سرائیکی مہاندرا غلام حُرخان کنداݨی

دِل اَہدے چنگے لوکیں نال اُٹھ ٻہہ ‘ آ ونڄ تے میل ملاقات ہووے ‘ چنگے کول چنگائی ہر ویلے ایویں ملدی اے جیویں عطر توں خوشبو‘دِل تاں اے وی کریندے جو چنگیں دے دَر دا فقیر بݨ تے اُنہاں توں اُنہاں کوں قیس فریدی وانگے منگاں ’’میں منگتا تو لکھ ڈاتا‘ کیوں ناں تئیں توں منگاں تیکوں‘‘ سرائیکی اَکھاݨ سچ اے ‘چنگیں دی چنگائی نال اے دنیا قائم اے ۔چنگائی نہ ہووے تاں بُرائی دے بار توں اے جہاں مٹ ونڄے۔ نت دُعا ہے چنگے اپݨی چنگائی نال شالا وسدے رہن ‘ آباد تے شاد ہوون ‘ جتھ پیر ہوونے اُتھ خیر ہوونے ‘اللہ کرے اپݨے تڑ تاݙے تے جھوکاں وسائی رکھن ۔کچھی دے ڄموڑ ڈاکٹر افضل ڈھانڈلہ نال میݙا سانگا اُنہاندی چنگائی سانگے ہے باقی دھن دولت تے مُلخ مربعیں آلے تاں ٻے وی ڈھیر اِن۔

میں غلام حُر خان کندانی دا سونہاں نہ ہم ‘ میل ملاوݨ دی چنگائی سئیں ڈاکٹر افضل خان ڈھانڈلہ دی طرفوں تھئی ۔ غلام حُر خاں کوں ملیم‘ میکوں انہاں دی شکل وچ سرائیکی وسیب تے سرائیکی مِٹی دی اسیس نظر اَئی ۔ سر تے چِٹا پَٹکا ‘ ڳل وچ بگا چولا ‘  سفید چادر تے پیریں وچ کنی چھیکواں تلے آلا کھسہ ‘ واہ بھئی واہ اے تاںساڳی ویس  میݙے اپݨے پیو ݙاݙے آلا ہے‘ ہک پل سانگے اے خیال کیتم جو اے شخص تاں سئیں اقبال حسن بھپلا دیاں بھانداں ݙیندے ‘اللہ دا بخش ہووس قاسم بیلے دا ملتانی مُڑس ‘ سئیں اقبال حسن بھپلا وی تاں سرائیکی قوم سانگے اللہ دی ݙتی ݙات ہئی ‘ اوندا اَلا ‘ اوندا ٻول ‘ اوندا اُٹھݨ ‘ اوندا ٻہݨ ‘ وَس وسیب نال اوندا ورتارا ‘ اوندی سوچ ‘ اوندی شاعری ‘ ول صدیں توں دھرتی دے رڳیں وچ بجھڄݨ آلا چنانہہ دا پاݨی ‘ چنانہہ دی مݨ تے مݨ دی مٹی ‘ چنانہہ دے ٻیٹ تے ٻیلے دے وَݨ ‘تے وݨیں تے رہݨ آلے پکھی پکھیرو تے وَل چنانہہ دے ٻیلے وچ چرݨ آلے مال تے اوں مال دے پیریں دی اُݙردی دُھوڑ دیاں قسماں چاوݨ آلا اقبال حسن بھپلا اللہ دا درویش ہا ۔

خیر! گاٖلھ ٻئے پاسے ٹُر ڳئی اے ‘ میں اے پیا آکھدا ہَم جو غلام حُر خاں کوں ملیوسے ڈھانڈلے سئیں دے وسیلے نال‘ یاری چھاں ٻدھ ڳئی ۔ میں ہک واری بُھل تے انہاں کوں ’’سئیں حُر خاں‘‘ آکھ تے مخاطب کیتا ‘ ݙاڈھے نراض تھئے ‘ اَکھیونے میں حضرت حُر سئیںؓ دا ادنیٰ جیہا غلام تے حضرت محمدؐ تے آلِ محمد دے غلامیں دا غلام تے غلامیں دے غلامیں دے قدمیں دی خاک آں ‘ بلوچکی دی وجہ توں ناں دے نال خان دی پخ لڳی کھڑی اے ۔دراصل میݙا ناں غلام حُر کندانی ہے۔

ڈاکٹر افضل ڈھانڈلہ سئیں دے ݙو ݙینھ اپݨے ملتان کلینک دے ہوندن ‘ ڈاکٹر صاحب کݙاہیں کݙاہیں بھکر وچوں سئیں غلام حُر خاں کوں اپݨے نال گھن اَمدے ہَن ‘ غلام حُر خاںݙینھ اساݙے تے رات ڈھانڈلے سئیں نال گزریندے ہَن ‘ میں پُچھیا سئیں اے ݙسو تُہاکوں ڈھانڈلہ سئیں کیویں لڳدن؟ اُنہاں آکھیا پہلے ایہا گاٖلھ تُساں ݙسو؟

میں آکھیا میکوں تاں ݙاڈھے چنگے لڳدن ‘ چنگے ایویں جوکنجوس بھاویں امیر ہووے ایں توں پرے رہو ‘ سو واری کھاسی ہک واری کھوا تے وی روندا رہسی ‘ سخی  بھانویں تہاݙا اَݨ سُونہا ہووے تہاݙے کول کݙاہیں نہ لنگھ آیا ہووے ‘ وَلا وَلا کھویسی تے تہاݙا شخر گزار وی رہسی‘ میکوں ڈاکٹر سئیں ایں سانگے چنگے لڳدن جو سخی اِن ‘ مزاجاً کنجوس تے بخیل کائنی تے ٻئی گاٖلھ اے جو ڈاکٹر سئیں کوں اپݨی زبان تے اپݨی ما ء ٻولی نال محبت اے ۔ میݙی گاٖلھ سُݨ تے سئیں غلام حُر خاں اَلاݨے جو میں توں لوک پُچھدن جو تہاݙا مسلک تے ہم قوم تاں ڈھانڈلے سئیں دا مخالف گروپ اے ‘ تساں ڈھانڈلے سئیں نال نِت کیوں ہوندو ؟ میں وَلدی ݙینداں جو بھانویں مسلک داݙاڈھا پکا ہاں تے بلوچکی وی میݙے اندر کُٹ کُٹ تے بھری پی اے پر سرائیکی ماء دھرتی دی محبت اُنہاں ݙوہاں تے غالب اے ‘ ڈاکٹر چنگا ہے ‘سرائیکی دا درد ہِس ‘ چنگے شعر  زبانی یاد ہِنس ‘ وَت غریب شاعریں دے سر تے ہتھ رکھیندے۔ اُنہاں کوں کتاباں چھپوا ݙیندے ۔ سال پسالی سرائیکی مشاعرے وی کرویندے ‘ اساکوں چنگا لڳدے اساں یاری لائی اے تاں توڑ چڑھیسوں ‘ بھاویں سجھ لموں کیوں نہ اُبھر آوے‘ تہاکوں شئیت منہ تے آکھݨ چنگا نہ ہووے ایہے گاٖلھیں تہاݙے وچ وی ہِن تاہوں ’’مقناطیس تے لوہے وانگوں سوہݨا تیݙی چھک ہے۔‘‘

ہک ݙینھ سویل ویلے ٻیٹھا ہم ‘ ٻئے سنگتی وی نال ہَن ٻاہر جھات پاتی تاں مونہوں نکل ڳیا‘بسم اللہ ! بسم اللہ ! او ݙیکھو ڈاکٹر صاحب غلام حُر خان کوں گھدی اَمدن‘ ڳلکڑی پا ملیوسے ڈاکٹر صاحب ! آکھیا میں کلینک تے وینداں مریض ٻیٹھن ‘ غلام حُر خان آکھیا ڈاکٹر صاحب ! اساݙی سُدھ لہسو ‘ اے نہ ہووے ’’ماء اندھے کوں مسیت اِچ ٻلہا تے بُھل ونڄے‘‘ کھل پیوسے ‘ بابا کھلو نہ جھوک اساں بے سُدھ سرائیکیں دی مائی مسیت اے‘ ڈاکٹر صیب کنڈ ݙتی۔ میں کندانی صاحب توں پُچھیا کیا کھمسو ؟ آکھیونے تہاݙا کیرھی شئے دا رو اے۔ میں آکھیا جو تُساں کھوسو ‘ میں وی کھا گھنساں‘ کندانی سئیں آکھیا مُک ڳی ؟ میں جیا کیتی ‘ انہاں آکھیا تے آئو وَل ہک ٻے دا سِر کھمدوں۔ اساں گاٖلھیں اِچ جُپ ڳیوسے۔

میں آکھیا سئیں حال ݙیو ‘ ٻولیّے ‘ ’’بلوچکے‘‘ حال تاں نی رہ ڳیا‘ تساں شہر ٻیٹھو حال حویلہ کرو ‘ میں آکھیاٻئی تاں سبھ ’’خیر‘‘ اے پر جیویں تساں ڄاݨدو اے جہان ڈُٖکھیں دا گھر اے‘ بھوئیں تے بھڑاند ‘ بھوئیں دی ونڈ تے بھڑاند ‘ رڑھ رہکی تے بھڑاند ‘ کھوہ ملخ ‘مربعیں تے بھڑاند ‘ پاݨی دریا تے سمندر تے بھڑاند ‘ بھیݨ بھرا تے بھرا بھرا دی بھڑاند ‘ ایویں لڳدے ہر شئے بھڑ تھیندی ویندی اے ۔ ہرشئے ونڈیج تے ٹوٹے ٻٹکے تھیندی ویندی اے ۔ پر ہک شئے اڄاں نی ونڈیجی اوندے ٹوٹے نی تھئے ‘ او اڄاں وی سالم تے سانجھی ہے ۔ او کیا ؟ انہاں دے پُچھݨ تے میں آکھیا ! اَسمان ‘کیوں نہ اساں سویل شام کوٹھے تے چڑھ تے سانجھے اَسمان کوں ݙیکھوں‘ دِل تے دماغ خوش رہسے تے سوچ وݙی تھیسے۔ غلام حُر خاں اَلاݨے جو اساݙے سر تے اَسمان دی چھت اَج وی سائبان وانگے ہے ۔ میں اَج تہاکوں ݙساں جو میں اَسمان آلے پاسے غور کیتے تاں میکوں جیرھی وݙی گاٖلھ نظر اَئی اے ‘ او وقت ہے تے وقت دا ٻہوں تے گہرا تعلق اَسمان نال ہے ۔ اساں وقت سانگے اَسمان دے متھاج ہِسے ‘ گاٖلھ بھانویں ابھردے سِجھ دی ہووے یا لہندے دی ‘وقت دا پتہ اساکوں اَسمان ݙیندے پر نہ اَسمان کوں پرکھ سڳیوں تے نہ وقت دی قدر کر سڳیوں ۔ میں ہک سرائیکی لوظیں دی کتاب لکھدا پیاں اوندے وچ وقت ویلھے دے کتنے لوظ اِن؟ تساں ݙیکھسوتے اندازہ کریسو جو سرائیکی کتنی وݙی زبان اے ‘ایندے بعد غلام حُر خاں انڳلیں تے وقت دے ناں ڳݨواوݨ شروع کر ݙتے۔ پرہ باکھ ‘ کُکڑ بانگ‘ اَسور ویلہ ‘ دھمی ‘ دھمی ‘رَتی چڑی چوگ‘ منہ اَندھارا‘ غاز ویلہ ‘ چٹا نماز ویلہ ‘ فزر ویلہ ‘ ݙینھ اُبھردا‘ کانے ݙینھ ‘ نران ویلہ ‘ کلارہ ‘ ݙوپہر ‘ ݙینھ ڈھلدا ‘ ٹھلی پیشیں ‘ پیشیں ‘ ننڈھی پیشیں ‘ دیگر‘ ٹھلی دیگر ‘ بُٖڈدی دیگر ‘ ݙینھ لاٹ پلاٹاں ‘ ݙینھ لا ‘ککیاں نماشاں ‘ نماشاں ‘ گھنویاں ‘ نماشاں ‘ کفتاں ‘ ستا لوک ‘ ڈھلی رات ‘ اڳلی رات ‘ پچھلی رات ‘ کال کڑچھی ٻول ویلہا ‘ کھتی اُبھار ‘ نیاں ڈھلدیاں ‘ تارے اُبھار ‘ ݙینھ دا تارا ‘وقت ویلے دے لوظ گنڈے گنڈے انہاندا ساہ چڑھ ڳیا ‘ اُنہاں آکھیا ! ٻئے لوظ اڄاں لبھدا وداں ‘ ایویں میݙی کتاب وچ ہر شئے دے لوظ آئوسن حریان تھیسو جو سرائیکی دنیا دی کتنی وݙی زبان اے۔ اَج ایں کتاب بارے خراج عقیدت دے کجھ اکھر لکھدا پیا ںتاں میکوں خوشی توں زیادہ ݙکھ تھیندا پے جو سئیں غلام حُر خاں مرحوم اپݨی کتاب کوں ݙیکھ تے نی ڳئے۔

سئیں غلام حُر خاں ہک واری میݙے نال آ تے جھیڑا لاپے ‘ اَکھیونے تہاݙا روہ روہی تھل دمان ہے اساݙی کچھی کیݙے ڳی؟ تساں سرائیکی نعرہ ایجھا بݨائو جیندے وچ  روہ روہی تھل دمان دے نال کچھی دا ناں آوے ‘ میں ہتھ ٻدھ تے آکھیا ‘ مجال اے سئیں! غلام حُر خاں میݙی مجال تے مُسک پے ‘ ہک پل وچ کاوڑ ویندی رہ ڳی ‘ میں ڄات ڳیم جو غلام حُر خاں وݙا آدمی اے ‘ ایندے وچ کاوڑ اے پرایندی کاوڑ میݙی مجال توں ݙاڈھی کائینی۔وݙے لوک ہمیش وݙے ہوندن تے وݙے لوک ہمیش دریا یا صحرا دے پیٹ وچوں ڄمدن ۔ غلام حُر خاں تھل تے سندھو وچ کچھ دا ڄموڑ ہا‘ وݙا بندہ کیوں نہ ہووے ہا ‘ کچھی تے کچھی دے ہک ہک ذرّے نال اونکوں پیار ہا‘ جݙاں کچھی نال اپݨی غزران دا حال حویلہ کرے ہا تاں ہنجوں ویݨ وانگے ترم ترم پوون ہا ’’ جݙاں ڄایم پا کر جھولی کر ویݨ ݙتی ماء لولی‘ ‘غلام حُر خاں دے مونہوں روٹی پاݨی دی اوکھ دا ارمان یا اپݨے پرائے تے حق ہمسائیں دے گلڑے گھٹ تے وَس وسیب خاص کراہیں کچھی دی قیل مقال زائد ہوندی ہئی ۔ جیویں جو میں آکھیے غلام حُر خاں گاٖلھ اپݨے ٻلپݨ توں شروع کریندا ہا تے انداز اے ہوندا ہا جو جیویں نثر وچ قصیدہ پڑھدا ہووے ‘ ذاکر تاں نہ ہا پر ذاکریں دے ویݨ ڄمدے لا توں اوندے کن وچ بانگ وانگے پُڄے کھڑے ہَن ۔ ہک واری اوں گاٖلھ دا مُنڈھ ٻدھا تے آکھیا جو اساݙے وسیب وچ کھوہ جݙاں ہوندے ہَن تاں گاٖدھی تے ٻہہ تے سُر جوڳ وچ اساݙے سُریلے ڄٹ بھرا آکھدے ہَن:

ڄٹ ڳادھی تے ایویں ٻہندا جیویں تخت تے ٻہے امیرے

چکلی کوں چکل ایویں ملدا جیویں بھیݨ کوں ملدا ویرے

مال نال لوٹے اینویں بھڄدے جیویں قیدیاں ڳل زنزیرے

پاڑچھے پاݨی اینویں ڈھاندا جیویں تخت توں ڈھہہ امیرے

نسار تے پاݨی ایویں ویندا جیویں زہ وچوں نکلے تیرے

کھاݙے پاݨی ایویں پھردا جیویں مٹی وچ پھردا کھیرے

اݙ اِچ پاݨی ایویں ویندا جیویں نانگ مریندا سیڑے

کیارے پاݨی اینویں پھردا جیویں دَر دَر پھرے فقیرے

مانواں کوں مِلن ٻچڑے شالا

اَتے بھیݨ کوں مِلن ویرے

درد بھری آواز وچ میں کھو دا گاٖوݨ سُݨیا تاں میں آپ کنڈ دے بھرݨے ونڄ پیا ‘ میکوں اپݨا ݙاݙا ‘اوندا کھوہ تے ݙاڈے دا ݙبہ ݙاند یاد آ ڳیا ۔ پالے دی مُد وچ منہ اندھارے نال کھوہ جووݨ ‘ وَلا گاٖدھی تے ٻہہ تے میکوں کالی لُکار اِچ لُکا تے ہولے ہولے رنڑکا لاوݨ‘‘ واہے بھئی واہے ݙبہ ݙاند ٻیلی ‘‘ نی بُھلدا ۔

غلام حُر خاں دِل اَلا جُوان ہا تے اونکوں دِل دی تکلیف وی ہئی پر بائی پاس نہ کرویندے ہا‘ وجہ پُچھی تاں اَکھیونے جیوݨ کوڑ مرݨ سچ اے ‘ میں ٻالیں دے حصے دی زمین دا ٹوٹا ویچ تے پنج ست لکھ لاواں‘ ولا کیا گارنٹی اے جو نت جیندا رہساں ۔ غلام حُر خاں کوں میں دل آلا ’’جوأن ‘‘ لکھے کیوں جوانی تے بُٖڈھیپا ہک سوچ تے کیفیت دا ناں ہے ‘ ݙیکھݨا اے ہوندے جو تساں اپݨی حیاتی کیویں ہنڈیندو ‘ 20سال دا نینگر 80سال دا بُٖڈھڑا تے 80آلا بُٖڈھا20سال دا نینگر تھی سڳدے ‘ غلام حُر خاں توݨیں جو 70دے پیٹے ہا وَل وی جوانیں آنگے گذار ڳے ۔ اُنہاں نال غزریاں یاداں وِسردیاں نی‘ جیرھا نہ وِسرے او زندہ ہوندے ۔ سیاݨے آکھدن جیرھا دِلوں لہہ ونڄے او جیندے جی مرویندے تے جیرھا نہ لہے او مر تے وی نی مردا ‘ غلام حُر خاں زندہ اپݨی سوچ ‘ اپݨی فکر تے اپݨی مٹی دی محبت نال ’’بلھے شاہ اساں مرݨا ناہیں‘ گور پیا کوئی ہور‘‘دی تفسیر ہے۔

بھکر وچ غلام حُر خاں دے مکاݨی کٹھ وچ گاٖلھ مصطفی خادم وی سوہݨی کیتی اے ۔ میں ایہا گاٖلھ آکھداں۔

میں تیݙے ٻیلی دا ٻیلی میں تیݙے غیراں دا غیر

نِت رہے وَسدا تیݙا ویڑھا تیݙے وسبے دی خیر

حوالہ

·        معروف سرائیکی دانشور سئیں ظہور دھریجہ دی کتاب سرائیکی قلم قبلیہ وچوں چوݨ