سندھ ساگر نال ہیمشاں

سندھ ساگر نال ہیمشاں

سعید اختر

سرائیکی شاعری وچ پیلھے کنوں رزمیہ داستان/ایپک دی کوئی روایت نئیں مِلدی۔ "رزمیہ داستان ہک لمبا بیانیہ ھوندے جیڑھا جو کہیں مشہور ہیرو دی مُہمات کوں بیان کریندے جنہیں کوں دول دی تھاپ تے وی ڳایا ویندا ہئی تے اونکوں یاد کرݨ وی سوکھا ہئی"۔ رزمیہ داستان دا معاشرتی ورتارا اے ہے جو اے کہیں وی وسیب کوں سانجھ سٻدھ دی سُرت (جیکوں اساں کمیونل سینس آکھ سڳدے ہئیں) ݙیندی ہے۔ اے کہیں وی وسیب دے ݙُکھ سُکھ، ثقافت تے سِک دی تریخ ہوندی ہے۔ جارج لوکاس دے موجب اے جیوݨ دی اجتماعیت کوں شکل ݙیندی ہے۔

اساں ڄاݨدے ہئیں جو انگریزی ادب وچ ہنری فیلڈنگ اینکوں نثر دا روپ ݙتا اتے پروز ایپک(prose epic) دی ننویں لفاظی سامہݨے آئی۔ فیلڈنگ اینکوں معاشرتی طنز دے طور ورتیا۔ اے انویہویں صدی دی ڳالھ ہے۔ لِیریکل ایپک دی اصطلاح ٻہوں باد اچ ساݙے سامہݨے آئی ہے جیکوں ویلیم ایلیگریزا ودھارا ݙتا۔ اوں ایں اصطلاح کوں والٹ وائٹ مین دی کتاب "لیوز آف گراس" تے پابلونرودا دے مہان شاعری مجموعہ "کینٹو جنرل" دے تنقیدی جائزے اچ پیش کیتا۔ والٹ وائٹ مین تے پابلونرودا اینجھی ایپک اُتیں کم کرݨ چاہندے ہن جیڑھی جو امریکن لٹریچر کوں یورپ دی ادبی روایت کنیں انج کرے تے طبعی طور تے مقامی منظر نامے کنیں جنم گِھنے۔

ایندا ݙوجھا مطلب ہے جو اے کم اُنہیں دی ثقافت کیتے سیاسی بݨیاد وی بݨے۔ وائٹ مین کوں ٻہوں تکھیں ایں ڳالھ دا احساس تھی ڳیا جو روایتی ایپک اوندے ایں کم کیتے مناسب نئیں۔ہک ننویں فارم دی کوشش وچ اوں لیریکل ایپک دی فارم تخلیق کیتی۔ پابلونراودا خود اے ڳالھ مننیدا ہئی جو لیریکل ایپک امریکی دھرتی دی فارم ہے اتے اوں "لیویز آف گراس: دی فارم کوں اپݨی کتاب "کینٹو جنرل" لِکھدیں ہوئیں نمونہ بݨائے۔ ( )

جیویں جو پیلھوں ݙسیا ڳئے جو اے لکھاری اپݨی ثقافت کیتے سیاسی بݨیاد وی چاہندے ہئین۔ اے ہک منی منائی ڳالھ ہے جو کہیں وی وسیب دی اجتماعیت دی اُساری کیتے اوندی تریخ دی ڳول پھرول لازم ہوندی ہے یا وت اینجھی مِتھ ہووݨ ضروری ہوندے جیڑھی جو ماضی دا احاطہ کرے تے مستقبل دی نشاندھی کرے۔

والٹر بینجمن تریخ دی ایں ڳول بارے آہدے جو "کوئی وی اے سوال کر سڳدے جو تریخ نگاری ایپک دی فارم کیتے ہک مشترکہ پلیٹ فارم نئیں بݨ سڳدا"۔ ( ) ایندا جواب ہیک لیزر ایں ݙیندے جو "لیریک دا انحصار اجتماعیت کنیں عارضی طور تے کُجھ تروڑن اُتیں ہےتاں جو پل/لمحے دی اہمیت دا وادھا تھیوے اَتیں لمحے/پل کوں ہک اِنگینجِنگ شکل ملیئے۔ جان سٹوارٹ مِل دے بقول لیریکل ایپک ہک اینجھی گفتگو ہے جیڑھی کہیں ٻاہر کنیں سُݨی ھووے۔ لیریک دی ایں خاصیت بارے ٹی۔ایس۔ایلیٹ آہدے جو "شاعر دی آواز جیڑھا اپݨے نال آپ اَلویندا پیا ہووے یا کہیں نال وی نہ اَلیندا پیا ہووے" لیریک کوں اکثر ایں وی بیان کیتا ویندے جو ایندا ڳانڈھا گیت نال ہے، ساخت دے اعتبار نال اے اورل/زبانی ہے اتے ایندا ورتارا ٻہوں ذاتی ہوندے۔

ݙیوے ٻال کے اپݨے جِھل مِل جِھل مِل پاݨیاں تے اَکھیں نال تراوݨ آئے ہِن، اُٹھی درشن ݙے (سندھ ساگر نال ہیمشاں)

لیریکل ایپک وچ گیت اتے رزمیہ داستان دے عنصر آپت وچ مِل ویندن اَتے شاعری مختلف گیتیں کوں جوڑ کرائیں ہک رزمیہ داستان دی شکل گِھن گِھندی ہے۔

نورتھرپ فرائی آہدے جو " پیلھے شاعر جیڑھا لیریکل ایپک لکھدے او ایپک دی انسائیکلوپیڈک فارم دی کوشش کریندے جیڑھی جو شاعری دی مختلف ادوار دی تریخ بݨدی ہے، پِچھیں او بݨیاد لو اپݨے وسیب دی مِتھ تخلیق کریندے جیکوں او فنڈامینٹل مِتھ دا ناں ݙیندے جیویں جو اساں پابلونرودا دی کتاب "کنٹو جنرل" وچ ڄاݨدے ہئیں۔ ایں پوری نظم (کتاب) وچ پابلونروادا اپݨے پچھاویں کوں تریخ دے عمل دے طور متعارف کریندے، ہک تریخ دان دے طور یا وت اونکوں ہک ننویں شکل ݙیوݨ والے دے طور۔ کتاب دے ݙوجھے حصے وچ او اپݨے عہد دے واقعات دی ڳالھ کریندے تاں جو اپݨے تجربے وچ آوݨ آلے واقعات دا گواہ بݨے۔

گُھنڈ چاؤں تاں کیا ݙیہدے ہیں اَکھ کُھل ڳئی ہے ایں دنیا وچ ہک بادشاہ ہے جیڑھا آندا پئے ہک بادشاہ ہے جیڑھا ویندا پئے کوئی تسمے ٻَدھ کے ٻوٹاں دے ایں محل دی ٻولی ݙیندا پئے (کتھا نور محل، ستلڄ، سندھ ساگر نال ہیمشاں)

شاعر سندھ ساگر نال ہمیشاں وچ "اپݨے قاری نال کُجھ ڳالھیں ولا" وچ آہدے " اینویں کل دی ڳالھ ہے۔۔۔۔سندھ ساگر کچھی سونے دی پچھی نال میݙی سالھ اڳوں پیا وڳدا ہا۔ راجن شاہ دربار توں رانواں دی وستی تئیں اے ݙاہ لڑیں وچ واہندا ہا۔ ہر لَڑ وت پورا ہک دریا ہا۔۔کتنے دریا ہن جیڑھے اپݨے ٻیٹ ٻیلیاں نال مر سُتن۔ میکوں ایندی زبان کہیں ڈکشنری وچوں نئیں لدھی بلکہ اے سندھ ساگر نال اڄاں جیندی ہے، جیندے نال میں کِھیݙ کے، لوڑھیاں پا کے وݙا تھیاں"

اُٹھی دُل دریا پنج ندیاں نئیں، ست ندیاں نئیں نال اپݨے نو سو دریا کر، کہیں جنم پچھوں ہک جنم دی نئیں ݙو جنم دی نئیں ڈھول اپݨے دی سِک، اپݨے نال دوام دی ہے تیݙے نام دی ہے (سندھ۔ 2، سندھ ساگر نال ہمیشاں، صفحہ نمبر۔۔ )

دریا ہمیش کنیں وسیب دے تہذیبی دھارے دی بݨیاد ریہن اَتے ساݙے برصغیر دی تریخ دریا دے دھارے نال اڳوں ودھی ہے۔ برصغیر دی پیلھی سماجی اتے مذہبی تریخ ساکوں رِگ وید دیں مناجات وچ ملدی ہے۔ رِگ وید دا دریا سرسوتی اے اَتے ایندے اُتیں کئی مناجات ملدن۔ مثال کیتے:

“May this Sarasvati be pleased and listen at this hour of sacrifice, Auspicious Lady, when we with reverence, on our knees, implore her close-knit to wealth, Most Kind to those she loveth” (Hymn x CN SARASVATI-Rig Veda)

تیݙے صِدق پچھوں کِتھاں سِک اپݨی تیݙے نانویں دی انیویں پکڑ کے تارا پاݨی وچوں مُٹھ کھول ݙتی ہر ویلے توں ہر پاسے توں، سب توں ای توں سب توں ای توں ھاں نال اپݨے، ہر حال اڳوں (سندھ۔ 6 سندھ ساگر نال ہمیشاں، صفحہ نمبر۔۔۔)

توں نال اپݨے دلدار اپݨا، سردار اپݨا اساں تیݙے نال فقیر تیݙے، سوہݨا سندھ سئیں

(سندھ۔ 6 سندھ ساگر نال ہمیشاں، صفحہ نمبر)

"سندھ ساگر نال ہمیشاں" اُتیں ڳالھ مُہاڑ رِگ وید دے حوالے بنا ادھوری ہے۔ شاعر رِگ وید دی مِیتھالوجی کوں اپݨی شاعری وچ دریہہ ورتے، ایں کیتے اے مناسب ہوسی جو اَساں رِگ وید دی تھولی ٻہوں پرکھ پرچول کروں۔ سندھ ساگر نال ہمیشاں دی شاعری کوں سمجھݨ کیتے رِگ وید وچ نُشابر اوندی ذہنی وݨت دا مطالعہ لازمی ہے۔ اوندے سمجھے مُتوں شاید اساں اے ناں سمجھ سڳوں۔

اُٹھی دیوتا پیر سنھال اپݨے نیلے تھی ڳئے ہن نیلے تھی ڳئے ہن اُٹھی دیوتا ہتھ سنبھال اپݨے اَکھیں بھال اپݨیاں، پالے پئے ڳئے ہن ٻہوں اندر تئیں چوݨے کھول اپݨے ول نچ ݙکھلا، اُٹھی نال اپݨے (سندھ۔1 سندھ ساگر نال ہمیشاں، صفحہ نمبر۔۔۔)

رِگ وید دی سرسوتی دے مناجات اتیں اے لیریک جیڑھی سندھ دے نال ہے، ہک وݙا پندھ تھی چُکے۔ سرسوتی دیں مناجات وچ عبادت گُذار تابع ہے، غُلام اے اتیں سرسوتی دے اڳوں دعا کریندے جو او خُش رہوے تے اوندی دعا کوں قربانی ویلہے سُݨے۔ جݙاں جو سندھ ساگر نال ہمیشاں وچ بندہ تابع نئیں بلکہ برابری دی بݨیاد اُتیں دیوتا نال مخاطب ہے۔ دیوتا جیڑھی شے کنوں بےخبر ہے، شاعر کوں اوندا چِنتا ہے۔ اُٹھی دیوتا پیر سنبھال اپݨے نیلے تھی ڳئے ہن

اے رنگ ایپک دا ہے جیندے وچ بندہ اَتے دیوتا برابری دی بݨیاد رکھدن اَتے ایپک وچ ای دیوتا بےبس نظر آسڳدے۔

رِگ وید دی پرکھ پرچول کیتے میݙے خیال وچ فریڈرک میکس میولر دی کتاب فطری مذاہب/فیزیکل ریلیجن توں مُہاندری ٻئی کتاب کوئی نئیں جیرھی ساݙی ایں حوالے نال مدد کرے۔ فریڈرک میکس میولر اُنویہویں صدی وچ آکسفورڈ یونیورسٹی دا کمپیریٹو فلالوجی دا پروفیسر اَتے سنسکرت زبان دا ہک مُہاندرا ماہر ہئی۔ اُوں یورپ وچ ویدک لٹریچر دے مطالعے دی بݨیاد رکھی۔

میکس میولر اپݨی کتاب وچ لکھدے جو "فطری مذہب دے کئی انگ ہن۔ ایندے مظاہر جنہیں کوں میں لاامکان آکھے، او یا تاں فطرت وچ لبھدن، یا انسان وچ اتے یا اُنہیں کوں اپݨی ذات/سیلف وچ ڳول سڳدے سے۔فطری مذہب (جینکوں اَساں مظاہر دا مذہب وی آکھسوں) دی ڳول کیتے، ساکوں ٻہوں سارے اینجھے نانویں دی پرکھ پرچول کرݨی پوسی جنہیں دی مدد نال ساݙے ایں چھوٹے جہیں سیارے دی قدیم مخلوق۔۔جیڑھی جو ساݙے آباواجداد وچوں ہئی۔۔۔۔اے سمجھݨ دی کوشش کیتی جو فطرت دے ایں پردے اڳوں اَتے ساݙی حسیات دے ادراک کنیں وی اڳوں کیا شے ہے؟ ایں ڳول وچ ساکوں اَسمان دا دیوتا مِلسی، زمین دا، ہوا دا، بھا دا، طوفان تے کِھمݨ دا، دریا تے پہاڑ دا دیوتا مِلسی۔ اساں اے وی بھالݨے جو کُجھ مُلخاں وچ کیوں اَسمان دے دیوتا اتے ٻئے وچ کیوں بھا دی دیوتا وݙی جاہ گھن گدھی ہے اتے اے نظریہ کݙاں انسان دے ذہن وچ اُبھرے جو کہیں کم حثیت شے کوں دیوتا نئیں سمجھݨا"۔

میکس میولر ایں عمل کوں ڈئیوسٹمنٹ (divestment) دا ناں ݙیندے اتے آہدے جو چھیکڑ وچ ہک سپریم ہستی دا تصور موجود ہئی۔ ماضی دے اینجھے ناں وی ہئین جیڑھے اساں سمجھ نئیں سڳدے پر اصل وچ او سب لاامکان دی چھیکڑی معراج دی نشاندہی کریندن۔

ٻہوں فانی اپݨے ہووݨ دے امکان وچوں ٻہوں لافانی کہیں ہووݨ دے امکان تئیں (سندھ۔5 سندھ ساگر نال ہمیشاں، صفحہ نمبر۔۔۔)

اڳوں میکس میولر آہدے "قربانیاں بلکل ایویں ہن جیویں جو فطرت دے دیوتا لو ہوندیاں ہن۔ بعد وچ جدی پُشتی روحاں کیتے وی ایہو طریقہ ورتا ویندا ہئی۔ اے اوں ویلہے ہئی جݙاں ہک فطری سوال پیدا تھیا جو ساݙے جَد دا جَدِ امجد کون ہا؟ سارے ہیوؤاں دا پیو کون ہا؟ ایندا جواب وی سوال وانگوں فطری ہئی۔۔۔۔ہکو پیو، ہکو پیدا کرݨ والا، داتا اَتے محبت کرݨ والا جیندی اَساں فطرت دے پردے پچھوں ڳول کیتی۔ سوچ دے ایں ݙوجھے دھارے کوں اَساں اینتھروپولوجیکل ریلجن/بَشری مذہب دے ناں نال سمجھ سڳدے سے"۔

کݙاں ڄائے ہاسے کہیں مندے وچوں، کہیں تُھک وچوں کہیں ݙنگ وچوں، کہیں چھیت وچوں کݙاں ڄائے ہاسے ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ اساں ناں ڳئے نال ملامتاں دے سوہݨا سندھ سئیں تیکوں یاد ہوسی تیݙے پیٹ وچوں، کݙاں ڄائے ہاسے (سندھ۔3 سندھ ساگر نال ہمیشاں)

میکس میولر موجب مذہبی خیالات دا تریجھا دائرہ نفسیاتی مذہب دا ہے جیندی ڳول ہوندی ہے جو انسان دے اندر کیا لُکا پئے؟ انسان چھڑا مخلوق نئیں، ناں اے چھڑا فطرت دا حصہ ہے۔ انسان اپݨی ڄاݨ سُنڄاݨ کریندے اتے عمل کوں وادھا ݙیندے۔ او ذات جیندا انسان کھوج لائے اتے جیڑھی فطری مظاہر یا اوندے زندگی کنوں انج ہئی اوندے" دنیا دی زبانیں وچ ٻہوں سارے ناں ہن۔ کتھائیں ایندا ناں ساہ ہے، کتھائیں سپِرٹ ہے، کتھائیں اینکوں روح، ذہن، دانائی تے اینجھے ٻہوں سارے ناں ݙتے ویندن۔ اینکوں باد وچ اِیگو/اَنا وی آکھیا ڳئے۔ پر کوئی وی ناں انسان کوں مطمئن نئیں کر سڳیا۔ جیویں جیویں انسان اپݨے سیلف/ذات دی سُنڄاݨ ودھیک کرݨ پئے ڳئے، شخص اونکوں پرچھاواں/پرسونا لڳے، ہک ماسک دی تراویں۔ ایگو/اَنا وی ٻس اسم ضمیر ہے، اصل اسم تاں ناں ہے۔ جئیں ویلہے چھیکڑ وچ ذات دی سُنڄاݨ پَچھاݨ دیومالائی داستانیں دے جھڑ بدلیں کنوں ٻاہرو نِکھتی تاں لاامکان کوں اپݨے اندروں ڳول گدھا"۔

ہر گھڑی آہدن الہام دی ہے، تیݙے نام دی ہے (سندھ۔2 سندھ ساگر نال ہمیشاں، صفحی نمبر۔۔۔)

فرد اپݨی سُنڄاݨ ول لاامکان دی ذات نال کریندے پر اوندے وچ رل مل نئیں ویندا۔ او لاامکان دے اولے وچ لُک ویندے تے لاامکان دے نال فرد اپݨا ڳانڈھا اَدھا انسانی اتے اَدھا دیوتا دا جُڑیندے۔ اُپنشد وچ اینکوں آتما آکھیا ڳئے۔ پری تیگ آتما او سیلف ہے جیڑھا پچھوں ہے اتے پرتی آتما ذات دی معراج ہے۔ پر اے سبھ کُجھ انسان کنیں پریں کائینی۔ مُنڈھ لا کنوں ایندی مُراد اے جو ہک ایہو جہیں سِپرٹ/روح اے جیڑھی اوں سبھ کوں کٹھا کریندی ہے، جیڑھی جو انسان دے اندر مقدس ذات ہے یا وت اے ایگو دے پردے وچ انسان کوں لاامکان نال جُڑیندی ہے۔

" اساں اے وی ڄاݨدے ہئیں جو کانٹ اتے ہیوم دی زبان واضح طور تے انڈیا دی ویدک شاعری دی زبان نال مِلدی جُلدی ہے۔ ساکوں ویدیں وچ سبب/کازیلیٹی دا مسئلہ ملدے، او مسئلہ جئیں کانٹ اتے ہیوم دے مہان ذہنیں کوں مصروف رکھے۔ سبب/کازیلیٹی دا مسئلہ اینجھا ہے جیندے سمجھݨ وچ شُرو دے آریا اُلجھے ریہے۔ ایں مسئلے دا موجب پیور ریزن (pure reason) دی لوڑھ ہئی۔ [ایں وجہ توں] اُنہاں پیلھی دفعہ اَسمان، سِجھ، بھا تےاقی فطرت دے مظاہر کوں ناں ݙتے۔ کہیں کوں جد آکھیا ڳیا، کہیں کوں طاقت یا چھیکڑ وچ سبب/کازیلیٹی دا ناں ݙتا ڳیا۔ رِگ وید دی بݨیاد حیاتی دے پچھوں کارفرما کہیں ایجنسی دا اظہار ہے"۔

بُت اپݨے نال سریر دا ہے تہوں قصہ اپݨا تہوں قصہ اپݨا تیݙے نام لکھیا، سوہݨا سندھ سئیں (سندھ ساگر نال ہمیشاں، صفحہ نمبر۔۔۔)

"سندھ ساگر نال ہمیشاں" کیتے کہیں ننویں مِیتھالوجی دی لوڑھ نہی۔ رِگ وید دی صورت وچ اے سرمایہ شاعر کولوں ہئی پیا۔ رِدھم وی بقول شاعر موجود ہئی۔ ایں سارے سرمائے کوں شاعر نیں سوہݨے طریقے نال ورتائے۔

"لیویز آف گراس" وچ وائٹ مین کوں اپݨی ثقافت دی سیاسی بݨیاد ڈیموکریسی وچ نِظری ہے، اینویں پابلو نرودا اپݨی کتاب "کینٹو جنرل" وچ ثقافت دی سیاسی بݨیاد کمیونزم اُتیں رکھی ہے پر سندھ ساگر نال ہمیشاں دی کتھا جُدا ہے۔ اینکوں سرائیکی وسیب دی سوڑ/اَپریشن دی کتھا آکھیا ونڄ سڳدے۔ ایندے وچ سرائیکی وسیب دے اندر کہیں تہذیبی دھارے دی ننویں سروں ڳول نئیں۔ اے تہذیبی دھارا تاں پیلھے کنوں موجود ہئی پیا پر تریخ دی سوڑ/اَپریشن او تہذیبی ورثہ اساں کنیں کھس گِھدے۔

کوئی خلقت نال پرائی ہے سوہݨا سندھ سئیں (سندھ ساگر نال ہمیشاں، صفحہ نمبر۔۔۔۔)

سندھ ساگر نال ہمیشاں بندے دی اپݨی جاہ اتے وسوں نال اُپرپ/بیگانگی دی کتھا ہے۔

سو میلیاں دا کیا ہک کِتھاں، نئیں یاد پوندا نئیں یاد پوندا ڳئی جھنڈ کِتھاں سر اپݨے دی سر اپݨے دی ڳئی ویل کِتھاں، نئیں یاد پوندا (سندھ۔4 سندھ ساگر نال ہمیشاں، صفحہ نمبر۔۔)

ایں تریخ دے وٹارے وچ اپݨا سبھ کُجھ کھسیج ڳئے

کُجھ ݙس تاں سہی ناں چوراں دے، مونہہ زوراں دے جنہاں آݨ تیکوں سَندھ لائی ہے، سوہݨا سندھ سئیں (سندھ ساگر نال ہمیشاں، صفحہ نمبر۔۔۔)

مونہہ زوراں ایں وسیب دی لینڈسکیپ ونڄا ݙتی ہے اتے اینکوں اپݨے پیریں ہیٹھ مسل ݙتے۔

اَڑی مونجھ ݙسا، کیویں کتھا کروں کیویں کتھ کروں، اَڑی کونج ݙسا (کتھا کونج۔سندھ ساگر نال ہمیشاں، صفحہ نمبر۔۔۔)

سندھ ساگر نال ہمیشاں مونجھ دی کتھا ہے، ساݙے وسیب دی requiem ہے۔

وچکار اساں چَئوں پہراں دے اَسمان تلے کِتھاں رُل ڳئے ہئیں کِتھاں وِسر ڳئی ہے ݙار اپݨی کِتھاں چوکڑیاں اپݨیاں بُھل ڳئے ہئیں (کتھا ہرݨ۔ سندھ ساگر نال ہمیشاں، صفحہ نمبر۔۔۔)

[اے مضمون پیلھے سرائیکی جرنل سُنڄاݨ وچ 2009 دے ایڈیشن وچ چھپ چُکے]