحفظ تے اشاعت واسطے تن لائی رکھئیے وادی ئ ہاکڑہ دے قدیم آثار اتے انہاں دا تحقیقی کم سند دی حیثیت رکھدے۔ حضرت خواجہ علام فریدؒ دے دیوان دی ترتیب و تدوین تے ترجمہ۔ حضرت سچل سر مستؒ دے سرائیکی کلام دا ترجمہ تے اشاعت یا صادق نامہ دا ترجمہ ہووے ہر پاسے آپ دا سنجیدہ علمی رویہ واضح ڈسدے تے اپنی دھرتی اپنے وسیب نال آپ دے ان مُک گاندے کوں ظاہر کریندے۔ او سرائیکی وسیب دی ہر سوہنی ادا کوں۔ ہر دل موہنے رنگ روپ ادا کوں۔ ہران چٹیئے رُخ۔ ہر سُکیئے۔ ہر رُلیئے سو بھ کوں۔ ہر رنگلے رسیلے سہاگ کوں اپنی بکل وچ سانبھ سانبھ تے رکھدے ہن جو کہیں طراں اے ساراتاریخی علمی ادبی تے ثقافتی ورثہ محفوظ تھی تے آون والیاں نسلاں تیئں پج ونجے“(۱)
سیئں صدیق طاہر ہوراں دی کتاب ”ویورے“ وچ انہاں دیاں لکھتاں ”سرائیکی اکھر“ تے ”پرانیاں لکھتاں“ اینجھیاں ہن جنہاں دے راہیں انہاں سرائیکی زبان دی قدامت بارے کھوج پرکھ کیتی اے۔ تے لکھدن:
”آثار قدیمہ دے ماہرین دی نویں تحقیق دا اتے نتارا منیا ونج چکے جو سرائیکی وسیب تے خاص کر۔ وادیئ ہاکڑہ دا علاقہ‘ وادیئ سندھ دی شاندار تہذیب دا مرکزی وسیب ہا۔ کلہے چولستان اچ انہاں قدیم آبادیاں دے اتِلے نشان مل چکن۔ جتلے سارے برصغیر اچ کوئنی بس ہن سوال اے ہے جو ایں وادی دے وسینکاں دی زبان کیا ہئی“(۲)
سائیں صدیق طاہر ہوراں تاریخی تحقیق دی بنیاد اتے اپنے تحقیقی کم کوں اگاں ٹورئیے تاں جو عصری مسائل دا حل ماضی وچوں بولیا ونجے، حال اتے آون والے کل دے رجحانات اتے روشنی پاتی ونجے کیوں جو تاریخی تحقیق ای انسان دا قدیم تہذیب دے نال تعلق واضح تھیندے اتے ایہ گالہہ منی منائی ہے جو تہذیبی ترقی انسان بارے بہوں کجھ ڈسیندی ہے۔
ڈاکٹر گیان چند نے تحقیق دے جیہڑے چار مطالبے پیش کیتن انہاں دے مطابق تحقیق:
۱) غیر موجود حقائق دریافت ہے ۲) موجودہ حقائق دا دوبارہ جائزہ ۳) حدود علم دی توسیع (ودھارا) ۴) مناسب اسلوب۔(۳)
سیئں صدیق طاہر ہوراں دی تحقیق دا مقصد وی بحوالہ سرائیکی زبان ایہو ہے تے ایں سانگے او سرائیکی زبان دے قدیم اکھراں دی تلاش کریندن‘ تصویری شکلاں تے اکھراں بارے تجزیاتی مطالعہ کریندن تے ملتان دے پرانے قلعے کنون ملن والیاں ٹھیکریاں تے کتبیاں توں اکھراں کوں سامنے گھن آندن:
”ملتان انہاں زندہ شہراں اچوں ہے جیڑھے موہنجودڑو دے زمانے کنوں موجود اِن۔ کئی واری اجڑیا تے کئی واری وسیا پر لگدے جو ایندی زبان تے ثقافت ہر زمانے دے نال نال ٹردیاں رہیاں۔ ملتان دے قدیم قلعے کنوں ملن آلیاں ٹھکریاں تے کتبیاں دیاں ٹوٹیاں کنوں جنہاں اکھراں دا پتہ لگیے۔“(۴)
ماضی دا علم اتے اوندی رشتہ بندی اساڈی ات پاروں مدد کریندی اے جو اساں مستقبل دے فیصلے، دانش مندی نال کر سگوں۔
ڈاکٹر سلطانہ بخش جان ڈبلیو بسٹ (John W.Best) دا حوالہ ڈیندیں ہوئے لکھدین جو:
”تحقیق دا مقصد علم و فن کوں ترقی ڈیون ہے تحقیق علم وچ بے شمار چھوٹے چھوٹے وادھے کرتے انسانی بہبود ے وچ حصہ گھندی ہے محقق وچ کویلی دیاں کجھ خصوصیات ہوندیاں ہن جیہری جو اپنے اڈھ (ڈھیر) تے ہک دانے دا وادھا (اضافہ) کریندی ہے“۔(۵)
سئیں صدیق طاہر دی تحقیق دا مقصد دی علم وچ ودھارا کرن اے تے ایندے نال نال اپنی زبان دے حوالے نال تہذیبی لسانی سنجان وی چاہندن۔ انہاں اپنی تحقیق دا حد بنا بہوں کھلارکھیئے۔ انہاں پرانیاں لکھتاں تے انہاں اکھراں جینویں جو ملتانی مٹی دے بنے ہوئے تھانواں تے ”اکیر یئے گئے اکھراں تے موہنجو داڑو تون لبھیجنوالے اکھراں دا موازنہ کرن تے ماہر آثاریات علامہ عتیق فکری‘ ابن حنیف‘ مسعود حسن شہاب‘ وحید اختر دی منڈھلی تحقیق کوں سامنے رکھیندیں ہوئیں اپنی تحقیق کوں اگاں ٹور پئے۔ انہاں اپنے وسیب وچوں لبھیجن والے انہاں پرانے ”کتبیاں داخاص طور تے مطالعہ کیتے تے سمہ سٹہ دے نیٹرے سوئی وہار دے ٹھیڑاں توں ملن والے کتبیاں بارے ڈسیدن جو
”سوئی وہار دے ٹھیڑ تے اج کل مسلماناں دا ہک قبرستان اے جنوری ۲۷۹۱ء اچ اتھاں ہک قبر کھٹیندیں ہوئیں گوتم دا ہک مجسمہ ملیا ہا۔ جیہڑا راقم نے حاصل کیتے تے قائداعظم یونیورسٹی اسلام آباد دے ماہر آثار قدیمہ ڈاکٹر احمد حسن دانی کنوں مطالعہ کرایا۔ انہاں اینکوں پنجویں صدی عیسوی دا تیار کیتا ہویا ڈسیا“۔(۶)
وادیئ سندھ دیاں کتبیان‘ مہراں توں سرائیکی زبان دے تہذیبی ثقافتی عناصر دی منڈہلی گول پھرول دا پتہ لایا ونج سگیندا ہئی۔ اے سبھ کجھ انویں نہ تھی سگیا جینویں تھیوناں چاہیدا ہئی۔ پر سئیں صدیق طاہر ہوراں وت وی آپنے وسی تحقیقی کاوشاں کیتیاں تے سرائیکی منڈھلی لفظالی تے لسانی ورثے تئیں بچن دی کوشش ضرور کیتی ہے جیہڑھی قابل ستائش ہے۔ ادب‘ زبان اتے لسانیاتی مطالعے وچ عام طور تے ڈو(۲) طراح دی تحقیق ورتی ویندی ہے۔۱)دستاویزی یا تاریخی۔ ۲)تجزیاتی یا تقابل تحقیق۔ دستاویز ی تحقیق وچ اصل بنیاد دستاویز یا حوالے دے معتبر ہوون دی ہوندی ہے۔
”تحقیق دے پورے میدان کوں سامنے رکھیندے ہوئے آکھیا ونج سگدے جو تحقیق دیاں ڈو(۲) اہم ترین قسماں تجزیاتی اتے تاریخی تحقیق ہن۔ زباناں دا عہد بہ عہد ارتقاء ویکھن تاریخی لسانیات ہے کہیں زبان یا بولی دا ہک دور وچ (عموماً معاصر دو ر وچ) مطالعہ کرناں وضاحتی لسانیات ہے۔ جیہڑی جو سائنس دی طران تجزیاتی ہوندی ہے“(۷)
سیئں صدیق طاہر دی سرائیکی لسانی تحقیق بارے آکھیا ونج سگیندے جو او اپنے تحقیقی نتائج عہد بہ عہد تاریخ دے ویورے توں بعد سامنے گھن تے آندن۔تے انہاں دا طریقہ کار استدلالی ہوندے تے نتائج دابیان سادہ مگر تاریخی حقیقت نال جڑیا ہویا ہوندے۔ انہاں دے سرائیکی زبان بارے تحقیقی کم کوں تاریخی اتے تقابلی تحقیق دے دائرے وچوں جانچیا پرکھیا ونج سگیندے۔ او اپنی تحقیق دی بنیاد متن اتے دستاویزی ثبوت کو ں بنیدن تے قاری کوں بتدریج تحقیقی ویورے وچ نال گھن تے ٹُردن۔ او ہوا وچ ڈانگان سوٹے نی چلیندے بلکہ حقائق دی گول پھرول تاریخ دے سچ دے گواہی نال کریندن۔ ات پاروں آکھیا ونج سگدے جو اہ تحقیق وچ مبالغہ آرائی نی کریندے
”تریجھی صدی ہجری دے موہرے ادھواڑے اچ بہاولپور دے علاقے اچ بھٹی تے بھائیہ راجے‘ راج کریندے ہن (مطابق ۴۳۸ھ‘ ۶۶۲ھ) اچ راجہ دیوا سدھ نے اپنے ماما راجہ ججہ کوں ہک ٹوٹا زمین دا گھن تے اوندے تے قلعہ (ڈیراور) اسارن شروع کیتا۔ ججہ کوں پتہ لگیا تاں او اے اساری روک ڈتی۔ اتھاں دیوا سدھ دی ماء نے اپنے بھرا کوں اکھوایا جو او ایں ہٹک کوں ختم کرے او اپنے بھرا راجہ ججرکوں لکھوایا۔
”رائے ججر تیں و نیتی بھین پُچھاوے - کیا بھٹی کیا بھائیہ‘ کوٹ اُسارن دے“
ترجمہ: راجہ ججر کوں اوندی بہین آہدی اے بھٹی تے بھائیہ ہک چیز ہن قلعہ اسارن دی موکل ڈے ڈیو“(۸)
”دستاویزی تحقیق کہیں عہد دے فکری منظر کوں پیش کریندی ہے تے اساں پرانی دستاویزات دے مطالعے توں ای کہیں عہد دی ذہنی ساخت دا جائزہ گھندے ہیں اتے اوں عہد دیاں ذہنی تحریکاں توں واقف تھیندے ہیں... جے دستاویزی تحقیق دااے خصوصی کرادار نہ ہوندا تاں اج انسانی تہذیب دی تاریخ محفوظ نہ ہوندی ”ماضی“ گھپ اندھارے وچ ہوندا تے اوندا ”حال“ نال سانگا نہ ہوندا۔ دستاویزی تحقیق دا اے ہک اہم کارنامہ ہے جو اے طریقہئ تحقیق ”حال“کوں ”ماضی“ دیاں روائیتاں دے حوالے نال سمجھن دی کوشش کریندے ایں طرح حال تے ماضی وچ ربط جڑدے اتے مستقبل کیتے دستاویزی سرمایہ محفوظ تھیندے“۔(۹)
سرائیکی ادب وچ ساکوں جو تہذیبی معاشرتی سماجی تے ادبی رجحانات تے محرکات دی تبدیلی ڈسدی ہے ایندا ایرا علامہ عتیق فکری‘ ڈاکٹر مہر عبدالحق‘ مولانا عزیز الرحمن‘ علامہ عبد الرشید طالوت‘ ابنِ حنیف‘ میر حسان الحیدری‘ محمد بشیر ظامی‘ کیفی جامپوری‘ وحید اختر ملتانی‘ اسلم رسولپوری‘ پروفیسر شوکت مغل‘ دلشاد بہاولپوری‘ ڈاکٹر طاہر تونسوی‘ ڈاکٹر سجاد حیدر پرویز‘ حمید الفت ملغانی تے بئے تحقیق کاراں تنقید نگاراں تئیں بچدے جیکر صدیق طاہر ہوراندے تنقیدی کم در جھات پاتی ونجے تاں اُنہاں دا کم تاریخی تنقید دے زمرے وچ آندے کیوں او تاریخ دے شعور دے نال جڑ تے ادب دا مطالعہ کریندن جو تخلیق کار دے عہد‘ سماجی اثرات‘ ادیب دی حالات زندگی تے بئے ادبی عوامل داجائزہ وی این تاریخی شعور تنقید دے نقطہئ نظر نال گھندن۔
سئیں صدیق طاہر ذاتی پسند نا پسند تے بئے تعصبات توں ہٹ کراہیں تخلیق کار تے تخلیق کوں جانن سمجھن دا آہر کریندن۔ سچل سر مستؒ‘ مولوی لطف علی خرم بہاولپوری‘ بخت فقیر‘ فیص محمد دلچسپ‘ سفیر لاشاری توں نصراللہ خاں ناصرؔ دی شاعری دے فکری پہلوں‘حسن کلام دیاں خصوصیات‘ ثقافتی عوامل دی تلاش اسلو ب بیان دی وضاحت‘ زبان‘ روزمرہ محاورے تشبیہاں تے استعاریاں دے ورتارے بارے وی خوب پرکھ پڑچول کریندن۔ ڈاکٹر نصراللہ خان ناصر ہوراں دی تخلیقی شاعری دا ویورا کریندے ہوئے لکھدن:
”اصل وچ ہر زبان دا اپنا اَنج مزاج تے آہنگ ہوندے سرائیکی زبان دے بن بنیاد وچ دھیما پن اے۔ نرمائش تے مٹھاس اے۔ کھورا پن تے سختائی ذری وِی کائنی۔ عام تشبیہاں‘ محاورے تے استعارے‘ جیہڑے ہک زبان دا سنہٹپ ہوندن ایں زبان دی شاعرانہ مصوری دے رنگاں وانگوں ہن۔ ہک بئی خاص گالہہ سرائیکی زبان دی اے ہے جو ایں زبان دا جیہڑا سنہٹپ گالہہ مہاڑ وچ اے اوہ لکھت وچ حالی توڑیں نی اپڑیا۔ پر نصراللہ خان ناصر نے متکلمانہ تے بول چال دی سنگری پنگری تے بامحاورہ زبان دے سنہٹپ تے اُوندیاں نزاکتاں کوں جیئں طراں اپنیاں نظماں وچ سمیٹے اوندی مثال بہوں گھٹ ملسی“۔(۰۱)
سیئں صدیق طاہر ایں گالہہ کوں شعوری طور تے جانڑدن جو اصل وچ ہر زبان دا اپنا مزاج تے آہنگ ہوندے عام تشبیہاں‘ محاورے تے استعارے زبان دا سنہپ ہوندن۔ او تخلیق دے جمالیاتی حسن دیاں خوبیاں بیان کرن دے نال نال‘ معاشرتی قدراں دی عکاسی تے سماجی خرابیاں دی نشاندہی وی کریندن۔ کہیں شاعر نے اسلوب اظہار‘ رمزیت‘ اشاریت تے علامت دا کیا پیرائیہ ورتئیے یا کہیں شاعر اپنے شعری تخلیقی سرمائے دے نال نال سرائیکی زبان دے معیاری ذخیرہئ الفاظ کوں کتلا محفوظ کیتے ایں گالہہ دا جائزہ اور ہک نقاد محقق دے نال نال ماہر لسانیات دی حیثیت نال گھندن۔
”حضرت خواجہ غلام فریدؒ دی ہک جگ مشہور کافی ؎
آ چنو رل یار۔۔۔۔۔
ایندے وچ ہک لفظ ”لوئیں“ ورتیا گئے جیہڑا جو ”لُو“ دی جمع ہے تے کتابت دی غلطی پاروں اینویں تھئے ”لوئیں“ توں مراد سخت اتے گرم ہواواں ہن۔ اینویں ای
روہی لگڑی ہے ساونی ترت ولا ہوت مہاراں
ایندے ۷۵ وچ بند وچ کہ دھد کارے گاجڑاں
گاوں برہوں دیاں واراں
لفظ ”واراں دی جا ”دھاراں“ اصل متن دے بر خلاف لکھیا گئے“۔(۱۱)
سیئں صدیق طاہر نے خواجہ غلام فریدؒ دیاں بہوں ساریاں کافیاں دی جہت لفظی بارے توجہ کرائی ہے۔
صدیق طاہر ہوراں دا تنقیدی اتے تحقیقی بیانیہ سادہ اتے طرز اظہار رواں دواں نثر دا خوبصورت نمونہ ہے۔ او اپنے علمی استدلال کوں تخلیقی شعور نال قاری تئیں پجیدن:
”ایں زبان دا ادب وی وقت دے سماجی‘ سیاسی تے ثقافتی محرکات توں متاثر تھیندا رہیے تے مختلف تحریکات تے رجحانات نے ایں زبان دے سرامایہ نظم و نثر اتے دور رس اثرات سٹین۔ چنانچہ نویں دور اچ ہئیت تے اسلوب دے علاوہ موضوعات دے تنوع دی وجہ نال سرائیکی شاعری دے مزاج تے وی گہرا اثر پئے تے سرائیکی ادیباں‘شاعراں نے نویں موضوعات دے علاوہ پرانی تعلیمات تے استعاریاں دے نویں استعمال نال عصری تقاضیاں دا ساتھ ڈتا تے ایں طراں نویں نسل کوں مایوس نی تھیون ڈتا“(۲۱)
صدیق طاہر ہوراں تحقیقی اتے تنقیدی عمل راہیں سرائیکی وسیب اتے ایندی جان سنجان کیتے جو ویورا کیتے او انہاں دی فکری بصیرت‘ سرائیکی تہذیب‘ تاریخ اتے سیاست دی نویں تفہیم کریندے۔
”ون یونت دے سیاسی تجربے وچ اتحاد دے ناں اتے جیہڑا استحصال تھیا اوندے نال بری طرح متاثرتھیون آلے علاقیاں وچ نصراللہ خان ناصر دا ماحول وی شامل ہئی۔ جتھوں دے عوام دے ہونٹھاں کنوں مسکار وی کھس گدیاں گیاں۔ ڈھیر سارے پرانے کج مُک گئے تے لوکاں کوں اپنیاں گھراں وچ مسافر کر ڈتا گیا۔ عوام دی بے چینی۔ فریاداں تے دھائیں ناصر دی زندگی اتے مسلسل اثر کریندیاں رہیاں“۔ (۳۱)
صدیق طاہر ہوراں دی تحقیق اتے تنقید‘ سرائیکی وسیب دی تاریخ‘ تہذیب اتے ادبی ورثے وچوں خوشبو کھنڈیندی اے۔ او تنقید اتے تحقیق راہیں سرائیکی قوم دے شعور وچ وادھا کریندن تے انہاں دا سارا تحقیقی‘ تنقیدی سرامایہ ایں زاویہ نظر دی پیداوار ہے۔ او محض ادب برائے ادب تئیں محدود نی رھیئے بلکہ تہذیب۔ سرائیکی زبان دے رشتیاں اُوندے پچھوکڑ تے اپنے ویلے دے عصری شعور دے درمیان کہیں اکائی کوں لبھیندے رہئیے۔ او ادب پاریاں دی قدر و قیمت دا جائزہ وی پورے دیانت نال گھندن تے سرائیکی وسیب دی تاریخ‘ تہذیب اتے لسانی رشتے کوں نال نال گھن تے ٹردن انہاں دے تحقیقی تنقیدی رویے موجب کوئی وی تخلیق اپنی تہذیب‘ تاریخی شعور اتے اپنی زبان دی صحیح شناخت توں بغیر سنہٹپ دان نی کر سگدی۔
حوالہ جات
۱) نصراللہ خان ناصر‘ ڈاکٹر،دیباچہ، ”سرائیکی وسیب دا مہاندرا“، مصنف: صدیق طاہر، بہاول پور‘ سرائیکی ادبی مجلس‘ اشاعت:۶۹۹۱ء،ص:۹۔۸
۲) صدیق طاہر،”ویورے“، بہاول پور‘ سرائیکی ادبی مجلس‘ اشاعت:۶۹۹۱ء،ص:۲۱
۳) گیان چند‘ ڈاکٹر، ”تحقیق کا فن“، اسلام آباد‘ مقتدرہ قومی زبان‘ سال اشاعت: ۳۰۰۲ء،ص:۲۱
۴) صدیق طاہر،”ویورے“، ص:۴۱
۵) ایم سلطانہ بخش‘ ڈاکٹر، مطالعاتی رہنما‘ ”اصول تحقیق“ اسلام آباد‘ علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی‘ سال اشاعت: ۸۸۹۱ء،ص:۳۲۱
۶) صدیق طاہر،”ویورے“، ص:۰۳
۷) گیان چند‘ ڈاکٹر،”تحقیق کا فن“،ص:۴۱
۸) صدیق طاہر،”ویورے“، بہاولپور‘ص:۲۲۔۱۲
۹) تبسم کاشمیری‘ ڈکٹر‘ ”ادبی تحقیق“کے اصول‘ اسلام آباد‘ مقتدرہ قومی زبان‘ طبع اول:۲۹۹۱ء،ص:۶۷۔۵۷
۰۱) صدیق طاہر،”ویورے“، ص:۹۶۱
۱۱) صدیق طاہر،”ویورے“، ص:۱۳۱
۲۱) صدیق طاہر،”ویورے“، ص:۳۳
۳۱) صدیق طاہر،”ویورے“، ص:۵۶۱
(اقتباس از کتاب: ‘‘سرائیکی تنقیدی شعور’’۔ مصنف: ڈاکٹر خالد اقبال)
MubasherKaleem (talk) 13:10, 12 June 2019 (UTC)