سرائیکی قدیم تہذیب
سرائیکی وسیب ہک قدیم تہذیبی خطے دا ناں ا۔ اے خطہ اڄ دے سارے پاکستان تے مشتمل اے۔ ایں خطے کوں وادی سندھ وی آکھیا ڳے، جیندی اصل سرائیکی اے، سرائیکی اردو تے پنجابی دی ماء اے، سندھی سرائیکی توں الگ تھئی، پشتو، تے بلوچی ٻاہر دیاں زباناں ہن، جیکر سولہویں صدی عیسوی دے شاعر حضرت شاہ حسین لاہوریؒ تے بابا بلھے شاہؒ دی شاعری دا مطالعہ کروں تاں صاف پتہ لڳدے جو انہاں سرائیکی زیادہ استعمال کیتی اے، کوئی منے تے بھانویںنہ منے، اے ڳالھ سچ اے جو پنجابی سرائیکی دا لہجہ ہے۔ بر صغیر دے معروف محقق ڈاکٹر گوپی چند نارنگ اپݨے ہک مقالے جیڑھا پہلی عالمی سرائیکی کانفرنس 1992 ء نیو دہلی دے موقعے تے پڑھیا ڳیا انہاں ثابت کیتا جو سرائیکی ’’ مادر لینگویج‘‘ اے اتے اے بر صغیر دے اکثر زبانیں جیندے وچ سنسکرت وی شامل اے دی ماء اے۔ ایں واسطے سرائیکی زبان اے،تہذیب کوں کہیں ٻئی زبان نال سلہاڑیا گڈ مڈ کر تے خراب نی کرݨاں چہیدا۔
سرائیکی خطہ دریاویں دی سر زمین اے تے لوظ سندھ دا لغوی معنی وی دریا تھیندے۔ ایندا مطلب اے سرائیکی خطہ جینکوں ست دراویں دی دھرتی آکھیا ویندے اوندا ہک حصہ سندھ وی ہے۔ ایں حساب نال سرائیکستان ست سندھ ز دا مالک اے تے سندھ سرائیکستان ہک اِن۔ ہاکڑہ تہذیب دنیا دی سب توں قدیم تہذیباں وچوںہک ہے۔ سرائیکی وسیب ایں وادی دا مرکزی حصہ رہ ڳئے۔ ایں ڳالھ دا ثبوت اثار قدیمہ دیاں تحقیقاں ہن جیڑھیاں اساکوں اے دݙسیندن جو ایں دھرتی وچ ہاکڑہ تہذیب جہی وݙی تہذیب ہک زمانے اپݨے عروج تے رہی، ایندے نال نال جلیل پور گنویری آلا تے ملتان ساݙے او علاقے ہن جیڑھے ساݙے وسیب بارے گول پھلور کرݨ آلیں کیتے ٻہوں کجھ لُکائی کھڑن۔ملتان کنوں پنجاہ میل دے فاصلے تے پنج سوا پنج ہزار سال پراݨی جلیل پور دے ناں دی وستی ملی اے۔ ایں توں علاوہ ڈاکٹر مغل دے چولستان دے سروے دے مطابق دریائے ہاکڑہ (گھاگرا) دی وادی وچوں حاصل شدہ معلومات سرائیکی وسیب وچ تہذیب دے ارتقاء بارے انقلابی اہمیت رکھدن۔ ڈاکٹر صَیب آکھدن جو ’’ ایویں لڳدے جو وادی سندھ دی تہذیب اصل وچ چولستان وچ جٖمی ہے، کیوںجو اُتھاں ایں تہذیب دیا رتقاء دیاں ساریاں کڑیاں دے ثبوت ملدن۔ چولستان دیسروے دے عبد اے نتیجے سامݨے آئن جو چولستان دا ہاکڑہ تمدن ۳۵۰۰ ق م دا تمدن ہے تے اے جلیل پور دا ہم عمر اے۔ ایں توں علاوہ چولستان وچ کوٹ ڈیجی (سندھ) دیاں ہم عمر وستیاں وی ملین۔ چولستان وچ عروج یافتہ ہڑپائی تہذیب دیاں ہم عمر وستیاں ہک سو چھیاٹھ (۱۶۶) دی تعداد وچ ملین تے ایں تہذیب دے زوال دیاں نشانیاں دی او اتھاہوں لبھن وچ کامیابی تھئی اے۔
ایں تہذیبی ترقی دے زوال دا سبب اے تھیا جا ہاکڑہ (گاگرا) دریا سکݨ لڳ پیا ، تھیندیں تھیندیں اے دریا سُک ڳیا تے وسیب دیاں ساریاں نشانیاں اوندی ریت وچ لک ڳیاں تے ہُݨ آ تے انہاں دی نندر دے زور تُرٹِن۔ سرائیکی خطہ بلا شبہ ایہو جیہا خطہ ہے جتھاں مزید تحقیقات کرایاں ونجٖن تاں ٻہوں سارے قدیم آثار اتھوں ظہار تھی سڳدن۔
ملتان دا قدیم قلعہ ملتان سرائیکی وسیب دی عظمت دی ہک وݙی نشانی تے دلیل دے طور تے موجود اے۔ ایویں دیرہ غازیخان دا قلعہ ہزند وی کُھریاں چا تے سرائیکی وسیب دی قدامت دیاں بانگاں ݙیندا کھڑے۔
ڈاکٹر مغل دی محنت نال چولستان وچ بتری (۳۲) ایہو جیہاں جاہیں ملین جنہاکوں ۴۰۰۰ توں ۳۰۰۰ سال قبل مسیح دیاں وستیاں وی آکھیا ونجٖ سڳدے۔ انہاں وستیاں وچ ملݨ والے اے تھاں ٻہوں انوکھے ہن۔ ہتھ نال بݨیے ہوئے تھاں رَتے رنگ آلے ہن۔ انہاں وچ کجھ موٹے تے وݙے ہن تے کجھ چھوٹے تے پتلے ہِن تے کجھ تاں ایہوں جہے وی ہن جیڑھے وادی سندھ وچ اڄ تئیں نی ملیے۔
چولستان دیاں انہاں پراݨیاں وستیاں وچوں نکیاں نکیاں ٹنڈیں جٖنگھیں آلے زناوریں دیاں مورتیاں، سیپ تے پکائی ہوئی مٹی آلیاں چوریاں پیہن اے پتھراں دے ٹوٹے تے ٻہوں سارے اوزار مِلین۔ اِتھاں پتھر دی صنعت ترقی کریندی پئی ہئی، ایں واسطے پتھر دے چاقوں، برمے، تیر تے رنبے وی مِلیے ہِن۔ چولستان دیاں انہاں ٻتری (۳۲) وستیاں دے آثار (ملتان اے ) جلیل پور دی پہلی تے ݙوجھی وستی، سرائے کھوں (ٹکسلا نال ) گوملا دی پہلی آبادی تے رحمان ڈھیری (ڈیرہ اسماعیل خان ) توں ملݨ انہاں اوزاراںنال ایندا موازنہ کیتا ونجٖ سڳدے۔
ہاکڑہ دور توں بعد چولستانو چ ابتدائی ہڑپائی دور یا کوٹ ڈیجی دور دیاں اِکتالی (۴۱) وستیاں ملیاں ہِن۔ ایں آکھیا ویسی جو اے او دور ہا جݙاں وادی سندھ دی تہذیب کوئی واضح شکل پئی اختیار کریندی ہئی۔
اساکوں سمجھ نی اَمدی جو ڈاکٹر رفیق مغل دا جیرھا تحقیقی کم جاری رہا، اونکوںکیوں روک ݙتا ڳے۔ کیا لہور والے مارکہ گھبرا تاںنی ڳے جو سرائیکی علاقے دی عظمت ایں طرح ظاہر تھیندی اے تاں اساݙا پَھکا نی بچدا؟۔ کتنے افسوس تے ݙکھ دی ڳالھ اے جو قلعہ لہور جیندی تریخ سرائیکی وسیب دے آثار قدیمہ تے قلعہ جات توں ٻہوں تھولی اے، کروڑاں روپیہ خرچ کیتا ویندا پے۔ اسیݙے علاقے دی لُکی ہوئی تاریخ تے ٻئی مٹی پاتی ویندی اے۔ پر اے زیادتی اوں وقت تک جاری رہسے جݙݨ تک وسیب دے لوک خود اُشاک نہ تھیسن، اتے اپݨی تاریخ کوں آپ بچاوݨ تے اڳوں آ تے اپݨی تاریخ آپ بݨاوِݨ دی کوشش نہ کریسن۔ سرائیکی وسیب دی تہذیب تے ثقافت کوں نشابُر کرݨ سانگے ٻہوں سارے لوکیں کم کیتے پر عملی تحقیقات دے حوالے نال ڈاکٹر رفیق مغل اتے کتابی ریسرچ دے حوالے نال ملتان دے ابن حنیف ٻہوں چنڳا کم کیتے، آپ اپݨی کتاب ’’ سات دریائوں کی سر زمین‘‘ وچ لکھدن : سرائیکی وسیب کوںمختلف زمانیاں وچ تقسم کیتا ونجٖ سڳدے۔ جیندا نقشہ کجھ ایں طرح بݨسے۔
قبل از ہڑپائی دور ۳۵۰۰ ق ۔ م تا ۳۰۰۰ ق۔م
PREHAPPAN PERIOD
ہاکڑہ دور ۳۴۰۰ ق ۔ م تا ۳۰۰۰ ق ۔م
HAKRA PERIOD
کوٹ ڈیجی یا ابتدائی ہڑپہ دور ۳۲۰۰ ق ۔ م تا ۲۵۰۰ ق ۔ م
KOTDIJIAN OR EARLY HARAPPAN PERIOD
عروج یافتہ ہڑپائی دور ۲۵۰۰ ق۔م تا ۲۰۰۰ ق ۔ م
MATURE HARAPPAN PERIOD
متاخر ہڑپائی دور ۱۹۰۰ ق ۔ م تا ۱۵۰۰ ق۔ م
LATE HARAPPAN PERIOD
بعد از ہڑپائی یا غیر ہڑپائی دور ۱۲۰۰۔ م تا ۱۰۰۰ ق۔م
POST OR NON-HARAPPAN PERIOD
ابن حنیف ہوراں اپݨی کتاب وچ لکھیے جو ہاکڑہ تہذیب دے آثار دراصل پاکستان دا قیمتی سرمایہ ہن، انہاں سب کوں محفوظ کرݨ دی تے اڳوں تے مزید تحقیقاں کرݨ دی ضرورت اے، انہاں ہاکڑہ تمدن بارے تفصیلی روشنی پیندے ہوئے لکھے جو سرائیکی وسیب وچ تحقیق تے ریسرچ دا کم سائنسی بنیاداں دے کرݨ دی ضرورت اے۔
ہاکڑہ تمدن 4000/3000 ق۔ م:
لکھوڈاکٹر مغل ۱۹۷۴ء توں گھن تے ۱۹۷۷ ء دے موسم سرما تک چار واری چولستان دا سروے کیتا۔ انہاں اُتھاں جیڑھیاں دریافتاں کیتن، چولستان وچ دریائے ہاکڑہ (گھاگرا) دی وادی وچ ۴۲۴ جیرھایں جو قدیم وستیاں لَبھیِن، انہاں دے نتیجے وچ پاکستان دے پراݨے تہذیبی ارتقاء دے سلسلیوچ انقلابی نوعیت تے اہمیت دے انکشافات تھئے ہن۔ تحقیق دے نویں زاویے سامھے آ ڳئے ہن، ایویں لڳدے جیویں وادی سندھ دی تہذیب دراصل چولستان دی وادی ہاکڑہ وچ جنم گھدا ہا کویں جو اِتھوں ’’ قبل از ہڑپائی دور ‘‘ ۳۰۰۰/۲۵۰۰ ق۔ م یعنی ہاکڑہ دور (۳۰۰۰/۳۵۰۰ ق۔ م) ابتدائی ہڑپہ دور (۲۵۰۰/۳۲۰۰ ق۔ م) ’’ عروج یافتہ ہڑپائی دور ‘‘ (۲۰۰۰/ق۔م) تے وَل ’’ متاخر ہڑپائی دور‘‘ (۱۸۰۰ق۔م) دی وستیاں لَبھیاں ڳن۔ چولستان وچ وادی سندھ دی ہڑپائی تہذیب دے آغاز، ایندیا رتقاء عروج تے وَل زوال دے شواہد دے امین قدیم آثار سامھے آ ڳن۔ ایندا مطلب اے تھیا جو ’’ ہڑپائی تہذیب‘‘ اتھاں پیدا تھی تے عروج کوں پُجٖی تے وَل زوال آشنا وی تھئی۔ ڈاکٹر مغل دے الفاظ وچ ’’…… (چولستان ) دے سروے توں جیڑھے نتائج سامھے آئن او انتہائی حیران کن تے معلومات افزاء ہِن۔ چولستان توں وݙی مقدار وچ تہذیبی و تمدنی باقیات ملیاں ہن۔ انہاں باقیات دے تفصیلی تجزیے تے توضیح دا کم باقی ہے۔ (وادی سندھ دی ) ’’ ہڑپائی تہذیب‘‘ دی ابتداء عروج تے زوال تے پاکستان دے میدانیں وچ اولین انسانی وستیاں دے بارے وچ بنیادی سوال کیتے ویندے ہن۔ ہُݨ تک چولستان توں جیڑھیاں اثری باقیات ملین انہاں دی روشنیو چ اُتے ݙتے ڳئے بنیادی سوالاں دے سلسلے وچ بعض ضروری نتائج اخذ کیتے ونجٖ سڳدن۔
ڈاکٹر مغل چولستان وچ دریائے ہاکڑہ (گھاگرا) دی گزر گاہ دے نال نال جیرھے ۴۲۴ جاہیں دا پتہ لاتے انہاں وچوں ۳۶۳ ڑپائی تہذیبد ے چار مراحل یعنی ’’ قبل از ہڑپائی تمدن ‘‘ عروج یافتہ ہڑپائی تہذیب ‘‘ تے ’’متاخر ہڑپائی تہذیب‘‘ دے آئینہ دار ہن۔ چولستان وچ انہاں دے ہڑپائی تہذیبد ے ابتدائی دور توں وی پہلے یعنی ’’ قبل از ہڑپائی دور‘‘ دی ودھانوے فیصد وستیاں دی نشاندہی کیتی اے۔ ’’ قبل از ہڑپائی دور ‘‘ دے ایں تمدن کوں چولستان دی ’’ ہاکڑہ وادی‘‘ دی نسبت نال ’’ ہاکڑہ تمدن ‘‘ دا علمی ناں ݙتا ڳے۔ ایں ’’ ہاکڑہ تمدن ‘‘ دا تعلق چوتھی ہزاری قبل مسیح دے ݙوجھے نصف (۳۵۰۰ ق۔ م) نال ہا تے اے جلیل پور دا ہم عصر اے۔ ہاکڑہ تمدن دے علاوہ چولستان وچ ’’کوٹ ڈیجی تمدن ‘‘ یعنی ابتدائی ہڑپائی تمدن دی امین وستیاں وی ملین۔ انہیں دی تعداد چالھی (۴۰) اے۔ پاکسان دے ݙوجھے علاقیاں وچ ابتدائی دور دی علم بردار وستیاں جلیل پور سرائے کھولا (پنجاب) تے کوٹ ڈیجی (سندھ) وغیرہ ہِن۔ چالھی جاہیں کوں پاکستان وچ ملݨ آلی (ہم عصر ) وستیاں دی صف وچ رکھ تے ݙٹھا ونجٖے تاں ہک ایجھے (ابتدائی ہڑپائی (ابتدائی شہری) تمدن دا پتہ لڳدے جیڑھا ہڑپہ تے موہنجو دڑو جہے پراݨے شہراں دے ظہور توں پہلے وادی سندھ وچ تشکیل تھیندا پیا ہا۔ چولستان وچ جنہاں قدیم وستیاں دے عروج یافتہ ہڑپائی تہذیب دے شواہ دسامھے آئن انہاں دی تعداد ہک سو چوہتر (۱۷۴) ہے۔ چولستان وچ ڈاکٹر مغل دے اثریاتی سروے دی ہک ٻئی انتہائی اہم خصوصیت اے ہے جو ایندے نتیجے وچ اتھاں ’’ہڑپائی تہذیب‘‘ دے ’’ دور متاکر‘‘ دے تہذیبی ا ٓثار وی ملیے ہِن۔ ایں تمدن دی حامل پراݨیاں وسیتاں دی تعداد پنجاہ (۵۰) اے۔
ہاکڑہ منھ پھیر ڳے:
لکھوسرائیکی وسین دا وݙا دریا ہاکڑہ جݙاں منھ پھیر ڳٰا تاں ہاکڑہ تہذیب مِت ڳئی، ہسدے وَسدے شہر ویران تے چولستان بݨ ڳے۔ ہاکڑہ دی ایں پراݨی گزر گاہ تے جیڑھے لوک آباد تھئے او مخصوص ’’منقوش بھورے‘‘ سفالی تھاں بݨیندے ہَن۔ اے تھاں پہلی ہزاری قبل مسیح دے شروع وچ بݨائے ڳئے ہن۔ انہاں تھانواں کوں استعمال کرݨ والے ہُݨ توںکئی ترائے ہزار سال پہلے وی موجود ہَن تے اے او دور ہا جݙاں آریہ پاکسان تے حملہ آور تھی تے اِنہاں پیر دَگھیر گھدے۔ تاں کیا اے تھاں بݨاوݨ آلے آریہ ہن؟ او جیڑھے وی ہوون چولستان وچ انہاں دیاں ݙاہ (۱۰) وستیاںدے آثار ملیے ہِن۔
آفریں صد آفریں ڈاکٹر رفیق مغل:
لکھوڈاکٹر رفیق مغل وسیب دی خدمت تے عظمت ثابت کر ݙتی اے تے عروج یافتہ ہڑپائی تہذیب پاکستان وچ ای ارتقاء پزیر تھی تے انہاندے حق وچ مختلف اثریاتی دلیلاں تے دیگر عوامل تے اپݨی تحریراں وچ سیر حاصل بحث کیتی اے۔ انہاں دے مطابق وادی سندھ ہڑپائی تہذیب دے آغاز وچوں متعلقہ سوال دے ݙو پہلو بند ہِن۔ ہک تاں اے جو تریخی تسلسل دے لحاظ نال عروج یافتہ ہڑپائی تہذیب توں پہلے تمدنی آثار و باقیات دی نشاندہی تے ایں ہڑپائی تہذیب توں پہلے دی تمدن صورت حال دی وضاحت۔ ݙوجھا اے جو ایں ارتقاء پذیر تے تدریجی عمل دا جائزہ جیندے نتیجے وچ بالآخر شہر آباد تھئے۔ ہڑپہ تے موہنجو داڑو دے آثار دی بازیافت دے بعد ہُݨ توں کوئی پنجاہ سال پہلے متعلقہ ضروری مواد دی غیر موجودگی وجہ توں اے فرض کر گھدا ڳیا جو مغرب یعنی عراق توں عروج یافتہ تہذیب گھن تے ‘ یا تاں اُتھاں دیلوک ای تقریباً ساڈھے چار ہزار سال پہلے وجود اوچ آئے ہن یا ول اعلیٰ تہذیب تے شہر وسا تے رَہݨ دا خیال عراق توں وسیب وچ پُجٖا ہا۔ ہُݨ تک دے آثار و شواہد دی روشنی وچ اے آکھیا ویندا رہے جو عراق وچ پاکستان توں پہلے شہر آباد تھیوݨ شروع تھی ڳئے ہن۔ پاکستان دے ’’ہڑپائی دور‘‘ (۲۰۰۰/۲۵۰۰ق۔م) وچ شہر وَسا دے رہن توں پہلے دی تمدنی صورتحال دا جتھاں تک تعلق ہے، کئی پنجوی (۲۵) سال دے دوران ٻہوں پراݨیاں جاہیں تے کھدائیاں نال ٻہوں سارا مواد مِل ڳئے ، جیندی بناء تے جنوبی ایشیاء وچ شہر وَسا تے رہݨ دے عمل دے آغاز بارے وچ نظریاتی تبدیلی ناگزیر ہے۔ ایندے بعد ڈاکٹر مغل اثریائی شواہد تے بحث کریندن۔
۱۹۳۲ء وچ ارنسٹ میکے موہنجو داڑو دی کھدائی دے دوران ایہو جہے تھاں کڈھیے جیڑھے ’’ عروج یافتہ ہڑپائی دور‘‘ پہلے دے ہِن۔ ٻہوں سارے تھاں ہڑپائی دور توں مختلف خصوصیات دے حامل ہن تے انہاں وچوں کجھ تاں دمب سادات نامی مقام وادی کوئٹہ) تے بلوچستان دی وادی لورا لائی تے ژوب وادی دے ٻہوں پراݨے جاہیں توں ملݨ والے ’’کوٹ ڈیجی دور‘‘ دے تھانواں نال مشابہت رکھیندن۔ (دمب سادات توں ملݨ والے ساڈھے چار تے پوݨے پنج ہزار سال پراݨے ٻہوں نفیس تے چنڳے تھاں تے ݙوجھیاں چیزاں کافی تعداد وچ سئیں ابن حنیف دے کول موجو دہن، موہنجوداڑو دے اے تھاں بتالی (۴۲) فٹ جِھکائی توں کڈھیے ڳن۔
سرائیکی و سیب اڄ وی عظیم اے:
سرائیکی وسیب تاریخ دی شکست و ریخت اَتے حملہ آوراں دی زیادتیاں دے باوجود اڄ وی سرائیکی وسیب دنیا دے ݙو ترہائی ملکاں دی آبادی تے رقبے توں زیادہ ہے، اَتے سرائیکی وسیب آبادی، آمدݨی تے پیداوار دے لحاظ نال نہ صرف پاکستان دے سارے علاقیاں بلکہ دنیا دے ادھ توں ودھ ملکاں توں ودھ ہے۔ تاریخی تے جغرافیائی لحاط نال ایندی افادیت اڄ وی مسلمہ ہے۔
سرائیکی تہذیب ایشیا دے ساریاں تہذیباںکنوں جغرافیے دے لحاظ نال سبھ کنوں وݙی تہذیب اے۔ اے تہذیب پنج لکھ مربع میل تے پھیلی ہوئی اے۔ چولستان وچ ملݨ آلا گنویری آلا ہڑپائی تہذیب دا ہم عمر اے۔ چولستان بارے ٹو ڈ لکھدے:
’’ روائتیں کنوں پتہ لڳدے جو اے علاقہ ہمیش کنوں غیر آباد ہَن، انہاں دی بربادی اوں ویلھے شروع تھئی جݙاں دریا ہاکڑہ سُک ڳیا… جیرھا سندھ وچ روہڑی، بکھر تے اُچ دے مقام تے آ مِلدا ہا‘‘۔
کوٹ ڈیجی ، گنویری والا تے جلیل پور دی طرح ملتان وی اپݨی قدامت دی مثال آپ ہے، وادی سندھ دی تہذیب دی واحد مثال شہر دا ہے، ایندے نال دے سارے شہر زمین وچ دفن تھی ڳن، پر سرائیکی لوکاں دی اپݨی دھرتی نال محبت تے بہادری دا اے ثبوت اے جو اے شہر اڄ وی اپݨی مکمل شان و شوکت نال آباد ہے تے اپݨے وسیب د یاں ثقافتی سر گرمیاں دا مرکز بݨیا کھڑے۔
حوالہ
لکھومعروف سرائیکی لکھاری سئیں ظہور احمد دھریجہ دی کتاب (سرائیکی وسیب) وچوں چوݨ