سید انیس شاہ جیلانی

سبھ توں پہلے جیلانی سیئں نال تعارف دا منڈھ آدمی غنیمت ہے نال بدھیجا ہائی۔اوں زمانے، اے نوّے دے منڈلھے ݙہاکے اچ اساں سرایئکی دے بنھاں لکھاریاں دی ریت اُڑدو دا لڑ پکڑی ودے ہاسے۔ لکھنو تے دہلوی دبستاناں نال ادبی فکری حوالے نال گنڈھے ہوئے ہاسے۔ݙٹھا ونجے تاں ساݙا قصورکیا قصور ہا ؟ اساں اپنٹریں وݙیاں کوں بزاراں اچ دوکانداراں نال اُڑدو اچ الیندے ݙٹھا۔ تقسیم دے باد جہڑے اُڑدو بولݨ آلے اساݙے علاقے آ تے آباد تھئے تاں انہاں دے گھراں اچ علی گڑھ یونیورسٹیاں کُھل گیاں جتھاں خصوصا بہاولپور ریاست دے وݙے گھرانے اپنٹریں بالاں کوں تہذیب یافتہ بنٹراون سانگے سلائی کݙھائی کھاوݨ پکاون،اُٹھن بہاوݨ دے طور طریقے سکھاوݨ سانگے انہاں یونیورسٹیاں اچ اپیا ، باجی صاحبہ۔ دیدی جان۔ خالہ بیگم کول پٹھݨ لگے۔ ہنھوکڑی گالھ اے ہائی جو اساݙی تہذیب کتھاں رہ گئی ہائی اساݙے ریت رواج کیوں وسار ݙتے گئے۔ اساݙی اپنٹری ما ء بولی کوں کیں کومپلیس دے پاروں بولݨ چھوڑ ݙتا۔؟

اساݙے گھراں اچ سیٹو،باٹا،گنواربوٹی،سوہانجڑاں،گندل ساگ،پھگوسی تے بھت دی جا تے بمبیء بریانی،بھوپالی قورمہ،بیہاری بیگن،لکھنوی پلاو ، شیر خُرمہ رس ملائی کیویں رواج پا گئے۔؟ اساݙے وݙے باوقارپہناوے ہوندے ہن۔مُکدی اے جو اساں اپنٹریں نسلاں کوں اپنٹریں فوک وژݙم کنوں خُد پرے کر ݙتا۔اساکوں تاں آداب عرض سلام عرض،سب رس،اردو ݙائجسٹ تے عمران سریزتے عمرو عیار تے سند باد جہازی دے کہانٹریاں پروان چڑھایا۔اساݙے اپنٹریں قصّے کتھاں ہن اساݙے اپنٹریں کردار کتھاں ہآن ؟ اتوں کسر تعلمی نصاب پوری کرݙتی تے اساں اُڑدو دان بݨ گیو سے۔ میکوں ایں جا تے سرایئکی دے مہاندرے محقق لکھاری صدیق طاہر مرحوم دا او فقرا یاد آندا پئے جہڑا انہاں اپنٹری کتاب وادی ہاکڑہ اور اسکے آثار دے منڈھ اچ لکھیا جولگتا ہے سرایئکی ادب اپنے ابتدائی دور میں شاید ریت کی قرطاس پر لکھا گیا تھا جسے وقت کی آندھیوں نے روپوش کر دیا ہے اے خیر درگھی کہاݨی اے پرگالھ تاں سیئں انیس شاہ جیلانی دی کرنی ہائی ۔ پر سیئں اوریں دا وی تاں اُڑدو نال بہوں گھاٹا سانگا ہائی پیا۔ انہاں ہندوستان دا گیڑہ لایا تاں پندھ وہاݨی دا ناں مقبوضہ ہندوستان رکھیا۔میں وݙی کوشش کیتی جو اے سوکھڑی مل ونجے پر جیلانی سیئں آکھیا جو اے کتاب ہݨ انہاں کول وی کایںی۔ آدمی غنیمت ہے انہاں دے شخصی خاکیاں تے یاداشتاں تے مبنی کتاب اے۔ایندے اچ انہاں لکھیے جوانہاں دے بابا سیئں سید مبارک شاہ جیلانی انہاں دے بلپݨ اچ لکھنو مہاندرے لکھاری نیاز فتح پوری کول چھوڑ آئے جتھاں اُڑدو لکھڑ بولݨ دے نال نال انشا پردازی دی تربیت وی گھندے رہ گئے۔ ایں کتاب اچ انہاں ݙپٹی نذیر احمد دے پوترے شاہد احمد دہلوی،پنجاہ دے ݙحاکے دے مشہور شاعر حیرت شملوی،ریس امروہوی،تے زاہدہ حنا تے بنھاں مہاندریاں نال اپݨیں میل جول تعلقات تے مبنی یاداشتاں قلم بند کیتیاں۔حیرت شملوی نال تاں خاص تعلق ہا جو انہاں دے ناں نال محمد آباد اچ حیرت شملوی اکیݙیمی بݨا ݙتی۔تے اونہاں دا اݨ چھپیاکلام دور دراز دیاں لایبریریاں کوں خط پٹھ تے منگواوݨ دا آہر کیتا۔

اُڑدو نال انہاں دے گانڈھے دی ایں توں ݙھیڑ بئی کیا مثال ݙتی ونج سکدی اے جو انوی سو ویہہ دے ریاست دے زمانے انہاں دے بابا سیئں مبارک شاہ اورھاں اپنٹریں علاقے محمد آباد اچ مبارک اُڑدو لایبریری قائم کیتی۔تے ہک اُڑدو دا اخبار وی جاری کیتا جہڑا دہلی اچ چھپدا ہائی۔اے اخبار بہاولپور دی صحافتی تاریخ اچ اُڑدو دا پہلا اخبار شمار تھیندے۔

اردو

سید انیس شاہ جیلانی نیں جہڑے ویلھے اُڑدو لکھی تاں کمال کرݙتا۔خاکے دی صنف اچ انہاں ایہو جہیں کرافٹنگ، ایہو جیہاں ݙکشن ورتا جہڑا اساں برصغیر دے ادب اچ بہوں گھٹ ݙٹھے۔مثلا انہاں دی کرافٹنگ میرزا فرحت اللہ بیگ،شاہد احمد دہلوی،مرزا احمد بیگ،رشید احمد صدیقی،خواجہ حسن نظامی اتے مولوی عبدالحق کنوں کہیں طور نیویں ناں ہائی۔اساݙے پاکستان اچ محمد طفیل کوں خاکیاں دا اگوان سمجھیا ویندے۔ممتاز مفتی ، مجید لاہوری،چراغ حسن حسرت نیں وی خاکے لکھن پر جنھاں شاہ جی دی اڑدو پڑھی او ایہا آکھسن جو انہاں دا مقام انہاں پاکستانی گیݨویں خاکہ نگاراں توں بہوں اُچا اے۔ہا اے بئی گالھ اے جو شاہ جی دے ہک قدردان سب رس دے ایݙیٹر شکیل عادل زادہ دی نثرکونٹیمپریری نثر وچ شاہ جی دے باد بے مثال تصور کیتا ویندے

اچاچیت کیا تھیا جو اُڑدو کوں سانبھ ولیھیٹ ہک پاسے کر سرایئکی نال جُڑ تے بیہہ گئے۔ ایویں جیویں زری جیہاں تعلق وی ناں ہا اُڑدو نال۔ میکوں چنگی ریت یاد اے جواوں زمانے انہاں دی پہلی سرایئکی کتاب مہاندرا ݙیکھنس چھپ تے آئی ہائی۔کلانچوی صیب بہاولپور اچ میݙے ہمسائے ہن۔تے میں صادق ایجرٹن کالج دے ادبی اخبارنخلستان دا ایݙیٹر ہم تے انہاں دے انٹرویو دا بہانہ بݨا تے درشن کرن گیا۔رحیم طلب جہڑے ر۔ب۔طلب دے ناں نال اُردو اتے سرایئکی ادب دے جاݨیں منّے لکھاری ہن اوں ویلھے ایم اےسرایئکی دے امتحان دی تیاری سانگے انہاں دے گھر ٹکے پئے ہن۔میݙا آون ونجݨ شروع تھی گیا۔تے سُدھ لگی جو دلشاد کلانچوی سیئں تے انیس شاہ جیلانی دی آپت اچ مہاندرا ݙیکھنس کوں گھن تے چٹھی چپاٹھی تھیندی پئی ہائی۔کلانچوی سیئں دی وفات دے باد انہاں دے ادبی نوادرات کوں کٹھا کرتے انہاں دے پتر سیں جمشید اقبال بسام کلانچوی جہڑے خد بہوں سوہنٹریں ناول نگار ہن اپنٹریں بابا سیئں دے ناں کنوں لایبریری بݨاوݨ دا آہر کیتا تاں میں وی انہاں دے نال ایں کم اچ شریک ریہا۔کتاباں دا بہوں سارا حصہ تاں انہاں اپنٹری حیاتی اچ ای سینٹرل لایبریری کوں دان کرݙتا پر کجھ نوادارت انہان دے زاتی چٹھیاں روزمرہ انہاں دے کم آوݨ آلیاں شیئں انہاں دے گھردی اُتلی منزل اچ ر کھ ݙتیاں گِئاں۔اوں دوران میں سید انیس شاہ جیلانی دیاں یادگار چٹھیاں پڑھیاں جہڑیاں مہاندرا ݙیکھنس دے حوالے نال ہک بحث دی وجہ توں ہک ݙوجھے کولوں پٹھیاں گیاں۔اے لکھتاں اج وی لالے جمشید کول موجود ہوسن۔اتے میں وی اپنٹری علمی سکت دے مطابق ایں بحث اچ چھڑا شریک ای نیئں تھیا بلکہ ݙوہاں مہاندریاں کنوں فیض وی گھدا۔اونہاں ݙینھاں میں ݙینھوار جھوک مولتان اچ سرایئکی اچ کالم لکھݨ شروع کیتوم۔کوک دے ناں کنوں اے کالم چھپدا ہائی۔انہاں کالماں اچ وی انہاں ݙو وݙے مہاندریاں دی گالھ مُہاڑدا تذکرہ وی کیتا۔ظہور دھریجہ سیئں دا شکر گذار راہساں جو انہاں میݙیاں لکھتاں کوں اپنٹریں اخبار اچ جا ݙتی۔

متروک سرائیکی

مہاندرا ݙیکھنس تے دلشاد کلانچوی کوں اعتراض ہائی جو شاہ جی نیں سرایئکی لکھت اچ متروک تے جٹکی زبان کوں ورتے۔ مثلا ایں حوالے نال میں شاہ جی کوں خط لکھڑ شروع کیتے جو نیگریں دی راہنمائی کرو جو او کہڑی زبان ورتن۔شاہ جی نیں تفصیل نال گالھ کیتی جو سرایئکی کوں کہیں مذہبی نظریات کنوں انج رکھ تے عربی تے فارسی کنوں دور رکھیا ونجے۔ بھل کلانچوی صیب آہدے ہان جو سرایئکی دے کینویس کوں ودھاوݨ دی لوڑ اے۔ایں سانگوں ایکوں عربی۔فارسی تے انگریزی تے بنھاں زباناں نال جوڑݨاں پوسی۔ سرایئکی کوں محدود نیئں کیتا ونج سگدا۔نویں پیڑھی خواجہ فرید دے ݙکشن کنوں واقف کاینی۔مولوی لطف علی دے اکھر اکھشر انہاں کیتے اوپرے ہن۔ کللانچوی سیئں کوں اے وی اعتراض ہائی جو شاہ جی نیں اپنٹریں لکھت اچ جا جا تے جٹکی لوظ ورتن مثلا پولیس دا لوظ ورتن دی لوڑ ہووے تاں اونکوں وربلی اساں وگاڑ تے بولیندے ہیں ۔ پلُس لکھݨ غلط اے۔ایویں ݙاکڑ دا لوظ تے بئے ٹرمنالوجیز سرایئکی وچ ٹرانسلیٹ نیئں تھیاں تاں انکوں ݙاکدار لکھݨ صیحح نیئں۔ ریلوائی ٹیشن وائی جہاج شیتموٹر سایئنکلاے سبھے وگڑئے ہوئے لوظ ہن انہاں کوں ورتن ٹھیک نیئں۔

شاہ جی دا آکھݨ ہائی جوجیویں اساں بولیندے ہایئں اونویں لکھݨا چاہیدے۔تے متروک کوئی شئے نیئں ہوندی راہندی کجھ عوامل جان بُجھ تے اساݙیاں بولیاں کوں کیموفلاج پیاں کریندیاں ان۔جیندے اچ اُڑدواخباراں،ٹیلی ویژن دا نُشابر کردار اے۔ شاہ جی دا آکھݨ ہائی جو اساں تاں خرم بہاولپوری دی زبان بولیسوں وی سِئی تے لکھسوں وی سئی۔تے جان بُجھ تے متروک کر ݙتے ہوئے اکھراں کوں ولا گھن آسوں جو انہاں وچ اساݙیاں شارتاں بجھارتاں۔ایکسپریشن۔ریت رواج اساݙی باݙی لنگویج کھڑی اے۔اساں اپنٹریں صدیاں توں رائج زبان کوں عام کریسوں۔کلانچوی صیب دا آکھݨ ہائی جو شاہ جی اپنٹری لکھت اچ سندھی اثرات کوں گھن تے آندے پیئن۔بھل سرایئکی کوں مقبول بݨاوݨ سانگے ہکو انداز ݙیواݨاں پوسی جہڑا سٹینڈرݙ تصّور کیتا ویسی۔کیوں جووݙی مشکل نال جھنگوی،مولتانی،تھلوچڑی،دمانی،ریاستی،روہیلی،اپنٹریں صدیاں پُڑانٹریں نویکلے لہجے سمیت ہکو سماج تے ہکو بولی وچ ضم تھین۔تے سبھ نیں کٹھے مل تے سرایئکی سنجان اختیار کیتی۔ہن وی انہاں اچ اتحاد تے یگانگت تے سانجھی سُنجان دے اظہار کیتے ضروری اے جو لہجیاں کوں فراموش کر تے ہک سویں بولی لکھی ونجیں۔

سید انیس شاہ جیلانی سیئں دا ہک بہوں وݙا کارنامہ اے ھ جو انہاں چٹھیاں چپاٹھیاں کوں ادب دا انگ بنٹرائے۔ قدیم اُڑدو تے فارسی اچ غالب سمیت ݙوجھے مہان لکھاریاں دے باد سرایئکی اچ ہک خاص طرانح دا اسلوب بݨا تے ہک نویکلی کرافٹنگ نال انہاں دے خطوط تاریخی ادبی حثیت اختیار کر چکن۔میݙا اندازہ اے جو سرایئکی دے ہر لکھاری،کول شاہ جی دے چٹھیاں دے خزانیں موجود ہوسن۔خُد شاہ صیب کول ݙاکٹر محمد اقبال توں گھنتے برصغیر پاک وہند دے تقریبا سبھے ادیباں دانشوراں دیاں چٹھیاں سانبھیاں پیئاں ہن۔

مہاندرا ݙیکھنس دے باد مڑدنگ وی نظر نواز تھئی۔اے وی سرایئکی دے شخصی خاکیاں تے مبنی کتاب ہائی۔میݙا روہی ٹی وی جوائن کرن دا ہک وݙا مقصد ہا جوشاہ جی تے انہاں دی لایبریری۔تے اوں لایبریری اچ موجود قدیم نایاب قلمی نُسخیاں۔قدیم چٹھیاں۔تے سرایئکی کیتے انہاں دے بے شماروݙے منصوبیاں تے ہک ݙاکیومنٹری بنٹرا گھنساں۔پر اے منصوبہ چھڑا منصوبہ ای رہ گیا۔

بہرحال کلانچوی صیب،تے انیس شاہ ہوراں جتنا کجھ سرایئکی کوں دان کیتے آوݨ والے دور اچ صدیاں تیئں کہیں محقق کوں اے ناں آکھݨاں پوسی جو لگتا ہے سرایئکی ادب ریت کی قرطاس پر لکھا گیا تھا جو وقت کی آندھیوں میں روپوش ہو گیا گل زیب خاکوانی