سرائیکی علاقے دے وَݨ بوٹے

سرائیکی وسیب ہر طرح دی قدرتی نعمتاں نال مالا مال اے جنہاں وچوں کجھ درج ذیل ہن:

۱۔اَک، (آک)، Milk weed

ایہہ بُٖوٹا اکثر ٹبِٖیاں تے وݨاں دے مُنݙھ وچ آپُوں آپ تھی آندے۔ اک دے ݙوݙے سوہݨے ڈِٖ سّݨ آلے پُھل ہوندن۔ پتَرے بھنّے ونڄنّ تاں وِچوّں کھیر دی کار مادہ نکلدے۔عام طور جھاڑی دی کار ہوندے ۔ ایہہ بُٖوٹا ݙاہ فُٹ دا تھی ویندے ۔ بھیݙاں ٻکریاں پتَرے کھاندن۔ صفراء کیتے ایندے ڈَٖنݙیاں دی مالھاں بݨا تے ڳچّیِ وچ پَیندن ۔ اَکڑی اِیندی ہِک وَنکی اے۔

۲۔اُکانہہ/ٹُولہا (فراش) :Tamarix Articulata

نَو58یں ڄائے ٹُولہے کوں اُکانہہ آہدن۔ چالیہہ تُوں پنجاہ فُٹ اُچاّ تھیوݨ آلا ایہہ وَݨ جلدی ودھݨ آلا اے۔ ایندا مُنݙھ چھی فٹ موٹاہوندے اینکوں پترے نی لڳدے، بلکہ اِنھاں دی جاہ تے تِیلیاں جِیہاں نسواری سُویاں ہوندن۔ گھٹ پاݨی تے ݙیکھ ریکھ بنا وی ودھدا راہندے۔ ساوݨ دے نیڑے نکے نکے گلابی پُھل لڳدن تے مگھر پوہ اِچ بیج۔ ایندی ہک ونکی لائی ہے۔ لائی تے لاݨا اُٹھ شوق نال کھاندن، کیوں جو ذائقے وچ خوشگوار ہوندے۔

۳۔بُٖوہڑ(برگدَ): Ficus Bengalensis

ڈھیر کھِنڈار آلا ٻہوں وڈّٖا وݨ اے۔ ݙیکھݨ نال سُدھ نی پوندی جو ایہہ ہک بُٖوٹا ہے یا جُھنڈ (جھنگی) ۔ پُراݨے وݨ دیاں ڄڑھاں اُتّوں تلّے ݙاڑھی وانگوں لٹکدن تے بھوئیں وچ وَڑ تے وت ڄا پوندن ۔ پَترے موٹے ، وڈّٖے تے گُٖوڑھے ساوے ہوندن۔ ٻوہڑ تے رتیّاں ڳوڳڑیاں لڳدین۔ جیڑھے پَکھّی شوق نال کھاندن۔ مشہور اے جو سکندر یونانی دی یَکّی فوج ہکّے بُٖوہڑ تلے آڳئی ہئی تے ایندی عُمرھاں دا ڳویڑ ہزاراں ورھُوں لایا ویندے۔

۴۔ٻٻری(ریحان ، نازیو): Basilus

ٻٻری دا بُٖوٹا خشبو آلا ہوندے تہوں گھریں تے مَسیتیں دے ویڑھے وچ رادھا ویندے ۔ پتَرے تے بیج چٹݨی وچ گھوٹ تے وی وَرتے ویندن ۔

۵۔ٻیری (انڈین جو جوبا) Ziziphus Mauritiana

مَندھرے قد دا پھَلدار تے سَدا بہار وَݨ اے۔ اِینکوں ہر ونکی دی مِٹی وچ آپݨی جاہ بݨاوݨ دا ݙا آندے تے گَھٹ پاݨی وچ وی مست راہندے۔ عام طور تے گھریں وچ وی رادھی ویندی اے۔ دیسی ٻیر تے ولایتی ٻیر ڈُٖو وَنکیاں ہوندن۔ دیسی دا پَھل نِکاّ تے گول ہوندے ، ولایتی دا وَݙا تے ڈھیر گَٖر آلا ہوندے ۔ خُشک پَھل کوں بُھڳڑی آہدن ۔ پتریں نال نِکّے نِکّے کَنڈے وی ہوندن۔ نَر تے مادی پُھل ہکے وݨ تے ہوندن تے ملاپ ہوا یا ماکھی دے مکھیاں دے ذریعے تھیندے۔ ٻیری دی ماکھی سبھ تُوں وَدھائی مَنّی ویندی اے۔ ==۶۔بھَہݨ، آبھݨ:Populus Euphratiea== دریا سندھ دے کنڈے ، چناب دے ہیٹھلے علاقے تے ستلج دریا تے چناب دا وِچلا علاقہ ایندا ڳڑھ رہ ڳئے۔ درمیانے قد دا وݨ اے ۔ لکڑ وچ وٹاں ہوندن ۔ ݙالݨ سَوکھا کائینی۔ لِکّڑ ہولی تے گھٹ وزن دی ہوندی اے ۔ پتَرے درمیانے، گول تے سُفیدے دے تنے(مُنڈھ ) دی کار رنگ دے ہوندن ، جیندیاں ٹینگڑیاں بھیݙیں کیتے گھاہ پَٹّھے دا کم ݙیندن ۔ایں وَݨ دی لِکّڑ کھَٹ دے سیروُں ، ٻاہیں تے پاویاں ، دَریں دیاں چوکاٹھاں دے علاوہ کُھوہ دیاں شہیں بݨاوݨ کیتے مَن بھاندی مَنّی ویندی اے ۔ جو اینکوں سِوّ؂ی نی لڳدی۔

۷۔پِپَّل(پیپل،بودھی):Ficus Religiosa

وَڈّٖے وݨیں وِچوّں سِر کݙھواں اے، ایندی اُچائی تے چھتری دا گھیرا سو فٹ توں وی وَدھ تھی سڳدے ۔ مُنݙھ چھی ست وَڈّٖے تنے وچ ونڈیج تے چوفیر کھِنڈویندے ۔ ہکاڑا تنا وی کہیں وَڈّٖے وَݨ تُوں گھٹ نی ہوندا ۔ پان دے پتَرے دی کار اِیندے پتریں دے سِرے تیں پُوچھڑ جہیں ہوندی اے۔کِرّݨ تُوں پہلے ایہہ پتَرے پیلے تھی ویندن۔

۸۔پھوڳ:(Fire Bush)

ریتڑے علاقے دی جھاڑی اے۔ اُٹھ تے بکریاں دا گھاہ پَٹھّا (چارہ) اے۔ اِیندے پَترے نی ہوندے تے لِکّڑوݙ شانا کولا بݨیندی اے تے اِیندا پَھل مئی وچ پَک ویندے۔ ایہہ پھوڳلی اکھویندے تے بھاڄی پکاوݨ یا اَٹّے وِچ مِلاکراہیں مِسّی روٹی پکاوݨ دے کم آندے۔

۹۔توت (شَہتُوت): Morus Alba

مندھرے قد دا ٹھڈھی چھاں آلا وݨ اے۔ ایندے پتَرے ریشم دے کیڑے دا من بھاندا کھاج ہن۔ ساوا کاسنی پُھل مِٹھّا تے سوادی ہوندے تے نالے کئی دوائیں وچ ورتیندے ۔ اِیں وَݨ دی لِکّڑ ٻہَوں کچکیلی ہوندی اے۔ چھَمکاں نال ٹوکرے بَٖدھے ویندن تے لکڑ نال ہاکیاں تے کھیݙاں دا ڈُٖوجھا سامان بݨایاویندے۔

۱۰۔ٹالہی(شیشم،انڈین روزوڈ): Dalbergia sissoo

ٻہوں تھیوݨ آلا وݨ ہے اکثر رستیاں دے ݙوہائیں پاسیاں تے رہایا ویندے ۔ لِکّڑ سخت تے مضبوط ہوندی اے۔ تہوں ٻالݨ تُوں وَدھ فرنیچر بݨاوݨ دے کم آندی اے۔ عمرھاں لمبی ہوندی اے ، عام کرتے وِیہہ اِکویہہ ورھیاں وِچ وَرتݨ جوڳی تھی چُکی ہوندی اے۔ تہوں دھیریں ڄمݨ تے رَہاوݨ دی رِیت اے۔ تاں جو اُنہیں دے پرنیجݨ ویلہے ݙاج بݨایا ونڄ سڳیجے۔سیالے وچ پَتر کیر ݙیندے تے بہار وچ ٻہوں نِکّے پیلے پُھل تھیندن۔ پترے گول تے نِکّے ہوندن۔

۱۱۔ڄال/پیلہُوں:Salvadora Persica

ڄال دے وݨ تے لڳے پیہلُوں دے پُھل پاروں (ٻیر دے وݨ تے پَھل دی کار) اِینکوں پیہلُوں وی آکھیا ویندے۔ ایہہ نِکّے قد دا سدا بہار وݨ اے ۔ کݙاہیں کݙاہیں پنجاہ فٹ تائیں اُچاّ وی تھی ویندے ۔ اِیندے نِکڑے پَترے برِیک تے نوکیلے ہوندن۔ ٻوٹا ٻاہروں پتریں نال کڄیّا نُوٹا تے اندروں تنیاں (مُنڈھاں ) دے ہک ڄال (NET) وانگوں ہوندے۔ پیہلُوں دا نِکاّ ٻیر دی کار پھل کھادا ویندے اتے سُکّے پیہلُوں ناں دا اَٹاّ وی وَرتیندے ۔ڄال عام طور تے تھل دے بے کار زمینیں تے تھی آندی اے۔ ایندی لکِڑّگھٹ اہمیت دی ہوندی اے۔ ایندا پھَل ’’پیلُہوں ‘‘شوق نال کھادا ویندے ۔ خُشک پَھل کُوں کوکیر آہدن ۔ اِیندے پتَرے بھیݙاں تے اُٹھیں دے گھاہ پٹھّے دا کم ݙیندن ۔ ڄال دی ہک ونکی جھت اے ۔ سوائے ݙندوݨ (مسِواک) ایندا ٻیا کوئی کم کائینی ۔ لِکڑّکَوڑی ہوندی اے تے اِیں کنوں مُساڳ دا کم وی گھِدّا ویندے۔

١٢.جَٖمّوں(جامن): Syzygium Cumini

لمبا تے سدا بہار وݨ سو فٹ توں اُچاّ وی تھی سڳدے ۔ اِیندی عُمرھاں سو ورھے ہوندی اے ۔ ایندے وڈّٖے وڈّٖے پتَرے لمبوترے ، موٹے تے تِلکݨے ہوندن۔انھاں دا رنگ پہلے لَسکواں کاس58نی تے وت ساوا تھی ویندے ۔ ڄمَّوں دا پھل ساوݨ بھادُوں دی سوغات اے ۔ اِیندے رنگ کُوں جامݨی آکھیا ویندے۔

۱۳۔جَٖنݙ/کُنداہ(Prosopis)

ڄنݙ ریتلے علاقے دا مضبوط وݨ اے، جَیندی لِکّڑ ٻالݨ تُوں علاوہ مکانیں دے در دروازیاں تے چھتّوں وغیرہ دے کم آندی اے۔ عام طور اِیندا قد نی ودھدا تے ایہہ آپݨی شکل وِگاٖڑ گھندے ۔ اِیں کیتے لوک اِینکوں ٹُک سٹیندن ایں کیتے رَکھ(سرکاری زمین) تے پاتا ویندے ۔ تھل وچ ݙیکھ بھال ٹھیک تھیوے تاں سِدھا تے تریہہ فٹ اُچاّ تھی ویندے تے گھیرا ݙاہ فُٹ تئیں بݨ ویندے ۔ اِیندیاں پھَلیاں سنگر سݙیندین ۔ اِنھاں کُوں گھِیو وچ اُٻال کراہیں یا ݙہی دے نلا ملا کراہیں کھاندن۔ سُکا کراہیں محفوظ وی کر گھندن اُٹھ تے بھیݙاں ٻکریاں اِیندے نویاں غاشاں کوں شوق نال کھاندن۔

۱۴۔سَر:(Munjah)

سرائیکی علاقے وچ آپو تھی آنوݨ آلی سَر کَنڈے دی ہک ونکی اے۔ عام طور ایندیاں بُٖوہاریاں بݨا تے صفائی دے کم آندا ویندے۔اینکوں کھجی دے بھُوتریاں نال رَلا تے چھبّٖیاں یا چنگیراں وی ٻدّھیاں ویندن۔

۱۵۔سُہانجنرْاں،( سوہانجنا)Morinaga Oleifera

پھلی دار وݨ اے۔ پھڳݨ تے چیتر وِچ ایہہ چِٹے پُھلاں دے گُٖچھّیاں نال لَݙیج ویندے۔ اِیندے پُھل کَوڑے ہوندن پر اُٻال کراہیں حکیمی نُسخے وانگوں پکائے ویندن تاں سوادی بھاڄی بݨدی اے۔ کݙاہیں کݙاہیں ایہہ وݨ تریہہ، پینتریہہ فُٹ تائیں اُچاّ تھی ویندے ۔ لِکّڑ ٻالݨ دے کم آندی اے۔ نِکّے ٻوٹے دیاں ڄڑھاں کُوں سُہانڄڑیں دیاں مُولیاں آکھیا ویندے تیں اِنہیں دا اچار پاتا ویندے ۔ ایہہ وَݨ دیہاتیں دے گھراں وچ رہایا ویندے۔

۱۶۔ شَرینہہ(سَرس58): Albezia ،Silktr

ایندی لِکڑّ گھٹ تاء ݙیوݨ والی ہوندی اے۔ ایندیاں پھلیاں دا بیج مختلف مرضاں دے علاج کیتے استعمال کیتا ویندے۔

۱۷۔کَرینہہ/کَریٹا(کَریر ، کری کا درخت) Caper Bush

ایہہ او وݨ اے ، جیکوں ݙیلھے (مِٹھا تے رَتّا پَھل ) لڳدن ۔ ایہہ بے کار زمیناں تے تھیندے۔ اے گھَٹایا ٻالݨ اے تے ݙنگے پھِݙے شہتیراں دے کم آندے۔ ایندے پُھلاں کوں سبزی دے طور اُٻال کراہیں کھاد ا ویندے۔ ݙیلھے دا اچار پاتا ویندے یا کہیں اچار وچ مِلا گھدّا ویندے۔

۱۸۔کِکّرِ(ببُول Acacia Nilotica)

اُچاّ لمبا کِکّر آپݨی چھِل ، پُھل تے تکِھّے کنڈیاں پارُوں مشہور وݨ اے۔ بھوری چھِل چمڑارنگݨ دے کم آندی اے۔ گھٹ عُمرھاں آلے وَݨ تے کنڈے وڈّٖے تے ڈھیر ہوندن اتے وڈّٖی عُمرھاں آلے تے نِکّے تے گھَٹ ۔ پتَرے کہیں پکّھی دے کھمبیں دی شکل دے ہوندن ۔ گُوڑھے ساوے یا ساوے کُچچ رنگ وِچوّں ہلکی سلیٹی لَسّک مریندن۔ نکور غاشاں بھیݙاں ٻکریاں دے گھاہ پٹھے دا کم ݙیندن ۔ لکڑ زرعی آلات بناوݨ دے کم آندی ہے۔ اِیندیاں پھَلّیاں ٻکریاں دے کھِیر وچ وادھے دا موجب سمجھیاں ویندن۔ علاقے وچ دیسی تے انگریزی ڈُٖو ونکیاں دے کِکّر پاتے ویندن۔

۱۹۔کُنوار بُٖوٹی(گھیکوار، ایک طبّی پودا Alovera)

ایہہ بُٖوٹی بھوئیں توں ڈُٖو فٹ اُچّی ساوے چِھلکے تے شیشے دی کار گُودے آلی ہوندی اے۔ ہر پھَلی مُنݙھ کُنوں چَوڑی ہوندی اے۔ عام طور تے، پُھل ڳوبھی دے ݙندلاں دی کار تھیندی اے۔ایندے کَتلے کَٹ کراہیں چھِل تے، لُوݨ نال کھادے ویندن تے حکیمی نسخے نال بݨا جوڑ تے سوادی بھاڄی وی پکائی ویندی اے۔ حکیم لوک کئی دوائیاں وچ کَتلے ملیندن تے اُٹھیں دے بیماریاں دا اے علاج وی اے۔ ==۲۰۔کُوندر:(Cat Tail)== ایہہ وی سر کنڈے دی ہک ونکی اے۔ عام طور تے کھڑے پاݨی آلی جاہ تے دُٻیاں وچ یا دریا دی مݨ تے تھیندی اے۔ اِیندا واݨ وٹ تے کھٹڑے وُنڑِیندن تے اِیندے نال کھجی دے بھوترے دی کار مسیت دیاں صفاّں ، پَچھیاّں ، پَڑچھے ، (تَݙیاں) وغیرہ جیہاں لوڑھیندیاں شہیں وی بݨدن۔ سندھ دریا دے ݙوہائیں پاسے انہیں دے مصنُوعات تے دستکاریاں دے کئی مرکز کم کریندن۔

۲۱۔لَسُوڑا(انڈین چیری، سپستان Cordia Dicho Toma/)

مندھرے قد دا پَترکیرݨ آلا وݨ اے۔ پَتر چوڑے تے گول ہوندن ۔پکیاّ ہویا پَھل گلابی تے اندروں لیس آلا ہوندے کَچّے تے ساوے لسوڑے دا اچار پوندے تے پیلی جھال آلا پکاّبطور پھَل دے کھادا ویندے ۔ ڈُٖو ونکیاں وچوں نِکیّ پھَل آلا لسُوڑی تے وݙے داݨے آلا لُسوڑا اکھویندے۔

۲۲۔نِم:(نیمAzadirachta indica)

نِم دا وݙا وَصّب جراثیم مارݨ اے۔ نِم دی چھِل ہلکے رنگ دی ہوندی اے۔ نِم دے پَترے تنے دے کھبّٖے سجّٖے اڳوّں پچھوّں ہوندن تے سِرے تے وی ڈُٖو پتَرے ہوندن ۔ ایہہ سدا بہار وݨ اے۔ صحت بخش اے ۔ ایندے ٹینگڑیاں دے ݙندوݨ یا داتن بݨائے ویندن ۔ اِیندے پَتریاں کوں اُٻال تے پاݨی کنوں ڈیٹول دا کم گھدّا ویندے۔ یعنی ایہہ جلدی مرضیں دا علاج ہوندن ۔ اینکُوں نِکّے سادہ ٻیر دی کار نبولیاں لڳدین ۔ ایہہ وی کار آمد ہِن ۔ ایندے پتریاں دی بݨاوت ݙندالی ہوندی اے۔

۲۳۔ ہرنولی:(Caster Bean)

مندھرے قد دا وݨ اے۔ ایندا بیج پک کراہیں کالا تھی ویندے، اینکوں وی ہرنولی آکھیا ویندے۔ عام طور تے گھریں وچ نی رادھا ویندا، کیوں جو اِیندے پتَرے ہتھ دے بُجّے دی کار ہوندن ۔ تہوں سمجھیا ویندے جو بندہ سویل اُٹھّی تے اِیندے متھّے ناں لگّٖے۔(سجاد حیدر پرویز)